JUJ tutamantanmi 1520 watapi jina, París llaqtaq qayllanpi tarikuq Meaux llaqtapi runakuna admirakuranku iglesiapi uyarisqankumanta. ¿Imatan uyariranku? ¡Rimayninku francés simipin Evangeliokunaq leekusqanta uyarisharanku, manan latín simipichu!

Chay qelqakunata t’ijraq traductorqa Jacques Lefèvre d’Étaples sutiyoqmi karan (Jacobus Faber Stapulensis, latinpi). Paymi qhepaman jujnin amigonman qelqaran: “Kunanqa anchatapunin Dios humilde runakunaq sonqonta kuyurichishan, palabranta chaskikunankupaq”, nispa.

Chay tiempopiqa iglesia catolicapi umallikuna teólogo runakuna iman prohibiranku runakunaq idiomankupi Biblia traducikunanta. Chhayna kaqtinqa, ¿iman Lefèvre runata kallpacharan Bibliata traducinanpaq? ¿Imaynatan humilde runakunata yanaparan Diospa palabranta entiendenankupaq?

Manaraq traductor kashaspan Lefèvre runaqa filosofía teología nisqa ñaupa qelqakunata investigaran, original qelqakunaq nisqanta recuperananpaq. Payqa reparasqan pachaj-pachaj watakunaq pasasqanpi ñaupa qelqakunaq nisqan cambiasqa kasqanta; manan ima kaqtapunichu churakusqa. Chay qelqakuna imatapuni nisqanta yachananraykun iglesia catolicaq oficial Biblianta investigayta qallariran; chaymi karan Vulgata latina nisqa Biblia.

Bibliata allinta estudiasqan qhepatan qelqaran: “Bibliata estudiaspallan [...] runakunaqa ancha kusisqa kausankuman”, nispa. Chaymi Lefèvreqa filosofía estudiayta saqepuspa tukuy tiemponwan kallpanwan ima Biblia traduciyman dedicakuran.

1509 watapin latín simipi pisqa versionkunamanta comparasqan librota publicaran, chay estudio ruwasqanqa Salmos libromantan karan. * Chaypin tarikuran Vulgata Bibliamanta corregisqan Bibliapas. Payqa manan teologokuna jinachu ruwaran, aswanpas Bibliapi textokunatan imayna rimakusqanta jina fácil entiendeyllata qelqaran. Chay ruwasqanqa anchatan yanaparan Biblia investigaqkunata, iglesiaq yachachikuyninkuna investigaqkunatapas (qhaway “ Martín Luteroqa Lefèvrepa ruwasqantan qatikuran” nisqa recuadrota).

Lefèvreqa católico familiapin naceran, payqa niranmi: “Humilde runakunaman Bibliaq nisqanta yachachikullaqtinmi iglesiaqa mejoranman”, nispa. Ichaqa chay tiempopiqa latinllapitaq Bibliakuna karan chayqa, ¿imaynapitaq runakunari entiendenkuman?

Diospa palabranta anchata valorasqanraykun munaran yaqa llapa runa yachananta. Chayraykun  1523 watapi junio killapi, francés simiman t’ijrasqan Evangeliokunata publicaran. Chayqa iskay tomopin lloqsiran, bolsilloman jaykunanpaq jina juch’uyllataq karan. Normal Bibliamanta kuskan preciollan valeran, chhaynapin pisi qolqeyoq runakunapas Bibliata conseguiranku.

Lliu runan kusisqa kasharanku. Warmipas qharipas lliumi rimasqanku simipi leeyta munaranku Jesuspa rimasqan simikunata. Chaymi ñaupaqta lloqsimuq 1.200 Bibliakunaqa iskay kinsa killallapi tukurakapuran.

Evangeliokunaq qallariynin hojapin willaran imarayku francés simiman t’ijrasqanta. Niranmi: “Imaynan runakuna latinpi Evangeliokunamanta convencesqa kashanku, chhaynatan [iglesiapi] humilde runakunapas yachanankuta munani”, nispa. Ichaqa, ¿imaraykun anchatapuni interesakuran runakunaman Bibliamanta yachachiypi?

Lefèvreqa repararanmi runakunaq filosofiamanta yachachikuyninkuna iglesiaq yachachikuyninwan chaqrukusqanta (Marcos 7:7; Colosenses 2:8). Convencesqan kasharan Evangeliota “pachantinpi willakunan tiempo chayamusqanmanta, chhaynapi manaña pipas runakunaq yachachikuyninwan engañasqa kananpaq”.

Wakinqa francés simiman Biblia traducikunantan jark’akusharanku, chaymi Lefèvreqa tukuy atisqanta ruwallarantaq yanqa rimasqankuta sut’iman orqonanpaq. Iskay uya kasqankumantan niran: “Manataq munankuchu runakuna idiomankupi Evangeliokuna leenankuta chayqa, ¿imaynapitaq Jesucristoq yachachisqanman jina ruwankuman?”, nispa (Romanos 10:14).

 Chayraykuchá París llaqtapi Sorbona universidadmanta teologokuna kaq rato contranpi sayariranku. Agosto killapin 1523 watapi jark’aranku Biblia traducikunanta, jinallataq Bibliamanta ima comentariotapas qelqakunanta. Chaytaqa niranku “iglesiaq mana allinninpaqmi kanman” nispan. Sichus mana Franciamanta rey Francisco I yanapanmanchu karan chayqa, herejemanta tumpaspan wañuchinkuman karan.

Lefèvreqa manan chay runakunaq jark’asqanta kasuranchu. Chaymi 1524 watapi griego qelqakunata (Nuevo Testamento nillankutaqmi) traduciyta tukuspa jina, Salmos librota francés simiman t’ijrasqanta publicaran. Chhaynapi creyentekuna “tukuy sonqonkuwan Diosmanta” mañakunankupaq.

Sorbonamanta teologokunaqa kaq raton Lefèvreq libronkunata t’aqwiranku. Jinan kamachiranku lliu runaq ñaupanpi traducisqan griego qelqakunata ruphachinankupaq. Nirankutaq: “Paypa qelqankunaqa Lutero jina hereje kaymanmi runakunata apan”, nispa. Teologokunan wajachiranku defiendekunanpaq, Lefèvren ichaqa ch’inlla kananpaq decidikuran. Jinan Estrasburgo llaqtaman ayqeran. Chaypin mana reparachikuspa Bibliata traducishallaran. Wakinqa manchali runapaqña qhawariranku chaypas, paypaqqa aswan allinmi karan chhayna kutichisqan; chay runakuna Bibliamanta perlakunata mana valorniyoqpaq qhawarisqankurayku (Mateo 7:6).

Ayqekusqanmanta juj wata jina pasaqtinmi rey Francisco I wawanpa tutornin kananpaq churaran. Chay puestonraykun tiempon karan Biblia traduciyta tukunanpaq. Chaymi 1530 watapi traducisqan Biblia Amberes (Bélgica) llaqtapi imprimikuran, Emperador Carlos V autorizasqanwan. *

Tukuy tiempon Lefèvreqa suyakuran iglesiapi kaqkuna costumbrekunata saqepuspa Bibliapi cheqaq yachachikuykunaman kutirikunankuta. Convencesqan kasharan “llapa cristianopas Bibliata leespa entiendenanpaq derechonpi kashasqanmanta”. Chayraykun anchata kallpachakuran Biblia lliu runaq makinman chayananpaq. Iglesiaq yachachikuynin mejorananqa manaña cumplikuranchu chaypas, kallpachakusqanmi yanaparan humilde runakuna Diospa palabranta entiendenankupaq.