Ha Yini Hi Fanela Ku Va Ni Dumbo

Xana a ku ta va ku yentxeke yini loko Daniyele, lweyi a hlaseliwiki hi mavabyi ya kankru na a ha li mutsrongo, lweyi ku khaneliwiki ha yene ka nhlokomhaka leyi hundzriki, a e tsrhama na a ni dumbo ledzrikulu? Xana a a ta va na dzri hlulile kankru? Xana a a ta va na a hanya ni namunhla? Nambi lava seketelaka hi mbilu hinkwayu mhaka ya ku va ni dumbo, a va nge hlayi leswo. Leswo i ntiyiso. A hi fanelanga ku yi vona hi ndlela leyi tlulisaka mpimu mhaka ya ku va ni dumbo. Dumbo a dzri nge lulamisi xiyimu xin’wana ni xin’wana.

Loko va bula naye ka madzrungula ya CBS, dokodela Nathan Cherney a basopise leswaku ku nga ha va ni khombo dzra ku tlakuxa dumbo ku tlula mpimu loko hi vulavula hi vhanu lava va vabyaka swinene. A te: “Hi ve ni swiyimu leswi vavanuna va soliki vasati vavu hi ku hlaya leswaku vasati lava a va tinyikanga nkama lowu dzringaniki wa ku yanakanyisisa. A va pimisi hi ndlela leyi yi nga va nyikaka dumbo.” Dokodela Cherney a yengetele a ku: “Mavonela lawa ma nga ha yentxa mhunu a vona ingi a nga swi kota ku lawula leswi yentxekaka, nakone loko vhanu va tsrandzreka ku swi lawula, swi voneka ingiki va tsrandzrekile ku tamela ha hombe xiyimu lexi va nga ka xone, xileswo mhaka leyi a hi yinene.”

Hi ntiyiso wa kone, lava khomiwiki hi mavabyi lamakulu va le yimpini leyikulu, ya ku bindzra. Xiswoswo, vhanu lava va zrandzraka a va djuli ku yentxa leswaku vazrandzriwa vavu va tivona nandzru, va yengetela ku vavisa loku va ku twaka. Kutani, xana hi fanela ku gimeta hi ku hlaya leswaku dumbo a dzri pfuni ntxhumu ke? Nikutsrongo!

Hi xikombiso, dokodela yelweyi a tizra ka xiyenge xa ku pumba swivavu—a tizrisa mizri leyi nga dahikiki mavabyi hi ku kongoma kumbe ku yentxa leswaku mhunu a hanya nkama wa ku leya, kambe leyi ntsena yi yentxaka leswaku mbabyi yi titwa na yi yampswa loko ya ha lwa ni mavabyi ya kone. Vadokodela volavo va zrandzra madahela lama pfunaka mbabyi kuva yi tsrhama na yi nyonxile nambi loko yi vabya swinene. Ku ni wumboni byikulu lebyi kombisaka leswaku dumbo dzri nga swi yentxa swoleswo—nambi swa ku tlula ni leswo.

Dumbo I Dzra Lisima

“Dumbo i muzri wa ntamu”, ku tiyisekisa mutsrali wa jornali dzra wudahu, dokodela W. Gifford-Jones. A dondzrisise minkambisiso leyi yentxiwiki hi nkongometo wa ku vona ndlela leyi swi nga swa lisima ha yone ku seketela mhunu lweyi a vabyelaka ku fa na a seketeliwa hi tlhelo dzra matitwela. Ku yanakanyiwa leswaku ku pfuna mhunu hi ndlela leyi swi mu yentxa a tsrhama na a ni dumbo ledzrikulu ni langutela ledzrinene. Hi 1989, nkambisiso wun’wana wu paluxe leswaku timbabyi leti kumaka nseketelo wa muxaka lowo ti hanya nkama wa ku leha, nambi leswi minkambisiso ya swoswinyana yi nga yi seketelikiki hi ku helela mhaka leyi. Kambe, minkambisiso yi swi seketelile leswaku timbabyi leti kumaka nseketelo hi tlhelo dzra matitwela, a ti na gome ledzrikulu nambi ku li ku twa ku vavisa ngopfu swinene ku fana ni lava nga wu kumikiki nseketelo lowo.

Yanakanya hi nkambisiso wun’wana lowu kambisisiki ndlela leyi ku va ni dumbo ni ku heleliwa hi dumbo swi mu khumbaka ha yone mhunu lweyi nga ni mavabyi ya mbilu. Ku kambisisiwe ha hombe vavanuna lava tlulaka 1.300, ku vona leswaku va ni langutela ledzrinene hi wutomi kumbe im-him. Ka nkambisiso lowu yentxiwiki ntsrhaku ka 10 wa malembe ku kumiwe leswaku vavanuna lava tlulaka 12 wa tipursentu ka lava kambisisiwiki, va hlaseliwe hi mavabyi ya kukazri ya mbilu. Ka vazrazru, vabidzri a va nge na dumbo. Laura Kubzansky, xiyandla xa mudondzrisi wa le univhersidadi wa ta wudahu ni mahanyela ya vhanu a Xikole xa Harvard xa wudahu bya vhanu, a li: “Swinyingi swa leswi a swi hlayiwa mayelanu ni leswaku ku va ni ‘langutela ledzrinene’ swa pfuna a wuton’wini a swi seketeliwanga hi tlhelo dzra siyensa. Kambe nkambisiso lowo wu nyikela wumboni byin’wana bya ntshima lebyi kombisaka leswaku langutela ledzrinene dzri nga va pfuna lava nga ni mavabyi ya mbilu.”

Minkambisiso yin’wana yi kombisa leswaku lava va tivonaka na va vabya ku tlulisa mpimu a swi va fambeli ha hombe loko va yentxiwa wuhandzruli, loko va pimanisiwa ni lava va tivonaka na va yampswa. Ku tlhele ku kombisiwa leswaku ku hanya nkama wa ku leha swi fambisana ni ku va ni dumbo. Nkambisiso wun’wana wu kambisise ndlela leyi vhanu van’wana lava duhwaliki va khumbekaka ha yone loko va vona wuduhati hi ndlela leyinene ni loko va nga byi voni hi ndlela leyinene. Loko swiduhati swi kuma madzrungula lawa ma kombisaka leswaku wuduhati byi fambisana ni wutlhazri ni ku wupfa, ku kumeke leswaku a ntsrhaku ka swoswo swi kumeka na swi nyonxile swi tlhela swi kuma ntamu. Hi ntiyiso wa kone, ndlela leyi a swi ni ntamu ha yone, a swi yentxa ingi swi yentxe wutiwololi hi 12 wa mavhiki!

Ha yini ku va ni mavonela lamanene ya ku fana ni dumbo ni ku vona mintxhumu hi ndlela leyinene swi pfuna a wuton’wini? Swi nga yentxeka tintlhazri ni vadokodela va nge si na dzri twisisa hi ku helela vongwe ni mizri wa mhunu akuva va nyikela tinhlamulo leti heleliki. Nambitanu, tintlhazri leti ti tizraka swone ti nga ha nyikela mavonela lawa ma fambisanaka ni mhaka ya kone. Hi xikombiso, mudondzrisi wa le univhersidadi lweyi a dondzrisaka matizrela ya vongwe a te: “I swinene ku nyonxa ni ku va ni dumbo. I xiyimu lexinene lexi kalaka xi nga vangi ku kazrateka ngopfu, nakone mizri wa nyonxa ka swiyimu leswo. I ntxhumu wumbeni lowu vhanu va nga tiyentxelaka wone akuva va tsrhama na va li vatomi.”

Vadokodela, vativi va miyanakanyu ni vativi va siyensa va nga ha pimisa leswaku mavonela wolawo i mampshwa, kambe a hi mampshwa ka lava va dondzraka Bibele. Kolomu ka 3.000 wa malembe lawa ma khalutiki, hosi ya ku tlhazriha Solomoni a huhuteliwe ku tsrala leswi: ‘A mbilu leyi ntsrhaviki i muzri lowu tiyisaka, kasi moya lowu daka xiviti, wu womisa mazrambu.’ (Amaproverbia 17:22) Xongani ka leswi mhaka yi bekisiwiki xiswone lani. Ndzrimana leyi a yi hlayi leswaku mbilu leyi tsrhaviki yi ta daha mavabyi ya kukazri, kambe yi hlaya leswaku yi ta pfuna swanga “muzri lowu tiyisaka.”

Ku hlaya ntiyiso, swi nga ha fanela ku vutisa hi ku: ‘Loko dumbo a ku li muzri, xana hi wini dokodela lweyi a a nge ti wu nyika timbabyi?’ Ku yengesela kolanu, dumbo a dzri pfuni kuva mhunu a va ntomi ntsena, kambe dzri tlulela ni le ka swimbeni.

Ku Va Ni Dumbo Ni Ku Pfumala Dumbo Swi Byi Khumbisa Kuyini Wutomi Byaku?

Vakambisisi va gungule leswaku vhanu lava nga ni dumbo va pfuneka hi tindlela tinyingi hi ku va ni vonela ledzrinene. Swi va fambela ha hombe a xikole, a ntizrweni ni le ka mintlangu. Hi xikombiso, ku yentxiwe minkambisiso ka mintlangu ya vavasati. Vatlhavukanyisi va kambisise wuswikoti hinkwabyu bya vatsrutsrumi va xisati. Hi nkama lowu fanaka, ku vutisiwe vavasati lavo leswaku a va ni ku dumba ka ku tlhasa kwini ka leswaku va ta hlula. Xana yi ve yini mihandzru ya kone? Ku kumiwe leswaku lava a va ni dumbo dzra leswaku va ta hlula, hi vone va kotiki ku humelela. Dumbo a dzri li dzra lisima ku tlula hinkwaswu leswi vatlhavukanyisi vavu va va swi kambeliki. Ha yini dumbo dzri ni nkutxetelo wa wukulu hi ndlela leyi?

Tintlhazri ti dondzre mintxhumu yinyingi a nkama lowu ti kambisisaka leswi yentxekaka ka mhunu lweyi a ngeke na dumbo. Hi ma-1960, nkambisiso lowu yentxiwiki ka mahanyela ya swihazri wu buyise mihandzru leyi a yi nga yimeliwanga, leswi yentxiki leswaku vakambisisi va humexa xiga lexi liki: “Ku hluliwa hi ku heleliwa hi dumbo.” Va kume leswaku vhanu va nga va ni xikazratu lexi fanaka. Hi xikombiso, vhanu va kukazri va tsrhamisisiwe a mbangwini lowu nga ni pongwe ledzrikulu kutani va byeliwa leswaku va nga dzri miyeta hi ku deketela tibitawu ta ku landzrelelana ta komputadori. Va swi kotile ku miyeta pongwe dzra kone.

A ntlawa wa wubidzri wu byeliwe ntxhumu lowu fanaka. Va deketele tibitawu toleto kambe a swi pfunanga ntxhumu. Hi lani u nga swi vonaka ha kone, vanyingi ka ntlhawa wolowo va titwe va heleliwe hi dumbo. Ka nkambisiso wa wubidzri a va nga ha swi djuli ku khumba tibitawu toleto. A va kholwa leswaku nambi loko vo ngo yentxa yini na yini a vo tlanga hi nkama. Kambe nambi ka ntlawa wolowo wa wubidzri, lava nga ni dumbo a va helanga ntamu.

Dokodela Martin Seligman, lweyi a pfunisiki ka ku yentxa mitxhini leyi a yi ta tizrisiwa ka minkambisiso yoleyo ya ku sungula a vhele a swi yentxa ntizro wakwe ku kambisisa timhaka ta dumbo ni ku heleliwa hi dumbo. A game hi ku hlaya leswaku ku heleliwa hi dumbo swi hingeleta vhanu hi tindlela ta ku tala ka leswi va swi yentxaka nambi ku va yentxa va tsrhama hi mavoko. Seligman a songa ku va ni dumbo ni mabindzru ya kone hi ndlela leyi: “Nkambisiso lowu ni wu yentxiki ku dzringana 25 wa malembe wu ni kholwisile leswaku loko hi tsrhamela ku tisola, hi vona khombo dzra kukazri ingiki he tivangela dzrone, hi ta tsrhama na hi li ndzringweni ku tlula loko a hi ni dumbo dzrimbeni.”

Vonela ledzri na dzrone dzri nga ha voneka dzri li ledzrimpswha ka van’wana namunhla. kambe lava dondzraka Bibele va tolovelane na xone xihlayahlaya lexi liki: ‘Loko u hela mbilu hi siku dzra khombo, a ntamu waku i wutsrongo.’ (Amaproverbia 24:10) Ina, Bibele dzri tlhamuxela ha hombe leswaku a ku tsrana ni ku tsrhamela ku tivona nandzru swi ta ku siya na u hele ntamu. Kambe, i yini lexi u nga xi yentxaka akuva u lwisana ni ku hela ntamu u tlhela u va ni dumbo a wuton’wini?

[Mufoto]

Dumbo dzri nga yentxa hi titwa hi li vatomi