ASKHA llaqtakunapin millay runakunaq kasqan manchakunapaq kashan. Huk juezmi nacionninmanta nirqan: “Kunanqa yuyaykunanchis hayk’aqchus millay runakuna atacawananchispin, chhayna tiempopin kawsashanchis”, nispa. Wakin llaqtakunapiqa manapaschá nishuraqchu millay runakunaq kasqanqa. Chaywanpas cuidakunanchismi mana chayqa imapipas qonqayllan tarikusunman.

Llaqtaykipiqa manapaschá nishuchu millay runakunaqa, chaywanpas ¿imallatapas ruwawaqchu millay runakunamanta cuidakunaykipaq, familiaykitapas cuidanaykipaq? Arí, ruwawaqmi. Bibliapi kay nisqanmi yanapasunki: “Yuyayniyoqqa mana allin kaqtan reparan hinaspan pakakun, pisi yuyayniyoqkunan ichaqa pasallanku hinaspan k’irisqa rikukapunku”, nispa (Proverbios 22:3). Policiakunapas ninkun sasachakuypi mana tarikunapaqqa ñawpaqmantaraq qhawarinanchista.

Millay runakunaqa manan suwawallanchischu nitaq cuerpollanchistachu k’iriwanchis, aswanpas sonqonchistapas k’iriwanchismi. Chayraykun atisqanchisman hina cuidakunanchis. Qatiqninpin yachasun millay runakunaq tawa ruwasqankumanta imaynata cuidakunapaq: suwakunamanta, violaqkunamanta, Internetpi suwaqkunamanta, hukpa rantinpi pasachikuqkunamantapas.

¿Imaynatan suwanku? Runakunatan amenazanku otaq hap’inku suwanankupaq.

¿Imayna mana allinmi? Gran bretañapin pistolawan suwachikuqkunamanta huk fiscal nirqan: “Suwachikuqkunaqa manan k’irisqachu karqanku, ichaqa sinchi manchasqan qhepanku. Askhan mana puñuytapas atinkuchu [...], yaqa llapankutaqmi willakunku chay qhepaman manaña allintachu llank’asqankuta”, nispa.

¿Imatan ruwawaq?

• Makilla kay. Suwakunaqa mana cuidakuqkunatan suwan. Allinta reparakuy pipas qhawamusqasuykita, makilla kashay ladoykipi imakuna sucedesqanmanta, amataq tragota ukyaychu nitaq drogakuypaschu, chaykunaqa yuyayniykitan chinkachin. Qhalilla kawsaymanta rimaq qelqan nin: “Tragota ukyaqqa otaq drogakuqqa manan allintachu yuyaykun, ima sasachakuytapas manan reparayta atinchu”, nispa.

• Kaqniykikunata waqaychay. Allinta wisq’ay carroykiq, wasiykiq punkunta. Mana reqsisqaykitaqa amapuni wasiykiman haykuchiychu. Qolqeq chanin kaqkunataqa ama runaq rikunanpichu churay. Proverbios 11:2 texton nin: “K’umuykukuqmi ichaqa yachayniyoq kapunqa”, nispa. Suwakunaqa kurakña otaq erqeña kanku chaypas astawanqa qhawanku imaymana alajakunayoq kaqkunatan otaq valorniyoq aparatokuna hap’iqkunata.

• Yuyaychayta mañakuy. Biblian nin: “Mana yuyayniyoqqa ruwasqankunatan allin kasqanpaq yuyan, yachayniyoqmi ichaqa kunaykusqakunata kasukun”, nispa (Proverbios 12:15). Huk llaqtapi kashanki chayqa autoridadkunata tapuy maykunachus mana purinapaq hina kasqanmanta, chhaynapi mana suwachikunaykipaq.

¿Iman chay? Chayqa manan violayllachu, aswanpas tukuy qhelli kaqkunata ruwaymi, chaytaqa ruwanku mana munashaqtinmi otaq amenazaspanku.

¿Imayna mana allinmi? Huk violasqa warmin nin: “Manan abusasqa kashallaspachu ñak’arinki, chay qhepamanpas yuyashallankin, tukuy tiempotaq manchasqa kawsanki. Manan imapas kaqñachu, familiaykipas ñak’arinmi”, nispa. Ichaqa manan kayta qonqanachu, huchayoqqa manan abusasqa runachu aswanpas abusaqmi.

¿Imatan ruwawaq?

• Reparasqaykiman hina ruway. Carolina del Norte llaqtapi (Estados Unidos) polician nin: “Sichus may risqaykita mana allinta hina reparanki otaq pitapas mana allin runata hina qhawaykunki chayqa pasapuy chaymanta. Ama pitapas kasuychu qhepakunaykipaq nisuqtiykiqa”, nispa.

• Cuidakuspa puriy. Violaqkunaqa mana cuidakuspa puriqkunatan astawanqa maskhanku. Chhaynaqa makillan purinayki mana iskayyaspa.

• Kaqpacha kutichiy. Qapariy (Deuteronomio 22:25-27). Huk rato mana reparakushallaqtin qonqayllamanta ayqekuy otaq kutipakuypas. Atikuqtinqa ayqekuy hark’aykusqa kanayki ladoman, policiatataq waqyay. *

¿Imaynatan suwanku? Chay suwakunaqa Internetpin imaymananmanta suwanku. Impuestotan mana pagankuchu, wakchakunapaq yanapaykuna hamusqanta suwakunku, bancomanta manukunapaq tarjewan suwakunku, Internetninta rantiqkunamanmi mana apachipunkuchu rantisqanta, chaymantapas negociokuna ruwaypin engañallankutaq.

¿Imayna mana allinmi? Internetninta suwasqankuqa yupakun waranqa-waranqa millón dolarkunamanmi. Sandraq computadoranpin huk mensaje rikhurimurqan qolqenta waqaychasqan bancomantapas kanman hina, chaypin mañamusharqanku sutinta documentonpa numerontapas willananpaq. Chayta kasusqan qhepallamanmi reparakurqan 4.000 dólares qolqenta huk nacionpi kaq bancoman churarqosqankuta. Chhaynatan suwachikurqan.

¿Imatan ruwawaq?

• Allin yuyaywan ruway. Internetpi huk empresaq direccionnintaqa allin yuyaywanmi qhawarinayki. Allin bancokunaqa manan Internetnintaqa mañamusunkichu sutiykita documentoykikunatapas. Imatapas Internetninta rantiyta munaspaqa otaq qolqetapas churayta munaspaqa allintan reqsinayki chay empresata. Biblian nin: “Pisi yuyayniyoqqa tukuy uyarisqantan creen, yuyayniyoqmi ichaqa thaskisqankunata allinta qhawan”, nispa (Proverbios 14:15). Huk nacionpi kaq empresakunawanqa allin yuyaywanmi ima negociotapas ruwanayki. Ima sasachakuypas kaqtinqa aswan sasa allichaymi kanqa.

• Allinta yachay empresamanta imayna llank’asqanmantapas. Kaykunatan tapukunayki: “¿Maypin chay empresa tarikun? ¿Telefononpas kashanraqchu? ¿Rikhurisqan precio cheqaqchu? ¿Hayk’aqmi rantisqayta chaskisaq? ¿Kutichipuyta atiymanchu? ¿Qolqeytapas kutichipuwankumanchu?”, nispa.

• Nishu barato kaqtinqa ama creeychu. Internetninta suwaqkunaqa astawanqa maskhanku ratulla qhapaqyayta munaqkunatan, mana imatapas ruwashaspa qolqeyoq kay munaqkunatan. Yaqapaschá munachisunkikuman pisita llank’aspa askha qolqeta gananaykipaq, otaq bancomanta qolqeta mañakunaykipaq nisunkikuman manaña requisitokunata hunt’ankichu chaypas, otaq askha qolqeta gananaykipaq bancoman qolqeykita churanaykipaq nisunkikunman. Estados Unidospi negociokuna ruwaymanta encargakuqmi nirqan: “Ima negociota ruwanaykipaqpas munachisunkikuman chayqa allinta qhawariy. Askha qolqeta gananaykipaq prometesunkiku chayqa astawanmi engañachikuwaq. Ama ima negociotapas ruwaychu sichus mana allinpaq qhawarinki chayqa, imaymanataña nisunkikuman ruwanaykipaq chaypas”, nispa.

¿Iman chay? Hukpa documentonkunata suwaspa sutinpi imaymana mana allinkunata ruwasqankun.

¿Imayna mana allinmi? Chay suwakunaqa hukpa documentonkunawanmi askhata bancomanta manukunku. Chay ruwasqankuta tatichiwaqña chaypas askha watakunan mana allin qhawarisqa bancopaq kanki. Chhaynapi tarikuq runan nirqan: “Bancokunapi mana allin runamanta qhawarisqa kayqa imaymana sasachakuykunatan kawsayniykipi apamun, suwachikuymantapas aswan mana allinraqmi chayqa”, nispa.

¿Imatan ruwawaq?

• Documentoykikunata allinta waqaychay. Sichus Bancopi tramitekunata ruwanki otaq Internetnintapas rantinki chayqa sapa kutilla claveykita cambiay, astawanqa sichus callepi Internetmanta ruwarqanki chay. Ñawpaqpi nisqanchis hina Internetninta documentoykikunata mañamusuqtiykikuqa manan qonaykipachachu.

  Ichaqa manan Internetnillantachu documentoykikunata mañasunkiku, paykunaqa imaymanata ruwaspan importante documentoykikunata qechusunkikuman, chaykunan kanman bancopi qolqeykita waqaychasqaykiq  documentonkuna, bancomanta manukunaykipaq tarjetayki, hospitalpi atiendechikunaykipaq tarjetaykipas. Chaykunatan allinta waqaychanayki. Wikch’upunayki kaqtinqa ñut’uta qhasuy. Sichus chinkachirqanki otaq suwarqasunkikupas chayqa kaqpacha autoridadkunaman willay.

• Bancopi qolqeyki imayna kashasqanta qhawallaypuni. Estados Unidospi negociokunamanta yachaq autoridadkunan ninku: “Documentonkuta cuidaqkunaqa manan chhaynapi tarikunkuchu. Documentoykikunata utilizaspa qolqeyki suwashasqasuykikuta reparanki chayqa atiwaqmi tatichiyta”, nispa. Chayrayku sapa kutilla qhaway bancopi qolqeyki hayk’achus kashasqanta. Atispaqa bancomantan mañakuwaq huk copiata hayk’achus qolqeyki kashasqanmanta, hayk’a tarjetachus sutiykipi kashan chaykunatapas.

Kay pachapiqa kanqapunin mana allinkunaqa. Allinta cuidakuqkunapas suwachikunkun. Ichaqa Bibliaq nisqanta kasukuyqa yanapawasunpunin. “Ama yachayta saqepuychu, payqa waqaychasunkin, yachayta munakuy, payqa amachasunkin” (Proverbios 4:6). Hinaspapas chaypin prometewanchis hamuq tiempopi millay runakuna chinkapunanta.

¿Imaynapin yachanchis millay runakuna chinkapunanta? Chaypaq kay willakuykunata leey:

• Diosqa munanmi millay runakunata chinkachiyta. Jehová Diosmi nin: “Suwakuytapas mana chanin ruwaytapas cheqnikunin”, nispa (Isaías 61:8).

• Diosqa atiyniyoqmi millay runakunata tukuchinanpaq. “Tukuy-atiyniyoqqa sinchi atiyniyoqpunin” (Job 37:23).

• Diosqa prometerqanmi millay runakunata ch’usaqyachinanpaq chaninkunatataq pakaykunanpaq. “Millay runakunaqa wikch’usqapunin [wañuchisqapunin] kanqaku, Señor Diosta suyakuqkunan ichaqa kay hallp’ata chaskinqaku” (Salmo 37:9, 29).

• Diosqa prometerqanmi kasukuqkunaqa thakpi tiyanankupaq. “Llamp’u sonqokunan ichaqa kay hallp’ata chaskinqaku, sumaq thak-nisqataq tiyakunqaku” (Salmo 37:11).

¿Kusikunkichu chaykunata leespa? Chhayna kaqtinqa tiempota horqoy Bibliamanta yachanaykipaq, chaypin willawanchis Diospa munayninmanta. Bibliallapin tarikun ancha sumaq yachachikuykunaqa. Manan ima libropas Biblia hinaqa cheqaq suyakuymanta willanchu, nitaqmi ima libropas prometenchu millay runakuna chinkanankumanta. *