¿Imaraykun suyakuyniyoq kananchis?

¿IMAN pasanman karan ñaupaqpi willamusqanchis Daniel suyakuynillayoq kaqtin? ¿Atipanmanchu karan cáncer onqoyninta? ¿Kausashanmanchu karan? Chaymanqa manan suyakuyta ancha allinpaq qhawariqkunapas “arí” nispaqa kutichinkumanchu. Arí, suyakuytaqa manan nishunkamaqa valoranachu. Suyakuyqa manan llapa onqoykunatachu jampirunman.

CBS News nisqa programapin doctor Nathan Cherney rimaran grave onqoyniyoqkunata yanapaspaqa mana “suyakuyllaña yanapachun” nispachu nina kasqanmanta. Paymi niran: “Wakin qosakunaqa warminkutan ninku ama astawan onqonankupaqqa allin kaqkunallapi piensanankupaq, sichus astawan onqopunku chaytaq ninku: ‘Manan kallpachakurankichu tumorniykita controlanaykipaq’, nispa. Chay ruwayqa manan chaninchu. Cáncer onqoytaqa manan allinkunapi piensayqa qhaliyachinmanchu” nispa.

Mana jampikuy atiq onqoywan kaq runakunaqa, nishu sasa maqanakuypipas kashankuman jinapin tarikunku. Chaymi familiankuqa manapuni juchachanankuchu imarayku chhaynapi tarikushasqanmantaqa. Chhaynaqa, ¿manachu suyakuy imapipas yanapanman?

Cherney doctorqa onqoyninkumanta mana qhaliyaq runakunatan yanapan. Chay runakuna manañataq qhaliyayta atinkuchu chayqa, chay doctorqa mana nishuta llakikuspalla kausanankupaq, jinallataq wañukapunanku p’unchaykama tranquilo kausanankupaqmi yanapan. Chhaynata yanapaspa llank’aq doctorkunaqa ancha allinpaqmi qhawarinku paciente allillan sientekunanpaq yanapaq tratamientokunata. Askhan willakunku imaynatachus suyakuy kusisqalla kanankupaq yanapasqanta. Chhaynaqa suyakuyqa ancha allinpunin.

Suyakuyqa ancha allinpunin

“Suyakuyqa allin terapian” ninmi doctor periodista W. Gifford-Jones. Payqa askha estudiokunatan t’aqwiriran, jinan chaypi entienderan onqoyninkumanta mana qhaliyayta atiq runakunata kusisqalla kanankupaq, allin kaqkunapi piensanankupaq yanapasqankuqa may allinpuni kasqanta. 1989 watapi juj estudio aparikusqanmi rikuchillarantaq chhayna yanapayta chaskiq pacientekunaqa unaytaraq kausasqankuta. Qaynalla estudio ruwasqankupiqa manan chhaynachu karan, ichaqa chaywanpas ñaupaqpi estudiokuna ruwasqankupin rikukun mana llakikuspalla kausanankupaq yanapayta chaskiqkunaqa, manan llaki onqoywan jap’ichikusqankuta, jinaspapas pisillata imawanpas nanachikusqankuta.

Qhawarillasuntaq juj estudio ruwasqankuta, chaypin yachasun allin kaqkunapi yuyaykuypas llakisqalla kaypas cardiopatía isquémica nisqa onqoywan imayna tupasqanta. Juj estudiopin 1.300 más qharikunata tapuranku kausayninkuta imayna qhawarisqankumanta, allinpaqchu icha mana allinpaqchu qhawarinku chayta. Chunka wata qhepamantaq jujmanta paykunata tapullarankutaq, chaypin tariranku pachajmanta 12 runakuna cardiopatía isquémica nisqa onqoywan kasqankuta. Chay tapusqa runakunamantaqa yaqa iskay chhaynaraqmi mana allinpaq kausayninkuta qhawarisqaku. Laura Kubzansky profesoraqa Facultad de Salud Pública de Harvard nisqapin llank’an. Chaypin runakunaq comportakusqanta estudianku. Paymi nin: “Askha runakunan piensasharanku kusisqa kayqa saludninchispi mana yanapawananchispaq. Ichaqa kay estudio aparisqaykupin sut’ita yachakuran kusisqa kaypas allin kaqkunapi piensaypas qhalilla kananchispaq yanapawasqanchista”, nispa.

Wakin estudiokunapi tarisqankuman jina, sichus operasqa runakuna piensanku mana qhaliyapunankupaq chayqa, unaymantan qhaliyapunku. Allillan kashanankupaq piensaq runakunataq ichaqa ratulla qhaliyarapunku. Chaymantapas allin kaqkunapi piensaytan unayta kausaywan tupachikun. Juj estudio ruwasqankupin repararanku kuraq runakuna allin kaqkunata uyarispa imayna sientekusqankuta. “Kuraq runakunaqa allin yachayniyoq allin experienciayoqmi kanku” nispa rimasqankuta uyarispan paykunaqa allinta kallpawan puriyta qallarisqaku. Chhaynata allinyasqankuqa kinsa killapas ejerciciota ruwankuman karan chhaynamansi rijch’akun.

¿Imanaqtinmi suyakuypas, kusisqa kaypas, allin kaqkunapi piensaypas saludninchispi yanapawanchis? Yaqapaschá estudiaqkunapas doctorkunapas manaraq runakunaq cuerponta allintachu entiendenku. Chaykunata estudiaq wakin doctorkunan ichaqa rikusqankuman jina willanku. Umanchista estudiaq juj profesormi niran: “Kusisqa suyakuyqa allinninchispaqmi. Manan sayk’usqachu kanchis, cuerponchistan samachin. Chhaynapin sapankanchispas yanapakusunman qhalilla kananchispaq”, nispa.

Chay nisqantaqa yaqapaschá chayllaraq wakin doctorkunapas, psicólogo, científico runakunapas uyarishanku, ichaqa Bibliata estudiaqkunaqa yacharankuñan. 3.000 wata jinañan yachayniyoq rey Salomón Diospa yuyaychasqan kayta qelqaran: “Kusisqa sonqoqa allin jampin, llakisqa sonqon ichaqa onqochin”, nispa (Proverbios 17:22, Diospa Simin Qelqa). * Chaypiqa manan nishanchu kusisqa sonqoqa llapa onqoytan jampin nispachu, aswanpas “allin jampin” nispallan. Chhaynaqa yanapawanchismi ama pisipananchispaq.

Sichus suyakuy juj jampi kanman chayqa, llapa doctorkunachá recetankuman ¿riki? Chaymantapas suyakuyqa manan saludninchis allin kanallanpaqchu yanapawanchis.

Allin kaqkunapi piensaypas pisikallpayaypas

Investigaq runakunan entienderanku, allin kaqkunapi piensayqa runakunata imaymanapi yanapasqanta: Estudiasqankupi, deporte ruwasqankupipas. Juj estudiotan ruwaranku carrerapi phawaq warmikunawan. Chaypin profesorninku niranku paykunaqa allin phawaq kasqankuta. Chaymantapas tapullarankutaqmi atipanqakuchus icha manachus chayta. Chay phawaqkunataqa gananankupaq ganaswan suyakusqankun aswantaqa yanaparan profesorninku imapas nisqankumantaqa. ¿Imaraykun suyakuyninku astawan yanaparan?

Runakunaqa estudiarankun pisikallpayaymanta. 1960 watapin estudiaranku animalkuna pisikallpayaspa imayna comportakusqankuta. Chaymi repararanku runakunapas chayman rijch’akuqta comportakusqankuta. Ejemplopaq juj grupo runakunatan bulla ruwashaqkunata uyarichiranku, jinaspan niranku juj botonkunata ñit’ispa chayta ch’innichinankupaq. Jinan llapanku chayta ch’innichiyta yacharanku.

Chay pruebatan juj grupo runakunawanñataq ruwaranku, ichaqa botonkunata ñit’iqtinkuqa manan bullaqa ch’inniranchu. Chaymi paykunamanta askha pisi kallpayapuranku, jinaspa manaña botonkunata ñit’iyta munarankuchu. Chaymanta juj pruebakunata ruwaqtinkupas manañan imatapas ruwayta munarankuchu, yanqapaq imatapas ruwanankupaq piensaspa. Ichaqa chay qhepa kaq grupopi kaq wakinqa manan pisikallpayarankuchu, aswanpas kallpachakushallarankun ruwanankupaq.

Martin Seligman doctormi yanapakuran chay ñaupaq kaq pruebakuna ruwaypi. Payqa estudiaranmi mana pisikallpayaqkuna imayna comportakusqankuta. Chaypin repararan mana allin kaqkunapi piensaspa pisikallpayaq runakunaqa imatapas ruwanankupaq sasachakusqankuta. Seligman doctormi khaynata nin: “Kay 25 wata estudiasqaypin reparani. Sichus allin kaqkunapi piensasun chayqa, manan nishu sasachakuykunapichu tarikusun. Pisikallpayaqkuna jina piensasun chaymi ichaqa astawanraq imaymana sasachakuykunapi tarikusun. Pisikallpayaqkunaqa ninkun: “Desgraciakuna pasananpaqqa noqanchismi juchayoq kanchis, chaykunaqa wiñaypaqmi kanqa. Tukuy ima ruwasqanchispas manan allinchu kanqa”, nispa.

Yaqapaschá chay nisqantapas wakinqa chayraq uyarishanku ichaqa Bibliata estudiaqkunaqa yachankuñan chayta. Proverbios 24:10 textopin nin: “Llaki-phutiy p’unchaypichus pisi kallpayanki chayqa, pisi kallpapunin kashanki”, nispa. Chhaynaqa mana allin kaqllapi piensaspa pisikallpayayqa kallpawañumanmi tukuchiwasunman. ¿Imatan ruwasunman pisikallpayayta atipaspa allin kaqkunapi piensananchispaq?

[Foto]

Suyakuyqa anchatan yanapawanchis

[Willakuy]