Papayi wanga, John Mills, a babatisiwe hi 1913 a doropeni dzra le Nova Iorque, na a ni 25 wa malembe. Lweyi a bekiki wukaneli bya babatiso dzrakwe ku ve makwezru Russell. A ntsrhakunyana ka swoswo, papayi a ye Trinidad, lani a txhatiki na Constance Farmer, Xidondzri xin’we xa Bibele xa ku hiseka. Papayi a pfunise munghanu wakwe, William Brown, ka ku txhaya “Fotodrama da Criação”. Va tizre xikan’we ku ya tlhasa loko makwezru Brown ni nkatakwe va zrumeliwa a Afrika Wupeladambu hi 1923. Papayi na mamana, lava hi wubidzri byavu a va ni dumbo dzra ku ya hanya matilweni, va tame va tsrhama a Trinidad.

Vapswele vanga va ve ni 9 wa vana, lani lwe wa mativula va mu txhuliki vito dzra Rutherford, lweyi a a li mulaviseli wa Sociedade Torre de Vigia a nkameni wa kone. Mine ni pswaliwe hi 30 ka Dezembru wa 1922, nakone ni txhuliwe vito dzra Clayton Woodworth, mutsrali wa revhixta A Idade de Ouro (ledzri namunhla ku nga Despertai!). Vapswele vezru va yentxe hinkwaswu akuva hi kota ku dondzra xikole, kambe a va hi kutxa ngopfu ku tibekela makungu ya moya. Mamana a a ni wuswikoti bya ku hlamalisa bya ku tizrisa Bibele kuva a kholwisa vambeni. Papayi a a zrandzra ku hi dzrungulela swihitana swa Bibele, na a kinisa ni mizri hinkwayu akuva xihitana xi hanya.

A ku tikazrata kwavu a ku vanga ka mahala. Mine ni vamakwezru vabidzri vaxinuna hi ye a Xikole xa Gileyadi. Vazrazru vaxisati va tizre swanga maphayona hi nkama wa ku leha a Trinidad ni le Tobago. Hinkwaswu leswi vapswele vezru va hi dondzrisiki swone xikan’we ni xikombiso xavu swi hi pfune ku va lava ‘byaliwiki a ndlwini ya Yehovha’ hi va hi ‘zrumbuka tinxoxeni ta Xikwembu Nkulukumba wezru’.​—Ps 92:13

Kaya kwezru a ku li lomu nsimu a yi humiwa kone. Maphayona a ma tlhangana kone nakone a ma khanela swinene hi makwezru George Young, muzrumiwa wa le Canadá, lweyi a a yendzrele Trinidad. Vapswele vanga a va tsrhama hi ku khanela hi va ka Brown, vanghanu vavu va nsimu, lava kutani a va li a  Afrika Wupeladambu. Hinkwaswu leswo swi ni susumetele ku sungula ku huma nsimu na ni ni 10 wa malembe.

A nkameni lowo, marevhixta yezru a ma hisa swinene loko ma khanela hi wukhongoti bya madzrimi, magolo ka swa mabindzru ni wuhezreki bya politika. Xileswo, hi 1936, vazrangeli va wukhongoti va le Trinidad va swi kotile ku yentxa leswaku a Govhernadori a tsimbisa mabuku hinkwawu ya Torre de Vigia. Hi ye fihla mabuku lawa a hi li na wone hi va hi ma tizrisa hinkwawu ma za ma hela. Leswaku hi zrezra, a hi zrendzrelekela hi ntlawa hi haxa madzrungula kumbe hi famba hi bisikeleta na hi tizrisa mapapela ya makulu lama nga ni madzrungula na hi yavela ni swizrambu. Nakone a hi patsrana ni vamakwezru va le Tunapuna leswaku hi ya zrezra a mimbangwini ya le kule ya le Trinidad na hi tizrisa movha lowu nga ni mpfumawulu. A swi nyonxisa swinene! Mintxhumu hinkwayu leyi ya moya yi ni susumetele ku babatisiwa na ni ni 16 wa malembe.

A pfindla dzra moya ledzri ni dzri kumiki ka ndangu wanga xikan’we ni mimfambu ya ku sungula leyi ni viki na yone swi ni yentxe ni navela ku va muzrumiwa. A na ha ni ku navela koloko loko ni ye a xihlale xa Aruba hi 1944, lani ni sunguliki ku zrezra na Edmund Cummings. Hi nyonxe swinene loko hi kote ku tlhanganisa 10 wa vhanu leswaku va hlalela Xidzrimuxo hi 1945. Ka lembe ledzri tlhantamiki, ku vumbiwe bandla dzra ku sungula dzra xihlale xa Aruba.

Ntsrhakunyana, ni zrezrele mutizri-kulozri waxisati, Oris Williams. Yene a dzringise ku yimelela tindondzro leti a a pfumela ka tone na a tizrisa mazritu ya ntamu. Kambe Oris a sungule ku dondzra Bibele nakone a sungule ku tiva leswi dzri swi dondzrisaka hi ntshima. Hi 5 ka Janeru wa 1947, Oris a babatisiwile. Hi ku famba ka nkama hi sungule ku zrandzrana hi va hi txhata. Hi Novhembru wa 1950, Oris a sungule ku phayona. Na Oris, wutomi byanga byi ‘zrumbuke’ hi ndlela yin’wana.

Hi 1955, hi zrambiwe ku ya a Xikole xa Gileyadi. Mine na Oris hi tsrhike mintizro ya ku tihanyisa, hi xavise yindlu yezru ni mintxhumu yin’wana leyi a hi li na yone hi sukisa xiswoswo a Aruba. Hi 29 ka Julhu wa 1956, hi ve ka ntlawa wa wu-27 wa Gileyadi hi gama hi zrumeliwa a Nigéria.

Loko a dzrimukela nkama lowo, Oris a te: “Moya wa Yehovha wu nga pfuna mhunu ku titwananisa ni wutomi bya wuzrumiwa loko swi famba ha hombe ni loko swi bava. Nuna wanga a a djula ku va muzrumiwa, kambe mine a ni nga swi naveli. Mine a ni djula ku va ni muti wanga ni tipswalela vana. Kambe loko ni vone leswaku ntizro wa ku zrezra a wu li wa xihantla, ni txintxe mapimisela yanga. Hi nkama lowu hi hetiki a Xikole xa Gileyadi ha wone, kutani a ni wupfisiwile hi ku helela akuva ni tizra swanga muzrumiwa. Kambe nkama lowu hi khwelaka xitimela xa mati va liki i Queen Mary, makwezru Worth Thornton, lweyi a a tizra a xikiritori xa makwezru Knorr, a hi navelele liyendzro dzra hombe a gama a hi byela leswaku hi ta ya tizrela a Betele. Hi nkama lowo ni pimise ni ku: ‘Yo, tatanee!’ Kambe a ni hlwelanga ngopfu ku ku tolovela a Betele ni tlhela ni ku zrandzra. Kone ni ve ni swiyavelo swinyingi. Kambe lexi ni xi zrandzriki ngopfu ku ve xa ku va muhoyozeli wa vayeni. Ni va zrandzra swinene vhanu, kutani ntizro lowu a wu ni yentxa ni va ni vamakwezru va le Nigéria hi kusuhi. Vanyingi a va tlhasa na va tale hi ntsrhuzri, na va kazralile, na va ni ndlala ni tozra. A swi ni nyonxisa ku pfuna vamakwezru, ni va nyika hinkwaswu leswi a va swi vilela. A ku li ntizro wa ku xwenga lowu a ni wu yentxela Yehovha nakone a wu ni yentxa ni nyonxa ni tlhela ni yaneliseka.” Handle ka ku ganaganeka, xiyavelo xin’wana ni xin’wana xi hi nyike mukhandlu wa ku ya hi zrumbuka.

Hi 1961, hi ve ni xinkhubyana xa ndangu a Trinidad. Makwezru Brown a dzrungule mimfambu ya kukazri ya ku nyonxisa ya le Afrika. Kutani mine ni khanele hi ku yengeteleka ka vazrezri a Nigéria. Makwezru Brown a ni xingazre hi lizrandzru a gama byela papayi wanga a ku: “Johnny, a swi kotekanga leswaku u ya zrezra a Afrika, kambe Woodworth a swi kotile!” Papayi a game a ku: “Yana mahlweni, Worth! Yana mahlweni!” Mazritu wolawo ya ku tiyisana nhlana, lama humaka ka vamakwezru lava nga ni malembe na va tizrela Yehovha, ma kulise ku navela kwanga ka ku ya mahlweni ni ntizro wa Yehovha.

Hi 1962, ni ve ni djombo ya ku tlhela ni wupfisiwa ka ntlawa wa wu-37 wa Xikole xa Gileyadi xa 10 wa tihweti. Ntsrhakunyana, ni yaveliwe ku ya lavisela Betele dzra le Nigéria. Swi ve tanu hikusa makwezru  Wilfred Gooch, lweyi a a li mulaviseli wa zrwavi dzra le Nigéria a a zrambiwile ku ya dondzra ka ntlawa wa wu-38 wa Gileyadi a gama a yaveliwa ku ya a Inglaterra. Ku fana na makwezru Brown, ni yendzre ngopfu nakone ni tivane ni vamakwezru va le Nigéria ni tlhela ni va zrandzra swinene. Nambi leswi a va nge na mintxhumu yinyingi ku fana ni vhanu va matiko lama ganyiki, vone a va tsrhama na va nyonxile swinene nakone a va yanelisekile hi leswi a va li naswu. Leswo swi komba leswaku ku nyonxa ka ntiyiso a ku buyi hi ku va ni mali kumbe hi mintxhumu leyi hi nga nayu. A swi xongile ku vona leswaku, nambi leswi a va ni switsrongo, a va tsrhama na va basile na va yambale hi ndlela leyinene a mintlhanganwini. A tinhlengeletanwini letikulu, vanyingi va vone a va yendzra hi makamiyawu kumbe hi ma-bolekaja * (ku nga muxaka wa swibomba swa ku pfuleka swa ku hambiwa a mugangeni lowo). Hakanyingi, ka swibomba leswo a ku tsraliwa mazritu ya ku xonga ya ku fana ni lama liki: “Likhulu dzri vumbiwa hi mathonsinyana ya mati.”

Leswi mazritu lawa a ma swi hlaya a ku li ntiyiso. Minzamu yitsrongo leyi mun’wana ni mun’wana a yi yentxaka i ya lisima. Na hine hi yentxile minzamu. Hi 1974, Nigéria kutani a ku li mbangu wa ku sungula handle Estados Unidos na ku va ni 100.000 wa vazrezri. Hi vone leswaku ntizro wa ku zrezra a wu zrumbukile.

Ndzreni ka ku kula koloko, ku pfuke Yimpi ya Vamakwavu a Nigéria, leyi sunguliki hi 1967 ku ya tlhasa 1970. Hi tihweti tinyingi, vamakwezru, lava a va tsrhama hi tlhelo dzrin’wana dzra nambu wa Níger, ka muganga va liki i Biafra, a va nga ha swi koti ku khanelisana ni Betele. Kambe hine a hi nge na ku va tsrhika na va nge na swakuda swa moya. Hi lani ni hlayiki ha kone a ku sunguleni, hi xikhongoto ni ku dumba Yehovha, hi tsremakanye nambu makhambi ya ku tala.

Ni dzrimuka ha hombe tiyendzro leto ta nghozi a Nambyeni wa Níger. Nkama hinkwawu a hi li a nghozini hi mhaka ya masotxha lawa a ma lulameli ku balesela, mavabyi ni tinghozi tin’wana. Leswi ku khaluta ntsena lomu a ku li ni masotxha kutani a swi kazrata, a na ha hlayi ku nghena a Biafra, lomu a ke yentxa hi ku pfaliwa. Khambi dzrin’wana, ni ye pfuxela vamakwezru a doropeni dzra Enugo. Khambi dzrimbeni, ni tsremakanye nambu lowu bongaka wa Niger ni wusiku hi byatsrhu, ni suka a Asaba ni ya Onitsha. Liyendzro dzrin’wana ledzri ni dzri yentxiki ku ve dzra ku pfuxela vakulu va le Aba, hi nkama lowu vayaki va kone a va tsimbisiwa ku tlhavika mimotsre niwusiku hi mhaka ya yimpi. Nakone loko ni yendzrele Port Harcourt, vamakwezru va boheke ku hamba xikhongoto va tsremelisa mintlhanganu hikusa, kusuhi ni mbamgu lowuya, masotxha a ma kote ku khaluta ka mbangu lowu a wu pfaliwile wa Biafra.

Tiyendzro leto ti ve ta lisima akuva ti tiyisekisa vamakwezru va ku zrandzreka leswaku Yehovha a a ta va hlayisa hi lizrandzru, ti va kutxa ku ya mahlweni va nga ngheneli ka swa tiko ni ku va lava nga ni wumun’we. Swi va fambele ha hombe nkama lowu a va li ndzreni ka yimpi. Va ye mahlweni ni wumun’we ni ku kombisana lizrandzru a matsrhan’wini ya ku nyenyana hi mhaka ya lixaka. Ku ve ndjombo yikulu ku va xikan’we ni vamakwezru lavaya hi nkama lowuya wa ku kazrata.

Hi 1969, makwezru Milton Henschel a ve mufambisi wa Nhlengetanu ya matiko leyi a yi ku “Ku Zrula A Misaveni”, a xitadiyu xa Yankee, a Nova Iorque. Ni dondzre swinyingi hi ku va mupfunisi wakwe. Leswo swi ve swinene hikusa hi 1970 a ni ta pfunisa ku lulamisela Nhlengeletanu ya matiko a Lagos, Nigéria, leyi a yi ku ‘Vhanu Lava A Titsrhavelaka Ha Vone’. Ntlhanganu lowo wu yentxiwe ntsrhakunyana ka yimpi nakone wu koteke ntsena hi leswi Yehovha a tovokisiki. Ku ve khambi dzra ku sungula lani ku viki ni 17 wa tindzrimi ka nhlengeletanu yin’we, na ku ni 121.128 wa vahlaleli ku tlhela ku babatisiwa 3.775 wa vhanu—ku nga dzrin’we ka mababatiso lamakulu lama samiki ma voniwa ku sukela ka Pentekosta. Nakone a ku li na makwezru Knorr, Henschel ni van’wana lava buyiki hi mavhiyawu lawa ma lugariwiki a Estados Unidos ni le Inglaterra. A wuton’wini byanga a ni ngi sama ni khomeka ngopfu ku fana ni nkama lowu ni pfunisiki ku lulamisela nhlengeletanu leyo ha wone. Hi nkama lowo, a nhlayu ya vazrezri a yi ngo kula ntsena kambe a yo vhela yi buluka!

Ka malembe lawa ma tlulaka 30 na ni li a Nigéria, ni pfi ni tizra a Afrika Wupeladambu swanga Mulaviseli lwa famba-fambaka ni Mulaviseli wa Zona. A vazrumiwa a va nyonxa ngopfu loko va khomiwa hi ndlela ya ku hlawuleka ni ku kutxiwa. A swi ni nyonxisa ngopfu ku va komba leswaku a va nga dzrivaliwanga. Ntizro lowu wu ni dondzrise leswaku i swa  lisima ku zron’weka hi mhunu mun’wana ni mun’wana. Leswo a swi pfuni ntsena leswaku vhanu va ‘zrumbuka’, kambe mfuzri swi yentxa leswaku nhlengeletanu ya Yehovha yi ya yi tiya yi tlhela yi va ni wumun’we.

Ku ve ntsena hi ku pfuniwa hi Yehovha hi nga kota lu langusana ni swikazratu swa yimpi ni mavabyi lama viki kone hi kola ka yone. Oris a hlaye leswi:

“Ha wubidzri byezru hi khomiwe hi dzedzedze makhambi ya ku tala. Ka man’we ya wone, Worth a tlhase a xipiritana na a wutlekile. Va hlaye leswaku kumbexana a a nge ti huluka, kambe lexi nyonxisaka hi leswaku a hulukile! Loko a sisimukile, Worth a zrezrele emferimeru lweyi a a mu lavisela, lweyi a va ku hi Nwambiwe. Yene a pfumele ntiyiso nakone hi wugamu a ve nkulu wa bandla le Aba. Na mine ni ve ni mabindzru ya ku pfuna vhanu vanyingi leswaku va tiva Yehovha, van’we va kone a va li vasurumana va ku hiseka. Hi nyonxe ngopfu ku tivana ni vhanu va le Nigéria hi tlhela hi va zrandzra, xikan’we ni ntumbuluku wavu, swihena swavu ni lidzrimi dzravu.”

Hi tlhele hi dondzra leswi: “Akuva hi zrumbuka a ntizrweni wezru a tikweni dzrimbeni swi djule leswaku hi dondzra ku zrandzra vamakwezru vaxinuna ni vaxisati, nambi loko a ntumbuluku wavu wu hambane swinene ni wezru.”

Ntsrhaku ka loko hi tizre a Betele dzra Nigéria, hi zrumeliwe ku ya tizra swanga vazrumiwa ka xihlale xa ku xonga xa Santa Lúcia, a Caribe hi 1987. Ku ve xiyavelo xa ku nyonxisa swinene, kambe xi ve ni swikazratu swimpswha. Le Afrika a swi tolovelekile kuva wanuna a teka vasati va vanyingi. Kambe a Santa Lúcia, a xikazratu a ku li leswaku vhanu a va tsrhama xikan’we na va nga tekananga hi nawu. Kambe a ntamu wa Zritu dzra Xikwembu Nkulukumba wu susumetele swinyingi swa swidondzro swezru leswaku swi yentxa ku txintxa.

Kambe ntanga a yi ya yi famba xikan’we ni ntamu wezru. Kutani, a Huvo leyi Zrangelaka yi hi kombe lizrandzru yi va yi hi yisa a Betele dzra le Brooklyn, Nova Iorque, hi 2005. Lexi vavisaka, hi 2015, Oris a hluliwe hi nala lwenkulu ku nga lifu. A ku na mazritu lawa ma nga kotaka ku tlhamuxela ku vaviseka loku ni ku twiki. Yene a ve munghanu lwenkulu lwe mhunu a nga vaka na yene. A a zrandzreka swinene nakone a a ni wumhunu lebyinene. Ka 68 wa malembe lawa hi viki xikan’we, nkama hinkwawu a ni mu zrandzra swinene. Hi gungule leswaku a xihundla xa ku nyonxa, a wukatini ni le bandleni, i kuva hi tibeka hansi ka wunhloko, hi dzrivalelana swi sukela mbilwini, hi titsrogahata nkama hinkwawu ni ku kombisa mhandzru wa moya.

Loko hi tsrhoviwa mbilu ni ku hetiwa ntamu, nkama hinkwawu a hi kombela Yehovha leswaku a hi pfuna ku ya malweni hi mu tizrela. Loko swiyimu leswo swi ya swi hi ‘hetisekisa’, hi swi vonile leswaku mintxhumu a yi yampswa minkama hinkwayu—nakone swa ku yampswa ku tlula hinkwaswu swa ha ta!​—Eza 60:17; 2Ko 13:11.

Yehovha a tovokise ntizro wa vapswele vanga ni wa vamakwezru vambeni a Trinidad. Swibiko swa swoswinyana swi kombisa leswaku 9.892 wa vhanu va tizrela Yehovha a Trinidad ni le Tobago. Bandla ledzri khale a ni li ka dzrone a Aruba na dzrone dzri yamukele vamakwezru vanyingi lava pfunisiki, nakone namunhla ku ni 14 wa mabandla lama bekaka mihandzru kohala. Nakone a Nigéria, a nhlayu ya vazrezri yi yengeteleke yi tlhasa ka 381.398. A xihlaleni xa Santa Lúcia ku ni vayimeli va Mfumu wa Xikwembu Nkulukumba va 783.

Swoswi ni ni ku tlula 90 wa malembe. Loko dzri khanela hi lava byaliwiki a ndlwini ka Yehovha, buku dzra Amapsalma 92:14 dzri li: ‘Va ta beleka mihandzru ni le wuduhatini byavu; Va ta tala hi nhome, va va lavampshwa.’ Ni tlangela swinene hi kola ka wutomi lebyi ni viki na byone a ntizweni wa Yehovha. A pfindla dzra lisima ni dzra moya ledzri ni dzri kumiki dzri ni susumetele ku nyika Yehovha leswa swinene a wuton’wini byanga. A lizrandzru dzrakwe dzra ku dumbeka ha mine dzri ni yentxe ni ‘zrumbuka a tinxoxeni ta Xikwembu Nkulukumba [wanga].’​—Ps 92:13.