Wakcha kayta tukuchinankupaq kallpachakusqanku

QHAPAQ runakunaqa tukuchinkuñan wakcha kayninkuta. Ichaqa hukkunaq wakcha kayninta chinkachinankupaq ruwasqankuqa fracasarqanmi. Qolqeyoqkunaqa manan munankuchu imapas nitaq pipas qhapaq kayninkuta qechunanta. Salomonmi Diospa yuyaychasqan nirqan: “Ñak’arishaqkunan waqasharqanku, manataq pipas paykunata sonqochaykuq karqanchu, muchuchiqninkutaqmi atiyniyoq kasharqanku”, nispa (Eclesiastés 4:1).

Atiyniyoq qhapaq runakuna, ¿atinkumanchu wakcha kay chinkachiyta? Salomonmi qelqarqan: “Tukuy chaykunaqa yanqan, wayrata hap’iykuy hinallan kasqa. Q’ewisqa kaqqa manan kuskachakuyta atikunchu”, nispa (Eclesiastés 1:14, 15). Wakcha kayta tukuchinankupaq kallpachakusqankuta qhawarispan reparanchis chay simikuna cheqaq kasqanta.

Wakcha kayta tukuchinankupaq ruwasqanku

1800 watakunapin wakin nacionkuna askha qolqeta huñusharqanku rantisqanku, vendesqankurayku fabricakunayoq kasqankurayku ima, ichaqa chay tiempollapitaqmi wakin qhapaq, atiyniyoq runakuna kallpachakusharqanku wakcha kayta tukuchinankupaq. ¿Atikunmanchu Hallp’api llapa kaqkunata igualninka rakikuyta?

Wakinmi yuyaykurqanku socialismo otaq comunismo nisqakuna runakunata yanapananpaq, chhaynapin qhapaq kaykuna lliwpaq igualninka rakikunman. Qhapaqkunaqa manan kusisqachu kasharqanku chhayna kananwan, ichaqa askha runakunan allinpaq qhawarirqanku kay rimayta: “Pipas tukuy atisqanwan yachasqanwanmi llank’anan, necesitasqanman hinataq chaskinan”, nisqata. Askhan yuyaykurqanku llapa nacionkuna socialista runakunaq nisqanta allinpaq hap’inankupaq, chhaynapitaq kusisqa kawsankuman mana imatapas pisichikuspa. Iskay kinsa qhapaq nacionkunan socialismo nisqanman hina churarqanku llaqtaq allinninpaq nisqa organizacionkunata, chaywan “nacesqankumanta wañupunankukama” runakunata yanapanankupaq. Paykunaqa kunanpas nishallankun: “Llaqtaykupiqa manan wakcha kay kanchu”, nispa.

 Socialismo nisqaqa manan atirqanchu llapa runapaq allin kawsay apamuyta. Runakuna llaqtapaq llank’asqankuqa manan allinpichu tukurqan. Wakinqa quejakurqankun kaqninkuta hukkunamanwan rakisqankurayku wakin wakchakuna manaña llank’ay munasqankumanta. Chaypin reparanchis Bibliaq nisqan hunt’akusqanta: “Kay pachapiqa manan allinkaqllatapuni ruwaq runaqa kanchu, mana hayk’aq huchallikuq chanin runapas manan kanchu. [...] Diosqa runataqa chanintan ruwarqan, runataq ichaqa askha sasachakuykunata paqarichirqan” (Eclesiastés 7:20, 29.)

Chaymantapas runakunaqa yuyaykullarqankutaqmi Estados Unidospi ruwasqankuta hina ruwaspa wakcha kay tukuchiyta. Yuyaykurqankun allinta llank’aspa qhapaq kanankupaq. Askha nacionkunan Estados Unidospa politicanman hina ruwarqanku wakcha kayta chinkachinankupaq, chaykunan karqan gobierno llaqtata uyarisqan, ima hatun negociotapas mana piqpa hark’asqan qallariy ima. Ichaqa manan llapankuchu Estados Unidos hina qhapaqman tukurqanku. Chay nacionqa manan imayna kamachikusqan raykullachu qhapaqyarqan, aswanpas imaymana chay llaqtapi kasqanraykun: petróleo, minería hukkunapas, hinaspapas huk nacionkunawan negocio ruway atisqanraykun. Chaymantapas pachantinpi runakuna imaynata qolqeta tarisqankuqa manan qhapaq kayllatachu paqarichin aswanpas wakcha kaytawanmi. ¿Atinkumanchu qhapaq nacionkuna wakcha nacionkuna yanapayta?

Plan Marshall

Segunda guerra mundial kaqtinmi Europa nacionkunapi runakunaqa sinchi wakcha qheparqanku, chayraykun yarqay mast’arikurqan. Estados Unidospi gobiernoqa manan munarqanchu comunismo nisqa Europa lado nacionkunapi mast’arikunanta. Chayraykun 4 wata askha qolqeta donarqan fabricakuna hukmanta hatarinanpaq chakra llank’aqkunatapas yanapananpaq; chaytaqa qorqan politicanman hina ruwaq nacionkunallamanmi. Chhaynapin Programa de Reconstrucción Europeo nisqa organizacionqa ancha allin karqan wakcha kayta tukuchinapaq, chaytan sutichakullarqantaq Plan Marshall nispa. Europa nacionkunataqa Estados Unidos gobiernon yanaparqan, chaymi sinchi wakcha kayqa yaqa llapan chinkapurqan. Chhaynata ruwaspa, ¿atinkunmanchu pachantinpi wakcha kay chinkachiyta?

Plan Marshall allin kasqanta qhawarispan Estados Unidos wakcha nacionkunata yanaparqan, chhaynapi allinta chakrata llank’anankupaq, escuelakuna, pistakuna ruwakunanpaq postakunapi allin atención kananpaqpas. Ichaqa chay yanapaykunataqa allinninta maskhaspallan qorqan, chaytan Estados Unidosmanta autoridadkuna willakurqanku. Huk qhapaq nacionkunapas munachirqankun yanapayninkuta allin reqsisqa kanankurayku. Ichaqa Plan Marshall nisqapi askha qolqetaña gastarqanku chaypas, 60 wata qhepamanmi repararqanku wakcha kayta mana tukuchisqankuta. Wakin nacionkunaqa lloqsisqakun wakcha kaymanta, astawanqa Asia lado nacionkunapi. Ichaqa askha nacionkunapin runakuna sinchi wakchayayllapi tarikusharqanku, huk nacionkunaña yanaparqanku amaña askha wawakuna wañunanpaq allin educación kananpaq chaypas.

Hawamanta yanapaykunaq fracasasqan

Wakcha nacionkunata yanapayqa aswan sasan karqan guerraq wakchayachisqan qhapaq nacionkunata yanapaymantaqa. Europa nacionkunapiqa ñan fabricakuna, negociokuna  pistakunapas karqanña, qolqellankun mana karqanchu. Wakcha nacionkunapin ichaqa hawamanta qhapaq nacionkunaña yanaparqanku chaypas, runakunaqa wakchallapunin kasharqanku mana empresakuna kasqanrayku, petróleo, minería, hinallataq negociotapas mana ruwanapaq hina kasqanrayku.

Huk sasachakuymi wakchayayta apamun wakchayaytaq aswan sasachakuyta, chhaynapin paqarin sinchi wakchayay. Ejemplopaq, onqoykunaqa waqchayaytan apamun, waqchayaytaq onqoykunata. Mana allin alimentasqa wawakunaqa yaqapaschá manaña allin kallpayoqchu kanqaku nitaq allin yuyayniyoqchu, chaymi wiñaspankuqa manaña wawankutapas cuidayta atinqakuchu. Chaymantapas qhapaq nacionkuna aswan wakcha runakunaman mikhuykunata apachimuqtinkuqa, chaypi chakra llank’aqkuna comerciantekunapas mana llank’anayoqmi qhepakapunku, chhaynapitaq astawan wakchayay kan. Hawamanta wakcha nacionkunata qolqewan yanapaqtinkupas kaqllataqmi, chaytan gobierno suwakapun, hinan llaqtapaq kananmantaqa astawan pisiyapun. Chhaynapin hawamanta yanapayqa fracasan.

¿Iman wakcha kayta apamun?

Sinchi wakcha kayqa mast’arikun nacionkuna, gobiernokuna runakunapas paykunaq allinnillankuta maskhasqankuraykun. Qhapaq nacionkunapi democrático gobiernokunaqa manan pachantinpi wakcha kayta tukuchiypichu astawanqa yuyaykunku, aswanpas paykunaqa munanku nacioninkupi runakuna kusisqa kanallankutaq. Chayraykun hark’anku wakcha nacionkunamanta ima mikhuypas haykunanta, chhaynapi nacioninkupi chakra llank’aqkuna mana wakchayanankupaq. Chaymantapas chay gobiernokunaqa yanapaykunatan qonku nacioninkupi chakra llank’aqkunaman, chhaynapi mikhuy orqosqankupi wak nacionkuna mana atipanankupaq.

Chhaynaqa wakcha kaytaqa runan paqarichin. Rey Salomonmi qelqarqan: “Rikullarqanitaqmi runaqa runamasinta mana allinta ruwananpaq munaychakusqantapas”, nispa (Eclesiastés 8:9).

Chhaynaqa, ¿kanchu ima suyakuyllapas wakcha kay tukunanpaq? ¿Kanmanchu huk gobierno chayta hukpaqkama tukuchinanpaq?

[6 paginapi recuadro]

Wakcha kay mana kananpaq kamachikuy

Jehová Diosqa Israel llaqtamanmi kamachikuykunata qorqan mana pipas wakcha kaypi tarikunanpaq. Kamachirqanmi llapa familiakuna hallp’amanta herenciata chaskinankupaq. Leví ayllullan mana chaskinanchu karqan. Chay familiakuna hallp’ankuta vendespaqa manan wiñaypaqchu vendenanku karqan. Phisqa chunka wata chayamuqtinmi rantiqqa hallp’aq dueñonman otaq familianman kutichipunan karqan (Levítico 25:10, 23). Sichus pipas hallp’anta venderqan onqosqa tarikusqanrayku sasachakuypi otaq qella kasqanrayku chayqa, rantiqmi Kacharichina Watapi mana qolqellapaq kutichipunan karqan. Chhaynapin mana mayqen familiapas wakchachu tarikunman karqan.

Chaymantapas Diosqa khuyapayakuyninpin huk kamachikuyta qollarqantaq. Sichus pipas sasachakuypi tarikuspa mana imayoq qhepakunman chayqa, atirqanmi pay kikin kamachi hina vendekuyta, hinaspa ñawpaqmanta qolqeta chaskispa manukusqankunata pagayta. Manachus kacharisqa kananpaq pagayta atirqan qanchiskaq wata manaraq chayamushaqtin chayqa, rantiqmi chay wata chayamuqtin kacharipunan karqan, hinaspa muhuta uywata ima qonan karqan chhaynapi imallanpas kananpaq. Chaymantapas sichus huk israelita qolqeta manukurqan chayqa, Kamachikuy Simin nirqan interesta ama cobranankupaq. Hinaspapas manan chakraq cantonkunata cosechanankuchu karqan chaytaqa wakchakunapaqmi saqenanku karqan. Chhaynapin mana mayqen israelitapas limosnata mañakuspachu purinman (Deuteronomio 15:1-14; Levítico 23:22).

Chaywanpas, wakin israelitakunaqa wakchan karqanku, chayqa sucederqan Israel llaqta Diospa kamachikuyninta mana kasukuspa interesllankuta maskhasqankuraykun. Chaymi kay tiempopi hina wakin runakuna qhapaqyarqanku wakintaq wakchayaypi tarikurqanku (Mateo 22:37-40).