1-2. Hi ku ya hi Amapsalma 40:5, hi tini tinyiko leti Yehovha a hi nyikiki tone, nakone ha yini hi ta bulisanaka ha tone?

YEHOVHA i Xikwembu Nkulukumba lweyi a hananaka. Yanakanya hi tinyiko tin’wana leti a hi nyikiki tone: Misava, ku nga kaya kwezru ka ku xonga ni ka ku hlawuleka; vongwe, ku nga kungu dzra ku hlamalisa; ni Zritu dzrakwe, Bibele, ku nga buku dzra lisima. Hi ku tizrisa tinyiko letizrazru, Yehovha a hi nyike mbangu wa ku tsrhama ka wone, wuswikoti bya ku pimisa ni ku vulavula ni tinhlamulo ta swivutiso swa lisima swinene.​—Dondzra Amapsalma 40:5.

² Ka xidondzro lexi hi ta bulisana kutsrongo hi tinyiko letizrazru. Loko hi ya hi yanakanyisisa ha tone, hi ta ya hi mu tlangela Yehovha nakone hi ta susumeteleka ku nyonxisa Muvumbi wezru wa lizrandzru, Yehovha. (Mpf 4:11) Handle ka leswo, hi ta lungekela ku pfuna lava kholwaka ka dondzro ya madzrimi ya ku titumbulukela ka mintxhumu.

3. Ha yini Misava yi li ya ku hlawuleka?

³ Wutlhazri bya Xikwembu Nkulukumba byi voneka ngopfu ka ndlela leyi a vumbiki Misava ha yone. (Ro 1:20; Hb 3:4) Ka maplaneta hinkwawu lawa ma ndzrulukelaka tlhelweni ka dambu, Misava hi yone ya ku hlawuleka swinene. Ko va misaveni ntsena ku nga ni hinkwaswu leswi djulekaka akuva vhanu va hanya.

4. Ha yini a Misava yi tlula byatsrhu ledzri hambiwiki hi mhunu?

⁴ Ka mintxhumu ya kukazri, hi nga ku Misava yi fana ni byatsrhu ledzri nga mpfukeni. Kambe ku ni ku hambana lokukulu ka Misava ni byatsrhu ledzri hambiwiki hi mhunu, ledzri taliki hi vhanu. Hi xikombiso, yanakanya leswaku vhanu lava nga ndzreni ka byatsrhu va fanela ku tihambela moya leswaku va hefemula, swakuda ni mati, kambe a swi koteki ku txukumeta nsila leyi va yi hambaka. A va ta hanya nkama wa ku tlhasa kwini? A hi nkama wunyingi.  Hi tlhelo dzrin’wana, a Misava yi yentxa leswaku swivumbiwa swa swinyingi ngopfu swinene swi hanya. Yi kota ku hamba moya lowu hi hefemulaka, swakuda ni mati lawa hi ma vilelaka, nakone hi mpimu lowu yanetaka hinkwavu. A nsila leyi yi hambiwaka misaveni a yi txhukumetiwi handle ka misava; nambitanu, Misava yi tsrhama yi xongile yi tlhela yi va ni wuswikoti bya ku bekisa wutomi. Swi kotekisa kuyini? Yehovha a hambe Misava ni wuswikoti bya ku pfuxeta nsila leyi hambiwaka hi ku tizrisa mayentxela lama fambisanaka. Hi ta kambisisa mayentxela lawo: ku zrendzreleka ka oxigénio, ni ku zrendzreleka ka mati.

5. Xana ku zrendzreleka ka oxigénio ku yentxekisa kuyini, nakone ku tiyisekisa yini?

⁵ A Oxigénio i gás ledzri swivumbiwa swimbeni swi dzri tizrisaka akuva swi tama swi hanya, ku patsra na hine vhanu. Vativi va siyensa va dzringanisa leswaku ndzreni ka lembe, a swivumbiwa swi hefemula oxigénio hi mpimu lowukulu ngopfu swinene. Ntsrhaku ka ku koka moya lowu, swivumbiwa swi humexa ntxhumu lowu vitaniwaka gás carbónico. Nambitanu, a oxigénio a dzri kiyeli ka swivumbiwa, nakone a atmosfera a dzri tali hi gás carbónico. Ha yini? Hikusa Yehovha a vumbe mizri—ku sukela ka minsinya ya yitsrongo swinene leyi nga a hansi ka mati ku ya tlhasa ka minsinya leyikulu—​leyi kokaka gás carbónico yi humexa oxigénio. Ku zrendzreleka loku oxigénio dzri ku yentxaka, ku tiyisekisa leswi buku dzra Amintiṛo 17:24, 25 dzri swi hlayaka: ‘Xikwembu Nkulukumba . . . hi yene lwa nyikaka hinkwavu a wutomi ni hika.’

6. Xana ku zrendzreleka ka mati ku yentxekisa kuyini, nakone ku tiyisekisa yini? (Vona bokisi ledzri liki: “ Ku Zrendzreleka Ka Mati I Nyiko Leyi Pfaka Ku Yehovha.”)

⁶ Mpfhuka lowu nga kone a xikazri ka misava ni dambu i wunene ngopfu nakone wu yentxa leswaku mati ma va kone. Loko dambu a dzro xikanyana kutsrongo, mati hinkwawu a ma ta pshwa. Planeta dzrezru a dzri ta va zribye ledzri hisaka nakone a ku nge ti va ni wutomi. Hi tlhelo dzrin’wana, loko dambu a dzro khwelanyana kutsrongo, mati hinkwawu a ma ta ndzruluka jelu. Planeta dzrezru a dzri ta va jelu ntsena. Hi leswi Yehovha a bekiki Misava mbangwini lowu nga wone, a mati ma zrendzreleka hi ndlela leyi yentxaka leswaku wutomi byi va kone. Xana swi yentxekisa kuyini? A ku hisa ka dambu ku pshwisa mati lama nga lwandle ni lama nga misaveni, ku yentxa leswaku ma va matlavi. Vativi va siyensa va dzringanisa leswaku ndzreni ka lembe a dambu dzri pshwisa mati manyingi ka mimbangu hinkwayu. Mati hinkwawu lama pshwaka ma tsrhama 10 wa masiku ka atmosfera, ntsrhaku ka leswo ma wa swanga mpfula kumbe xitsrhwatsrhwa. Mati lama naka ma tlhelela lwandle kumbe ka mimbangu yimbeni leyi ku tsrhamaka mati, ntsrhaku ka leswo ku zrendzreleka ku tlhela ku sungula. Ku zrendzreleka loku ku hlamalisaka, ku kombisa leswaku Yehovha a ni ntamu ni wutlhazri.​—Yb 36:27, 28; Ekl 1:7.

7. Hi tini tindlela tin’wana leti ha tone hi nga kombisaka ku tlangela hi nyiko leyi kombisiwaka ka Amapsalma 115:16?

⁷ Hi tini tindlela leti hi nga kombisaka ha tone ku tlangela hi planeta dzrezru ni hinkwaswu leswi swi nga ka dzrone? (Dondzra Amapsalma 115:16.) Yin’we ya tone i ku yanakanyisisa hi leswi Yehovha a swi vumbiki. Leswo swi ta hi susumetela ku tlangela Yehovha siku ni siku hi mintxhumu hinkwayu leyinene leyi a hi yentxelaka yone. Nakone hi kombisa ku tlangela hi leswi a hi nyikiki Misava loko hi yentxa wubasisi lomu hi tsrhamaka kone.

8. Ha yini hi nga hlayaka leswaku vongwe byezru bya hlamalisa ngopfu swinene?

⁸ Vongwe byezru bya hlamalisa ngopfu swinene. Nkama a wu li khuzrini dzra mamana waku, vongwe byaku a byi ya byi hluvuka hi ku ya hi leswi a byi fanela ku tsrhamisisa xiswone, nakone ku vumbeke ma-célula manyingi ya nyiwana ndzreni ka minutu yin’wana ni yin’wana! Vakambisisi  va dzringanisa leswaku vongwe bya mhunu wa mukulu byi ni kolomu ka 100 bilhões wa ma-célula ya ku hlawuleka lawa ma vitaniwaka ma-neurônio. Ma-célula lawa ma lungiseliwe hi ndlela leyi hlelekiki ka ntxhumu lowu bindzraka 1.5 kg ntsena. Vona wuswikoti byin’wana lebyi vongwe byi nga na byone.

9. I yini lexi ku tiyisekisaka leswaku wuswikoti bya ku vulavula i nyiko leyi pfaka ka Xikwembu Nkulukumba?

⁹ Wuswikoti byezru bya ku vulavula i tovoko. Yanakanya kutsrongo hi wuswikoti bya ku vulavula. Akuva u hlaya zritu dzrin’we, a vongwe byaku byi fanela ku kongomisa ku tizra ka 100 wa minsiha ya lidzrimi, ya nkolo, ya nomu, ya tinhlaya ni ya xifuva. Minsiha hinkwayu yi fanela ku tizra hi nkama wun’we leswaku mazritu ma twisiseka. Mayelanu ni wuswikoti bya ku khanela tindzrimi, wukambisisi bya kukazri lebyi humexiwiki hi 2019 byi kombise leswaku xibebana lexi ha ka ku pswaliwa xi ni wuswikoti bya ku twisisa mazritu. Leswi va swi gunguliki swi tiyisa leswi vakambisisi vanyingi va swi kholwaka​—leswaku hi pswaliwa na hi wuswikoti bya ku tiva ni ku dondzra tindzrimi. Handle ka ku ganaganeka, wuswikoti bya ku vulavula i nyiko leyi pfaka ku Xikwembu Nkulukumba.​—Eks 4:11.

10. Hi yini ndlela leyi hi nga kombisaka ha yone leswaku ha byi tlangela wuswikoti bya ku vulavula lebyi hi nyikiwiki hi Xikwembu Nkulukumba?

¹⁰ Ku ni tindlela tinyingi ta ku tlangela wuswikoti bya ku vulavula. Yin’we ya tone i ku tlhamuxela leswi hi swi kholwaka mayelanu ni Xikwembu Nkulukumba ka lava va kholwaka ka ku titumbulukela ka mintxhumu. (Ps 9:1; 1Pe 3:15) Lava seketelaka dondzro ya ku titumbulukela ka mintxhumu va djula ku hi yentxa hi kholwa leswaku Misava ni wutomi a swi vumbiwanga hi mhunu. Loko va tiyimisela ku hi yingela, hi nga tizrisa Bibele ni swimbeni leswi nga ka xidondzro lexi akuva hi yimela Tatana wezru wa le matilweni hi tlhela hi tlhamuxela leswaku ha yini hi tiyiseka leswaku yene i Muvumbi wa matilu ni Misava.​—Ps 102:25; Eza 40:25, 26.

11. Hi byini wuswikoti byimbeni bya ku hlamalisa lebyi vongwe byezru byi nga na byone?

¹¹ Wuswikoti byezru bya ku dzrimuka bya hlamalisa. Ka minkama leyi khalutiki, mutsrali mumbeni a hlaye leswaku vongwe bya mhunu a byi ni wuswikoti bya ku dzrimuka madzrungula lawa ma nga yanetaka 20.000.000 wa mabuku. Kambe namunhla, ku dzringanisiwa leswaku vongwe byezru byi ni wuswikoti bya ku bekisa madzrungula ya manyingi swinene ku tlula lawo. A vongwe byi yentxa leswaku vhanu va kota ku va ni wuswikoti bya ku hlawuleka. Hi byini?

12. Xana wuswikoti byezru bya ku dondzra milawu ya mahanyela byi hi hambanisa ni swihazri hi ndlela yini?

¹² Ka swivumbiwa hinkwaswu swa Misava, ko va vhanu ntsena va nga ni wuswikoti bya ku dondzra milawu ya mahanyela. Ha swi kota ku dzrimuka mintxhumu leyi yentxekiki khale ni ku yi hlela. Leswo swi hi pfuna ku langa milawu ya mahanyela leyi taka hi kongomisa ni ku tlhela hi txintxa ndlela leyi hi pimisaka ni ku hanya ha yone. (1Ko 6:9-11; Kl 3:9, 10) A ntiyisweni, hi nga dondzrisa lipfalu dzrezru akuva dzri tiva ku hambanisa leswinene ni leswi bihiki. (Hb 5:14) Hi nga dondzra ku kombisa lizrandzru, ntwelawusiwana  ni lizrezre. Nakone hi nga kombisa wululami ku fana na Yehovha.

13. Hi ku ya hi Amapsalma 77:11, 12, xana hi fanela ku byi tizrisisa kuyini wuswikoti bya ku bekisa mintxhumu?

¹³ Hi nga komba Yehovha leswaku ha mu tlangela hi leswi a hi vumbiki ni wuswikoti bya ku bekisa mintxhunu. Yin’we ya tindlela i ku dzrimuka makhambi hinkwayu lawa Yehovha a hi pfuniki ni ku hi txhavelela. Loko hi yentxa leswo, hi ta ya hi dumba swinene leswaku a ta hi pfuna ka makhambi lama taka. (Dondzra Amapsalma 77:11, 12; 78:4, 7) Ndlela yimbeni i ku dzrimuka mintxhumu leyinene leyi van’wana va hi yentxelaka yone ni ku va tlangela. Vakambisisi va gungule leswaku vhanu lava nga ni moya wa ku tlangela va ni ku nyonxa swinene. Kambe ku ni mintxhumu leyi Yehovha a langaka ku yi dzrivala, nambi leswi a nga ni wuswikoti bya ku bekisa mintxhumu hi ndlela leyi hetisekiki. Hi xikombiso, loko hi tisola hi leswi hi yentxiki ntxhumu lowu bihiki, Yehovha a langa ku hi dzrivalela ni ku dzrivala xihono xezru. (Ps 25:7; 130:3, 4) I swa hombe ku yetisela xikombiso xakwe. Loko mhunu a hi khunguvanyisa a gama a tisola, Yehovha a djula leswaku hi dzrivala leswi mhunu lweyo a hi yentxeliki swone.​—Mt 6:14; Lk 17:3, 4.

14. Hi nga kombisa ku tlangela nyiko ya ku va ni vongwe hi ndlela yini?

¹⁴ Handle ka ku ganaganeka, a vongwe i nyiko ya ku hlamalisa. Hi nga kombisa ku tlangela hi ku byi tizrisa akuva hi dzrumisa Lweyi a hi nyikiki nyiko leyo. Vhanu van’wana va langa ku tizrisa vongwe akuva va tidjulela swavu ntsena, hi ku tilangela leswi nga swinene ni leswi bihiki. Kambe leswi hi vumbiwiki hi Yehovha, swa twala ku hlaya leswaku milawu yakwe ya yampswa ku tlula yezru. (Ro 12:1, 2) Loko hi landzra milawu ya Yehovha, hi kota ku hanya hi ku zrula. (Eza 48:17, 18) Nakone hi kuma nkongometo a wuton’wini, ku nga ku dzrumisa Muvumbi ni Tanana wezru ni ku mu yentxa a tibyela ha hine.​—Pr 27:11.

15. Ha yini hi nga hlayaka leswaku Bibele i nyiko leyi kombisaka lizrandzru dzra Xikwembu Nkulukumba hi vhanu?

¹⁵ Bibele i buku ledzri tiyisekisaka lizrandzru ledzri Yehovha a nga na dzrone ha hine. Tatana wezru a va zrandzra ngopfu vana vakwe va le misaveni  lakakuva a huhutele vhanu leswaku va tsrala Bibele. Hi ku tizrisa Bibele, Yehovha a hlamula swivutiso swa lisima swinene leswi hi nga na swone, swa ku fana ni leswi: Hi huma kwini? Hi wini nkongometo wa wutomi? I yini leswi wumundzruku byi hi khomeliki swone? Yehovha a djula leswaku vana vakwe va tiva tinhlamulo ta swivutiso leswo. Xileswo, hi malembe manyingi, a susumetele vhanu akuva va ndzrulutela Bibele hi tindzrimi tinyingi. Swoswi, Bibele dzri kone hi tindzrimi leti tlulaka 3.000! Ku sukela khale, Bibele i buku ledzri ndzruluteliwaka ni ku hangalasiwa ngopfu ku tlula mabuku hinkwawu. Nambiloko vhanu va tsrhama kwini, kumbe va khanela lidzrimi muni, vanyingi va vone va ni mukhandlu wa ku dondzra dzrungula dzra Bibele hi lidzrimi dzravu.​—Vona bokisi ledzri liki: “ Ku Ndzrulutela Bibele Hi Tindzrimi Ta Le África.”

16. Hi ku ya hi Mattheo 28:19, 20, hi nga kombisa leswaku ha dzri tlangela Bibele hi ndlela yini?

¹⁶ Hi nga kombisa leswaku ha dzri tlangela Bibele hi ku dzri dondzra siku ni siku, hi yanakanyisisa hi leswi dzri swi dondzrisaka ni ku yentxa hinkwaswu akuva hi landzra leswi hi swi dondzraka. Handle ka leswo, hi kombisa ku tlangela ka Xikwembu Nkulukumba loko hi yentxa hinkwaswu leswi hi nga swi kotaka akuva hi dondzrisa dzrungula dzra Bibele vhanu hinkwavu lava hi nga va kotaka.​—Ps 1:1-3; Mt 24:14; dondzra Mattheo 28:19, 20.

17. Hi tini tinyiko leti hi buliki ha tone ka xidondzro lexi, nakone hi ta bula hi yini ka xidondzro lexi landzrelaka?

¹⁷ Ku ta tlhasa lani, hi bule hi tinyiko tin’wana leti Yehovha a hi nyikiki tone: kaya dzrezru, ku nga Misava; vongwe byezru, ku nga kungu dzra ku hlamalisa; ni Zritu dzrakwe ledzri huhutiwiki, Bibele. Kambe ku ni tinyiko timbeni ta Yehovha leti nga voniwikiki. Hi ta bula hi mapfindla lawo ka nhloko-mhaka leyi landzrelaka.