Conciencianchispa niwasqanchista uyarisun

“Mana judío runakunaqa Diospa kamachikuy siminta manan yachankuchu. Chaywanpas sonqonkuq yuyaychasqan kaspan Diospa kamachikuy siminta hunt’anku.” (ROMANOS 2:14.)

1, 2. a) ¿Imaynatan askha runakuna rikuchiranku runamasinku munakusqankuta? b) Bibliaq willasqan hina, ¿pikunan runamasinkuta munakuranku?

ISKAY CHUNKA watayoq waynan paraderopi trenta suyasharan. Chayllamanmi chay waynaqa ataque onqoywan hap’ichikuspa riel chawpiman urmaykuran. Chayta rikuspa hinan huk tayta, iskaynin erqechankunata wakman saqespa chay wayna yanapaq phawaykuran. Rielpa patanman aysaruspataq pay pataman thallaykuran tren pasanankama. Askhan ninkuman: Kay runaqa ancha allinpunin, nispa. Paymi ichaqa mana chhaynatachu yuyaykuran, aswanmi niran: “Chaytapunin ruwakunan. Chaytaqa ruwarani runamasiyta munakuspa, manan gracias niwanankupaqchu, nitaq allin reqsisqa kanaypaqchu”, nispa.

² Yachanchispaschá pipas runamasinrayku kawsayninta peligroman churasqanmanta. Chaytan askha runakuna ruwaranku segunda guerra mundial kashaqtin; mana reqsisqanku runakunata wasinkupi pakaranku mana hap’ichisqa kanankupaq. Runamasi munakuyqa rikukullarantaqmi apóstol Pabloq tiemponpipas. Apóstol Pablon 275 runakunawan kuska viajasharan huk barcopi, barcotaq lamarqochaman chinkaykuran Malta llaqtaq qayllanpi, chay llaqtaqa manañan karuñachu karan Sicilia llaqtamanta. Hinan paykunaqa nadaspa hallp’a pataman chayaranku, chaypitaq Malta llaqta runakuna paykunata ‘khuyapayaspanku sumaqta rikuranku’ (Hechos 27:27–28:2). Israel llaqtamanta sipaschapas rikuchiranmi runamasin munakusqanta, chay sipaschaqa Siria llaqtapin preso kasharan. Manaña peligroman churakuranchu chaypas, payqa cheqaqtapunin patronninpa allinninta maskharan (2 Reyes 5:1-4). Samaria llaqtayoq allin runapas runamasinta munakuqmi karan, chay runamantan Jesús willaran rikch’anachiy  simipi, chay willasqanmi ancha askha runakunaq sonqonman chayaran. Sacerdotepas Leví runapas manan imatapas ruwarankuchu wañunayashaq judiomasinkuta yanapanankupaq, Samaria llaqtayoq runan ichaqa imaymanata ruwaran chay judío runata cuidananpaq (Lucas 10:29-37).

3, 4. ¿Imanaqtintaq evolucionta yachachiqkuna mana willayta atinkuchu imanaqtin runakuna yanapakuq kasqanta?

³ ‘Sasa tiempokunapin’ kawsashanchis, chaymi askha runakuna kanku ‘millay yana alma, tukuy allin kaqta cheqnikuqkunapas’ (2 Timoteo 3:1-3). Chaywanpas, rikuranchischá khuyapayakuq runakunaq allinkuna ruwasqanta, yaqapaschá ñoqanchispaqpas allinkunata ruwapuwaranchis. Runakunaqa sacrificakusparaqmi imaymanapi yanapanakunku. Chaychá runamasi yanapaqtaqa ninku, “khuyapayakuq runa”, nispa.

⁴ Lliw llaqtakunapin runakunaqa runamasinkuta yanapanku kallpankuta kaqninkuta ima qospa. Runaq chhayna kasqanqa manan tupanchu evolución nisqa yachachikuywan, chay yachachikuymi nin: Lliw kawsaqkunaqa allinnillankutan maskhanku, aswan allin kaqkunallataq qhepankupas, nispa. Francis S. Collins, genes nisqata estudiaq runatan Estados Unidospi akllaranku ADN nisqa imayna kasqanta qhawachiypi umallinanpaq, paymi niran: “Evolucionpi iñiqkunaqa manan willayta atinkuchu imarayku runakuna yanapakuq kasqankuta. [...] Sichus evolución nisqan hina runaqa allinnillanta maskhan chayqa, ¿imaynapitaq runakuna runamasinkuta yanapanku?” nispa. Chaymantapas nillarantaqmi: “Wakinqa mana reqsisqanku runakunatapas wak llaqtayoq runakunatapas yanapankun [...]. Chayqa manan tupanchu Darwinpa yachachisqanwan, [Darwinmi qallarichiran evolución yachachiyta]”, nispa.

“Concienciaq nisqan”

5. ¿Imatan runakuna ruwallankupuni?

⁵ Doctor Collins kay hinata willakun runamasi yanapaymanta: “Conciencianchismi kallpachawanchis runamasinchista yanapanapaq, manaña chay ruwasqanchismanta imatapas chaskisunchu chaypas”, nispa. * Concienciamanta rimasqanqa yuyarichiwanchismi apóstol Pabloq nisqanta, paymi  niran: “Mana judío runakunaqa Diospa kamachikuy siminta manan yachankuchu. Chaywanpas sonqonkuq yuyaychasqan kaspan Diospa kamachikuy siminta hunt’anku, chayta ruwaspan paykuna kikinkupaq kamachikuy simi kanku, manaña Diospa kamachikuy siminta yachanku chaypas. Kawsayninkupin rikuchinku kamachikuy simi sonqonkupi qelqasqa kasqanta. Kikinkuq conciencianmi chaytaqa willan, chaymi kikinkuq yuyayninkupuni paykunataqa ‘huchan’ ninqapas, ‘manan huchachu’ ninqapas”, nispa (Romanos 2:14, 15).

6. ¿Imanaqtinmi llapa runakuna Diosman cuentata qosunchis?

⁶ Dios kasqanta, sumaq kayninkuna kasqantapas “kay pacha qallariymantapachan” sut’ita rikukun imaymana kamasqanpi, chaymi Roma llaqtapi tiyaq cristianokunaman cartata qelqaspa apóstol Pablo niran: Llapa runan Diosman cuentata qosunchis, nispa (Romanos 1:18-20; Salmo 19:1-4). Askha runakunan Kamaqta mana yuyarispanku qhellita kawsanku. Diosmi ichaqa munan chanin kayninmanta llapa runakuna yachanankuta mana allin ruwaykunamantapas kutirikunankuta (Romanos 1:22–2:6). Judío runakunaqa astawanraqmi chayta ruwananku karan, paykunamanmi Diosqa Kamachikuynin Simita Moiseswan qoran. ‘Diospa siminta’ mana reqsiq llaqtakunapas yachanankupuni karan Dios kasqanta (Romanos 2:8-13; 3:2).

7, 8. ¿Imakunan rikuchin runakuna chanin kaqta mana chanin kaqta reparayta atisqankuta? ¿Imatan chay yachachiwanchis?

⁷ Runakunaqa reparananchismi Dios kasqanta, paypa munasqanman hinataq kawsananchispas, ¿imarayku? Concienciayoq kasqanchisrayku, concienciaqa allin kaqta mana allin kaqta reparayta atiymi. Concienciayoq kaqtinchismi reparanchis chanin kaqta mana chanin kaqtapas. Ejemplopaq, askha erqechakuna colata ruwashanku columpiopi pukllanankupaq, chayllamanmi huk erqecha ñawpaqman churakun, chayta qhawaspankutaq colapi kaqkuna qaparinku: “¡Manan chayqa chaninchu!” nispa. “¿Imaynapitaq erqechakunapas mana yachachisqalla reparanku imachus chanin imachus mana chanin kasqanta?”. Chaymi rikuchin concienciayoq kasqankuta. Yachasqanchis hina, apóstol Pablo qelqaran: “Mana judío runakunaqa Diospa kamachikuy siminta manan yachankuchu. Chaywanpas sonqonkuq  yuyaychasqan kaspan Diospa kamachikuy siminta hunt’anku”, nispa. Kaypiqa manan “maynillanpi” hunt’anku nispachu nishan, aswanpas nishan “hunt’anku” nispa, chaymi rikuchin sapa kutilla hunt’asqankuta. Arí, askha runakunan “Diospa kamachikuy siminta hunt’anku”, paykunaqa concienciankuq kallpachasqanmi Diospa kamachikuyninman hina ruwanku.

⁸ Chayta reparakuran askha llaqtakunapi. Cambridge universidadpi yachachiq profesormi niran: Ñawpaq Babilonia, Egipto, Grecia, Australia, América llaqtakunapipas “cheqnikuranmi sarunchaqkunata, wañuchiqkunata, wasanchaqkunata, llullakuqkunatapas, [...] karantaqmi kamachikuykuna yuyaqkunata, wawakunata, pisi kallpayoqkunatapas sumaqta qhawarinankupaq”, nispa. Doctor Collinspas qelqallarantaq: “Allin kaqmanta mana allin kaqmantaqa lliwmi yachan”, nispa. Chay nisqanqa yuyarichiwanchismi Romanos 2:14 versiculoq nisqanta.

¿Imaynatan conciencianchis uyarichikun?

9. ¿Imataq concienciari? ¿Imaynatan yanapawasunman manaraq imatapas ruwashaqtinchis?

⁹ Bibliaq nisqan hina, concienciaqa imapas ruwasqanchista qhawarispa allinchus icha manachus kasqanta reparaymi. Hukpas ukhunchismanta rimapayawashasunman hinan. Apóstol Pablo conciencianmanta rimaspa niran: “Concienciaypas Santo Espirituq yuyaychasqanmi cheqaq rimashasqayta sut’itapuni willawan”, nispa (Romanos 9:1). Conciencianchisqa manaraq imatapas ruwashaqtinchismi willawasunmanña imapas ruwasqanchis allinchus icha manachus chayta. Allinta yuyaymanachiwanchis imakuna ruwananchispi, reparachiwanchistaq imaynatan sientekusunman chaykunata ruwaqtinchis.

10. ¿Imaynatan conciencianchis uyarichikun?

¹⁰ Astawanqa conciencianchisqa rimaykuwanchis ruwasqanchis qhepataña. Ejemplopaq, huk kutinmi Davidqa Diospa hawisqan rey Saulmanta ayqeshaqtin pay contra mana ruwanata ruwaran. Chay qhepamantaq Davidqa ‘pasaqta llakikuran’ chay ruwasqanmanta (1 Samuel 24:1-5; Salmo 32:3, 5). Manaña kay willakuypi conciencia simi rikhurinchu chaypas, Davidtaqa conciencianpunin pasaqta llakichiran. Ñoqanchistapas mayninpin conciencianchis chhaynata huchachawanchis. Imatapas  mana allinta ruwaruqtinchismi conciencianchisqa ñit’iykuwanchis llakichiwanchis ima. Conciencianku nishuta llakichiqtinmi wakin runaqa mana pagasqanku impuestota pagapunku, otaq casado kashaspa wasanchay huchaman urmasqankutapas rimarinku (Hebreos 13:4). Conciencianpa nisqanman hina ruwaqmi ichaqa thakpi kawsan.

11. ¿Imaraykun mana yuyaykunanchischu: “Concienciallaytaña uyarisaq amaña hukkunataqa”, nispa? Huk ejemplota willay.

¹¹ Wakinqa ninmanpaschá: “Chhaynaqa, concienciallaytaña uyarisaq amaña hukkunataqa”, nispa. Conciencianchista uyariyqa allinninchispaqmi kanman, mayninpin ichaqa conciencianchis q’otuwasunman. “Ukhu kaq runa kayninchis” otaq conciencianchisqa pantarachiwasunmanmi (2 Corintios 4:16, NM). Ejemplopaq, Biblia willawanchis ‘Diospa saminchaykusqan atiyninwan hunt’aykusqan’ Estebantan judío runakuna hap’ispanku Jerusalén llaqta hawaman apaspa rumiwan ch’aqespa wañuchiranku. Chay wañuchiqkunaq ruwasqantan Sauloqa “allinpaq hap’irqan”, paymi qhepaman apóstol Pablo kapuran. Chay judío runakunaqa allin ruwanankupaqmi yuyaykusharanku chaymi concienciankuqa mana huchacharanchu. Kaqllatataqmi Saulopas yuyaykusharan, chaymi qhepamanpas ‘Jesuspi iñiqkunata wañuchinanpaq amenazashallaran’. Sauloq conciencianqa manan allinchu kasharan (Hechos 6:8; 7:57–8:1; 9:1).

12. ¿Pikunan conciencianchista waqllichinkuman?

¹² ¿Imaynapitaq Sauloq conciencian waqllipuran? Saulotaqa huñunakusqan runakunan waqllichiranku. Chaypaq qhawarisunchis kay ejemplota. Telefonopi waqyashaqtinchismi mayninpiqa churita taytanwan pantarunchis. Chay churiqa taytan hina kunkayoqpaschá, pisi pisimantataq taytan hina rimaytapas yacharuran. Saulopas pisi pisimantan judiomasinkunawan samaykachikuspa paykuna hina kapuran, chay judiokunaqa cheqnikurankun Jesusta imaymana yachachisqantapas (Juan 11:47-50; 18:14; Hechos 5:27, 28, 33). Qhawasqanchispas hina, Sauloq concienciantaqa judiomasinkunan waqllichiranku.

13. ¿Imanankumanmi conciencianchista llaqtanchispi tiyaq runakuna?

¹³ Imaynatachus llaqtanchispi rimanku chhaynatan ñoqanchispas rimanchis (Mateo 26:73). Chay hinallataqmi conciencianchiswanpas kanman, llaqtanchispi tiyaq  runakunan conciencianchista waqllichinman. Chhaynan karan Asiria runakunawan. Chay runakunaqa sinchi maqanakuqmantan reqsisqa karanku, chaytaqa sut’ita rikukun paykunamanta dibujokuna tarikusqanpi, chay dibujokunapin Asiria runakunaqa wak llaqtamanta hap’isqanku runakunata sinchita ñak’arichishanku (Nahúm 2:11, 12; 3:1). Biblia willasqan hina, Jonaspa tiemponpi Nínive llaqtapi tiyaq Asiria runakunaqa ‘manan repararankuchu allin kaqta mana allin kaqmanta’. Manan atirankuchu Diospa munasqanman hina sut’inchayta imachus allin kasqanta imachus mana allin kasqantapas. Chhayna llaqtaq kasqanqa, ¡maytachá Nínive runakunaq conciencianta waqllichiran wawa kasqankumantapacha! (Jonás 3:4, 5; 4:11.) Kunan tiempopipas llaqtanchispi runakunan conciencianchista waqllichinman.

Conciencianchista allinta yachachisun

14. Génesis 1:27 nisqan hina, ¿imaynapin concienciayoq kanchis?

¹⁴ Jehová Diosqa concienciayoqtan Adán Evata kamaran, chaymi lliw runapas concienciayoq kanchis. Génesis 1:27 niwanchis Diospa rikch’ayninman hina kamasqa kasqanchista. Ichaqa manan pay hina cuerpoyoqchu kanchis, Diosqa espiritun ñoqanchistaq aycha cuerpolla kanchis. ¿Imaynapitaq paypa rikch’ayninman hina kamasqa kashanchis? Ñoqanchisqa Diospa sumaq kayninkunaman hinan kawsayta atinchis, Dios hinataq concienciayoq kanchis. Chayrayku, conciencianchis allin kananpaqqa astawanmi Kamaqninchista reqsinanchis asuykunanchispas.

15. Yayanchista allinta reqsispaqa, ¿ima ruwaytan atisunchis?

¹⁵ Biblia niwanchis Jehová Dios tukuy imaymana Kamaq kasqanta, chaymi payqa lliwpa Taytan kapun (Isaías 64:8). Llapa cristianokunan, hanaq pachapaq kaqkunapas kay pachapaq kaqkunapas, Diosta Yayayku nisunman (Mateo 6:9). Chaymi llapallanchis kallpachakunanchis Diosman astawan asuykunanchispaq kamachikuyninkunatapas yachananchispaq (Santiago 4:8). Ichaqa askha runakunan chay ruwayta mana munankuchu. Jesuspa tiemponpi judiokunamanmi rikch’akunku, paykunatan Jesús niran: ‘Manan hayk’aqpas kunkanta uyarirankichischu, manataq rikch’aynintapas rikurankichischu. [...] simintapas mana hap’inkichischu’, nispa (Juan 5:37, 38). Ñoqanchisqa  manan Diospa kunkantaqa uyarinchischu, ichaqa Simin Qelqata leespanchismi yachasunman imayna yuyaykusqanta, chhaynapitaq Jehová Diospa munasqanman hina yuyaykusunman ruwasunmanpas.

16. Josepa ejemplon, ¿imaynatan rikuchin conciencia yachachiypas willakusqanta uyariypas ancha allin kasqanta?

¹⁶ Chaytan ruwaran José. Potifarpa wasinpi llank’ashaqtinmi Potifarpa warmin Josepa sonqonta suwayta munaran paywan puñunanpaq. Chay tiempopiqa manaraqmi Bibliaqa qelqasqachu kasharan, nitaq Diospas Chunka Kamachikuy Simikunata qoranraqchu. Chaywanpas, Joseqa Potifarpa warminman niran: “¿Imaynan kay sinchi mana allinta ruwaspa Dios contra huchallikuyman?” nispa (Génesis 39:9). Manan familianpa allin qhawarisqan kayta munaspachu chhaynataqa kutichiran, familianqa karu llaqtapiraqmi tiyaran. Aswanmi payqa chhaynata kutichiran Diospa sumaq qhawarisqan kayta munaspa, payqa yacharanmi Diospa qhawarinanpaq qosaqa warmillanwan puñunanta, warmipas qosallanwan puñunanta iskayninku ‘huk aychalla’ kasqankurayku. Chaymantapas yachanmanmi karan abuelan Rebecawan rey Abimelecwan sucedesqanta. Rebeca casarasqa kasqanta yacharuspanmi reyqa, kamachiran manaña pipas Rebecata warminpaq hap’inanpaq, pipas warminpaq hap’iqqa wasanchay huchata ruwanman, chayraykutaq llaqtan huchachasqa kanman. Jehová Diosqa allinpaqmi qhawariran Abimelecpa ruwasqanta, chaywanmi Diosqa sut’ita rikuchisharan wasanchay huchata cheqnikusqanta. Chaykunamanta yachasqanmi Josetaqa yanaparan allin concienciayoq kananpaq, chhaynapitaq qhelli hucha ruwaymanta karunchakuran (Génesis 2:24; 12:17-19; 20:1-18; 26:7-14).

17. ¿Imanaqtinmi nisunman: Josepa tiemponmantaqa kunanmi aswan askha yanapaykuna kan Dios hina yuyaykunanchispaq, nispa?

¹⁷ Kunan tiemponchispiqa yanapaykunaqa askhan kashan. Kunanqa hunt’asqatan Bibliata hap’inchis,  chaypi yachanchis Yayanchispa yuyaykusqanta ima munasqanta, imakuna cheqnisqantapas. Astawan Diospa Simin Qelqamanta yachaqtinchisqa, astawanmi Diosman asuykusun, astawantaq payman rikch’akusunpas. Chay hinapin conciencianchisqa Yayanchispa munasqanman hina “willawasunchis” (Efesios 5:1-5).

18. Imaynaña ñawpaqpi karanchis chaypas, ¿imatan ruwasunman conciencianchis hap’ipakunapaq hina kananpaq?

¹⁸ ¿Imanisunmantaq conciencianchista runamasinchiskuna waqllichisqanmanta? Reparakushanchischá maytukuyta llaqtamasinchiskuna aswantaqa familianchiskuna conciencianchista waqllichisqanta. Yaqapaschá conciencianchisqa rimapayawaranchis paykunaq yuyaykusqankuman hina. Manaña ñawpaqpi sudesqanta t’ikrasunmanñachu chaypas, kunanqa atisunmanmi allin runakunawan huñunakuyta, chhaynapi conciencianchis allin kananpaq. Chaypaqmi huñunakushanallanchispuni unay tiempoña hanaq pacha Yayanchista kasukuqkunawan. Chayta ruwasunman huñunakuykunaman hamuspa, chaypitaq manaraq huñunakuy qallarishaqtin, huñunakuy tukuytapas iñiqmasinchiskunawan rimasunman. Chaymantapas, qhawarisunmanmi iñiqmasinchiskunaq allin ejemplonta. Paykunaqa kasukunkun Bibliaq nisqanta concienciankuq nisqantapas, paykunaq concienciankuqa Diospa munayninman hina yachachisqa kashan. Chaykunawan yanapachikuspaqa Bibliaq nisqanman hinan conciencianchis kanqa, chhaynapitaq aswan allinta Diosman rikch’akusun. Chay hinaqa, kallpachakunanchismi conciencianchis Yayanchispa munasqanman hina kananpaq, iñiqmasinchiskunaq allin ruwasqanta hinataq ruwananchispas. Chayta ruwaqtinchisqa hap’ipakunapaq hinapunin kanqa conciencianchis, makillataq uyarisunchis ima niwasqanchistapas (Isaías 30:21).

19. ¿Imakunatawanraqmi concienciamanta yachananchis kashan?

¹⁹ Wakinpaqqa sasapaschá kanman conciencianpa nisqanta sapa p’unchay uyariy. Qatimuq estudiopi rimasunchis ima sasachakuykunapi mayninpi rikukusunman chaymanta. Chaypin yachasun imaynata conciencianchis yanapawasqanchista, imaraykuchus conciencianchis mana kaqllachu kasqantapas, yachallasuntaq imaynatan sapa p’unchay aswan allinta conciencianchiswan yanapachikunatapas (Hebreos 6:11, 12).

[Uranpi willakuy]

¿Imatan yacharunchis?

• ¿Imaynapin llapa runakuna concienciayoq kanchis?

• ¿Imaraykun mana conciencianchispa kallpachasqallanchu imatapas ruwana?

• ¿Imakunatan ruwasunman conciencianchis allin kananpaq?

[Tapuykuna]