KHOMBO: Ku honeka ka mabuku ya ku sungula lama tsraliwiki hi voko a ku swi kotanga ku helisa Bibele. Nambi lava dzringisiki ku dzri helisa kumbe ku sivela ku hangalasiwa ka dzrone a va swi kotanga ku helisa Bibele. Kambe, van’we va lava kopiyareliki ni ku ndzrulutela Bibele va dzringise ku txintxa leswi dzri swi hlayaka. Minkama yin’wana va dzringise ni ku txintxa leswi Bibele dzri swi hlayaka akuva swi pfumelelana ni tindondzro tavu a matsrhan’wini ya ku yentxa leswaku tindondzro tavu ti pfumelelana ni leswi Bibele dzri swi dondzrisaka. Vona swikombiso swi nge swingani swa mhaka leyo:

• Mbangu wa wugandzreli: A xikazri ka malembe ya 400 ku ya ka 100 M.N.Y., vatsrali va matsralwa lama hlayiwaka Samaritan Pentateuch va yengetele mazritu ka Eksoda 20:17, lama liki: “U fanela ku yaka alitari a Nhaveni ya Gerizimu.” Va-Samariya a va djula ku yentxa leswaku Matsralwa ma seketela mhaka ya ku yaka kwavu tempele a Nhaveni ya Gerizimu.

• Dondzro ya Muzrazru: Na ku djula ku khaluta 300 wa malembe a ntsrhaku ka loko Bibele hinkwadzru dzri tsraliwile, mutsrali lweyi a a pfumela leswaku Xikwembu Nkulukumba i Muzrazru, a yengetele mazritu lawa ka 1 Yohan 5:7: “A matilweni, Tatana, ni zritu ni Moya wa ku xwenga: kutani lava vazrazru i mun’we.” Mazritu lawa a ma nga li kone ka matsralwa ya ku sungula. Xidondzri xa Bibele Bruce Metzger a hlaya leswaku “ku sukela a dzaneni dzra wu-6 ku ya mahlweni”, mazritu wolawo “ma sungule ku kumeka hi ntolovelo ka mabuku manyingi lama tsraliwiki hi voko hi xilatini xa khale ni hi xilatini lexi tolovelekiki.”

• Vito dzra Xikwembu Nkulukumba: Hi ku tekelela mikhuva leyi a yi kholwiwa hi va-Yuda, vandzruluteli vanyingi va Bibele va suse vito dzra Xikwembu Nkulukumba a Matsralweni. Va sive vito dzrakwe hi mavitanela man’wana ya ku fana ni ya ku “Xikwembu” kumbe “Hosi”, ma nga mazritu lawa, a Bibeleni, ma nga tizrisiwelikiki ntsena ku khanela hi Muvumbi kambe ni ku khanela hi vhanu, swikwembu swa madzrimi, nambi vhanu.—Yohan 10:34, 35; 1 Ba-le-Korinte 8:5, 6; 2 Ba-le-Korinte 4:4. *

NDLELA LEYI BIBELE DZRI HULUKIKI HA YONE: Xa ku sungula, nambi leswi van’we va lava kopiyareliki Matsralwa a va ni futa ni leswi a va djula ku kanganyisa vhanu, ntalu wavu a va li vhanu lava dondzriki ngopfu ni lava nga ni wunyaminyami. A xikazri ka dzana dzra wu-6 ni dzra wu-10 N.Y., Vamasorete va kopiyare Matsralwa ya Xiheberu, va humexa buku ledzri tiviwaka swanga Matsralwa ya Vamasorete. Ku hlayiwa leswaku a va talisa ku nkonta mazritu ni maletra ya kone akuva va tiyiseka leswaku leswi va swi tsraliki a swi na xihoxo. Loko va vona ingiki ku ni swihoxo ka matsralwa lawa a va ma kopiyara, swihoxo leswo a va swi funga a tlhelweni ka mbangu lowo a va kopiyarela ka wone. Vamasorete a va yala ku txintxa mazritu ya Bibele. Mudondzrisi wa le Univhersidadi lwa vitaniwaka Moshe Goshen-Gottstein a tsrale a ku: “Vamasorete a va ku ku txintxa mazritu ya Bibele ha vomu i wugevenga lebyikulu.”

Xa wubidzri, matsralwa manyingi lama nga kone namunhla ma pfuna vakambisisi va Bibele akuva va kota ku xiya lani ku nga ni swihoxo. Hi xikombiso, vazrangeli va wukhongoti va hete madzanadzana ya malembe na va dondzrisa leswaku mabibele yavu ya ku tsraliwa hi xilatini hi wone tameliki dzrungula dzra ntiyiso. Kambe, hi lani swi tlhamuxeliwiki ha kone a ku sunguleni ka nhlokomhaka leyi, a ku yengeteliwe mazritu lama nga liki ya ntiyiso ka 1 Yohan 5:7. Xihoxo lexo xi nghenisiwe ni le ka Bibele dzra Versão Rei Jaime, ledzri tindzrimi tinyingi ti ndzruluteliki Bibele na ti sukela ka dzrone! Kambe, i yini leswi kumiwiki a ntsrhaku ka ku tsrumbuliwa ka mabuku man’wana lama tsraliwiki hi voko? Bruce Metzger a tsrale leswi: “Mazritu wolawo, lama nga ka 1 Yohan 5:7, a ma kone ka mabuku ya khale lama tsraliwiki hi voko (hi xi-siriya, xi-koptiki, xi-armeniya, xi-etiopiya, xi-arabi, xi-silavhiya), kambe mo kumeka ntsena hi xilatini.” Xileswo, wundzruluteli lebyi pfuxetiwiki bya Versão Rei Jaime, ku patsra ni bya mabibele mambeni, byi ma susile mazritu wolawo, lama nga liki ya ntiyiso.

Xana mabuku ya khale lama tsraliwiki hi voko ma swi seketela leswaku dzrungula dzra Bibele dzri hulukile? Loko ku kumiwe leswi txhuliwiki Mabuku ya Lwandle dzra Munyu, hi 1947, swidondzri swi kote ku dzringanisa mabuku ya xiheberu lama tsraliwiki voko hi Vamasorete ni mabuku ya Bibele lawa a ma ni malembe ya ku tlula 1000 na ma tsraliwile. Mun’we wa lava a va hamba ntlawa wa wukambisisi bya mazritu ya ya Mabuku ya Lwandle dzra Munyu a hete hi ku hlaya leswaku buku dzrin’we “dzri humexa wumboni lebyi nga kanetikiki bya leswaku madzrungula ya Bibele, lama kopiyariwiki hi vatsrali va-Yuda hi malembe ya ku tlula 1000, matlhasisiwe hi ndlela leyi dumbekaka swinene ni hi wunyaminyami lebyikulu.”

A bibliyoteka dzra Chester Beatty, ledzri nga a Irlanda, dzri ni mabuku ya ku hambiwa hi mapapela ya vungu, lama nga ni swiyenge leswi djulaka ku tlhanganisa mabuku hinkwawu ya wukriste ya xigriki, kumbe Testamente Ledzrimpswha. Man’we ya wone ma tsraliwe hi voko hi dzana dzra wu-2 N.Y., na ka ha ku hundzra ntsena 100 wa malembe na ku game ku tsraliwa Bibele. A Dicionário Bíblico Anchor dzri li: “Mabuku lawa ya ku hambiwa hi mapapela ya vungu ma ni mintxhumu ya ku tala ya nyiwana leyi pfunaka ku twisisa tsralwa, kambe na wone ma nyikela wumboni bya leswaku Matsralwa ya Bibele ma tlhasisiwe a minkameni yezru hi ku dumbeka loku hlamalisaka.”

MIHANDZRU YA KONE: Hi ntiyiso wa kone,ku kumeka ka mabuku ya ku tala ya ku tsraliwa hi voko hi nkama wa ku leha, a matsrhan’wini ya ku nghenisa swihoxo, swi yentxe leswaku Bibele dzri basa.Tatana Frederik Kenyon a tsrale leswi mayelanu ni Matsralwa ya Wukriste ya Xigrika: “A dzri kone buku dzrimbeni dzra khale ledzri nga ni wumboni bya ku dzri seketela lebyi humaka ka makopiya manyingi ya dzrone ku fana ni Bibele. Nakone a nga kone mukambisisi lwa dumbekaka lweyi a nga kanetaka leswaku matsralwa ya Bibele ma tlhasisiwe a masikwini yezru na ma nga txintxiwanga.” Na xo xidondzri xin’wana, William Henry, loko xi vulavula hi Matsralwa ya Xiheberu, xi te: “Hi nga hlaya hi ku dumba leswaku ka mabuku hinkwayu ya khale, o va Bibele ntsena ledzri tlhasisiwiki a masikwini yezru hi ku dumbeka lokukulu.”