Tara ti imaginé mbeni groupe ti aturugu so ayeke gï ala oko na yâ ti mbeni ndo so ahule hulengo nga ayeke gï tênë tênë. Aturugu ni so ayeke aPhilistin. Mo ye ti bâ, ala bâ ambeni zo kâ na devant ti ala: Ambeni koli use, so ayeke azo ti Israël, aluti dandara tongaso na mbage ti mbeni dû so ahon na yâ ti popo-hoto so akangbi ala na ala. Aturugu ni ahe ala hengo; ala sara nga mbeto ti ala ape. A ninga mingi awe la aPhilistin ayeke sara loi na ndö ti azo ti Israël. Tongana azo ti Israël aye ti za yanga ti aye ti fango na yaka ti ala, a lingbi ala gue kâ na ndo ti aPhilistin, so ayeke awato ti ala, si ala sara ni. Ye so asara si azo ti Israël ayeke nga lani na aye ti sarango na bira mingi ape. Na ndö ni, ge ala yeke gï ala use! Même si fade ala yeke na aye ti sarango na bira, so ala yeke gï use so, nyen la ala peut ti sara na gbâ ti aturugu so nyen! A-Philistin ni angbâ adekongo na ala atene: “Ala ga, e yeke fa na ala laso!”​—1 Samuel 13:19-​23; 14:11, 12.

E bâ e tene aPhilistin ni la ayeke gue ti fa na ala, andâ na nda ni akoli use ni la akiri afa na ala. Akoli use ni adescend na loro na yâ ti dû ni, ala fâ ni, na ala komanse ti monté mbage ti hoto ni. Hoto ni ayeke tênë tênë mingi, a sara si ala doit ti monté ni na maboko nga na gere ti ala; atâa so montengo ni ason, ala sara effort amonté ni ti gue na mbage ti aPhilistin ni! (1 Samuel 14:13). Ge, aPhilistin ni abâ so koli ni so aye ti tiri na ala so ayeke na ye ti bira, na so mbeni zo ti yongo aye ti bira ti lo ayeke na peko ti lo. Tâ koli so aye ti tiri bira na groupe ti aturugu so la ma! Ye ni li ti lo atourné?

Ên-ën, li ti lo atourné ape; lo yeke mbeni koli so ayeke na kota mabe. Iri ti lo ayeke Jonathan, na laso atâ Chrétien alingbi ti manda ye mingi na ndö ti mbaï ti fini ti lo. Atâa so e yeke tiri bira vrai tongaso laso ape, mbaï ti Jonathan ayeke aidé e ti sara ye na mbeto ape, ti duti be-ta-zo, nga ti pensé gï na e wani ape, tongaso si e duti na tâ mabe.​—Ésaïe 2:4; Matthieu 26:51, 52.

Ti hinga ngbanga ti nyen la Jonathan ague ti tiri na aPhilistin so, zia e bâ aye so asi kozoni na yâ ti gigi ti lo. Jonathan ayeke kozo molenge ti Saül, so ayeke lani kozo gbia ti Israël. Na temps so a soro lani Saül ti ga gbia, Jonathan aga koli awe; peut-être lo yeke na ngu 20 tongaso, wala ahon so. Na bango ni, lo na babâ ti lo aye lani terê mingi, na babâ ti lo ayeke tene lani na lo asecret ti lo mingi. Na angoi ni so, Jonathan abâ babâ ti lo tongana mbeni ngangu zo ti bira so ayo, so ayeke pendere koli nga so ayeke sara ye na mbeto ape; me a ngbâ gï ge ape. Lo bâ babâ ti lo tongana mbeni zo so ayeke na mabe nga so asara terê ti lo kete. Aye ni so asara si Jonathan ahinga ngbanga ti nyen la Jéhovah asoro Saül ti ga gbia. Même prophète Samuel kue atene so na yâ ti kodro ni kue, mbeni zo lani tongana Saül ayeke dä ape!​—1 Samuel 9:​1, 2, 21; 10:20-​24; 20:2.

A doit ti nzere lani na Jonathan mingi ti duti na popo ti aturugu ti babâ ti lo, so ayeke tiri bira na awato ti azo ti Jéhovah. Abira ni so ala yeke tiri lani so ayeke ti fa pëpe so kodro ti ala la ayeke ngangu, tongana ti so azo ayeke sara ni laso. Na ngoi ni so lani, Jéhovah asoro mara ti Israël ti yô iri ti lo. Me, ambeni mara so ayeke voro anzapa ti wataka ayeke ga lani lakue ti tiri na mara ti Israël ni. A-Philistin, so ayeke voro anzapa ti wataka, na tapande Dagon, asara lani pasi na mara ti Nzapa mingi, ala ye même ti hunzi mara ni kue kue kue.

Me ti azo tongana Jonathan so, na lê ti ala, ti tiri bira ayeke tongana fango na Jéhovah Nzapa so ala ye ti duti be-ta-zo na lo la. Na Jéhovah asara tufa na ndö ti a-effort so Jonathan asara. Kete na peko ti so Saül aga lani gbia, lo zia molenge ti lo Jonathan na ndö ti aturugu 1000 ti tene ala gue atiri na mbeni groupe ti aturugu ti aPhilistin na Guibéah. Aturugu ti Jonathan ayeke nga lani na sörö ye ti bira ape, me Jéhovah amû maboko na Jonathan ti sö benda na ngoi ti bira ni so. Ngonzo angbâ agbu aPhilistin na ala ngbâ abungbi gbâ ti aturugu ti ga na terê ti azo ti Israël. Mbeto ahon ndö ti aturugu ti Saül. Ambeni akpe ala gue ahonde terê ti ala na yâ ti adû ti tênë; ambeni akiri même na mbage ti aPhilistin ni! Me Jonathan aperdre courage ti lo ape.​—1 Samuel 13:​2-7; 14:21.

Zia e kiri fadeso na lango so fade e ngbâ ti sara tënë ni na tongo nda ni so. Jonathan alondo yeke lo hon; lo mû gï zo ti yongo aye ti bira ti lo la lo na lo ahon. Na ngoi so ala ga nduru na place so aPhilistin ni ayeke dä, lo fa na zo ti yongo aye ti bira ti lo ni ye so lo ye ti sara. Lo fa na lo so ala yeke sigi dandara na lê ti aPhilistin ni, so aluti na li ti hoto na devant ti ala so. Tongana aPhilistin ni ahunda na ala ti gue kâ na peko ti ala, ye ni so ayeke duti tongana mbeni signe so afa so Jéhovah ayeke aidé ande ala. Zo ti yongo aye ti bira ni ayeda hio na tënë ni; peut-être tënë so Jonathan atene na lo so la amû na lo courage, Jonathan atene: “Ye oko alingbi pëpe ti kanga lege na Jéhovah ti sö benda atâa azo ni ayeke mingi wala kete.” (1 Samuel 14:​6-​10). Lo ye ti tene nyen?

A yeke polele so Jonathan ahinga Nzapa ti lo nzoni. Kite ayeke dä ape so lo rappelé so ândö, Jéhovah a-aidé lani azo ti lo ti sö benda na ndö ti awato ti ala so ayeke mingi ahon ala. Na ambeni ngoi, Lo sara si gï na lege ti mbeni zo oko ala sö benda (aJuge 3:31; 4:1-23; 16:23-30). Tongaso, Jonathan ahinga so ye so ayeke kota ye ayeke pëpe wungo ti awakua ti Nzapa ni wala aye ti bira ti ala; me a yeke mabe ti ala. Ni la, grâce na mabe so lo yeke ni, lo zia si Jéhovah la afa na ala wala ala doit ti gue ti tiri bira na aturugu ni wala ala adoit ti gue ape; lo fa mbeni signe so ayeke fa ande wala Jéhovah ayeda na ni wala lo yeda ape. Na temps so lo hinga so Jéhovah ayeda na ye ni so ala ye ti sara so, na mbeto ape lo gue na devant.

Zia e bâ ambeni ye use so asara si Jonathan ayeke na mabe. Kozo ni, lo kpe mbeto ti Nzapa ti lo Jéhovah mingi. Lo hinga so Nzapa so ngangu ti lo ahon angangu kue apeut ti sara ye so bê ti lo aye, sân ti sara kua na azo. Me atâa so kue, a nzere na Lo ti aidé azo ti lo so ayeke be-ta-zo na lo (2 Chronique 16:9). Use ni, kozo si Jonathan asara mbeni ye, lo gi ti hinga wala Jéhovah aye ye ni so. Laso, e yeke ku pëpe ti tene Nzapa afa mbeni signe na lege ti miracle tongaso si e hinga so lo ye mbeni ye so e ye ti sara. E yeke na Bible, so ayeke Tënë ti yanga ti lo; e yeke na ye kue so e bezoin ni ti hinga ye so bê ti Nzapa aye (2 Timothée 3:​16, 17). Kozo si e mû akota desizion, eskê e yeke gï ti hinga ye so Bible atene na ndö ni si? Tongana e sara ni, e yeke fa so ye so bê ti Nzapa aye la agbu bê ti e kozo, tongana ti so Jonathan asara so.

Tongaso, Jonathan na zo ti yongo aye ti bira ti lo amonté hoto ni, so a yeke ngangu ti tene a monté ni so, ala gue na peko ti aturugu ni. Fadeso, aPhilistin ni acomprendre so akoli ni aye ti ga ti tiri na ala la; ala ngbâ fadeso atokua ambeni turugu na ndö ti ala. A-Philistin ni ayeke mingi ahon ala, me na ndö ni ala yeke ti ala na nduzu. Ala peut fade ti fâ akoli use so gï hio tongaso. Me Jonathan apika aturugu ni oko na oko na sese. Tongana ala tï, zo ti yongo aye ti bira ti lo ni ayeke fâ ala. Ade ala monté ayo ape, me ala fâ aturugu 20 awe! Me Jéhovah asara mbeni ye encore. Bible atene: “Kota mbeto agbu aturugu ti aPhilistin so asara camp ti ala na yâ ti benyama nga na aturugu kue so angbâ na yâ ti kota camp ni; même aturugu so ayeke gue ti buba aye ti azo, mbeto ahon ndö ti ala. Na pekoni sese ayengi ngangu, na Nzapa asara si mbeto agbu azo ngangu.”​—1 Samuel 14:15.

Saül na azo ti lo angbâ ayo na ala yeke bâ tongana nyen la wusuwusu atï na yâ ti camp ti aPhilistin, ala komanse même ti fâ terê na popo ti ala! (1 Samuel 14:16, 20). Azo ti Israël amû courage na ala londo ague ti tiri bira ni, peut-être ala mû aye ti bira so ala wara na terê ti ambeni Philistin ni so akui so. Na lango ni so, Jéhovah asara si azo ti lo asö benda. Nga, depuis ngoi ni so juska laso, Jéhovah achangé ape. Tongana e sara confiance na lo, tongana ti so Jonathan na zo ti yongo aye ti bira ti lo asara lani, e yeke regretté ande lâ oko ape.​—Malachie 3:6; aRomain 10:11.

Ti Jonathan, Jéhovah la asara si lo sö benda so. Me ti Saül, ye ni ayeke ti lo nde. Saül asara ambeni kota faute. Lo ke yanga ti Samuel, so ayeke prophète ti Jéhovah nga mbeni Lévite. Lo ke yanga na lege so lo mû mbeni sacrifice so prophète ni la adoit fade ti mû ni. Na ngoi so Samuel asi, lo tene na Saül so ndali ti kengo yanga ti lo so, royaume ti lo ayeke ngbâ lakue lakue ape. Na pekoni, na temps so Saül na aturugu ti lo ague na bira, lo zia ala na gbe ti bä, lo tene: “Deba aga na ndö ti zo so ate kobe kozo si lâ akui nga kozo si mbi kiri na awato ti mbi peko ti sioni so ala sara na mbi!”​—1 Samuel 13:10-​14; 14:24.

Atënë so Saül atene so afa so lo komanse ti changé ti ga sioni zo awe. Tâ koli so kozo lo yeke sara terê ti lo kete nga lo ye Nzapa mingi so la fadeso akomanse ti ga mbeni zo so aye ti sara gï akota ye so ma! Na mbeni mbage, Jéhovah ahunda lâ oko ape ti tene alu mara ti ndia ti kirikiri tongaso na angangu turugu so. Nga, so Saül atene, “kozo si mbi kiri na awato ti mbi peko ti sioni so ala sara na mbi,” lo ye ti tene nyen la? Eskê lo pensé so bira ni ayeke gï ti lo? Eskê lo grisa so tënë ti fango ngbanga ti Jéhovah la adoit ti duti kota ye na lê ti lo ahon nzara so lo yeke na ni ti wara gloire, ti mû akodro na ngangu nga ti kiri na awato ti lo peko ti sioni so ala sara na lo?

Jonathan amä tënë ti bä so babâ ti lo azia azo ni na gbe ni so ape. Ni la, na ngoi so lo fatigué mingi na peko ti ngangu bira so ala londo ti tiri so, lo mû keke so ayeke na maboko ti lo, lo yôro yanga ni na yâ ti mbeni mafuta ti otoro, na lo su ni; mo ye ti bâ lo kiri lo wara ngangu. Na ngoi so mbeni oko ti aturugu ni atene na lo so babâ ti lo ake na ala ti te mbeni ye, Jonathan atene na lo atene: “Babâ ti mbi aga na kota kpale na yâ ti kodro. Bâ tongana nyen mbi kiri mbi wara ngangu na peko ti kete mafuta ti otoro so mbi su so. Laso, tongana fade azo ni ate ye nzoni na popo ti aye so ala gbu na maboko ti awato, ka a yeke nzoni mingi! Ka e fâ aPhilistin mingi ahon ti so e fâ so.” (1 Samuel 14:25-30). Jonathan ayeke na raison. A yeke tâ tënë so lo yeke mbeni molenge so ayeke be-ta-zo na babâ ti lo, me limite ni ayeke dä. Lo yeke ye ka gï dä tongaso ape na aye kue so babâ ti lo asara wala atene; na so lo yeke sara ka ye tongaso, azo ane lo mingi.

Saül amä so Jonathan ake yanga ti lo; lo ke ti yeda so bä so lo zia azo ni na gbe ni so ayeke tâ vrai ye ti kirikiri. Lo pensé même ti fâ propre molenge ti lo ni! Jonathan ake desizion ti babâ ti lo ni ape nga lo voro yanga na lo pëpe ti sara nzoni bê na lo. Kiringo tënë ti lo asara si li ti zo akpe. Lo tene: “Mbi la! Mbi yeda ti kui!” Me azo ti Israël ni agbu part ti lo, ala tene: “Kota songo benda ti Israël ayeke grâce na Jonathan. A yeke na lege ni ti tene lo kui? E pensé tongaso kete ape. Ti tâ tënë ni, so Jéhovah ayeke na fini, même kuä ti li ti lo oko ayeke tï na sese pëpe, ndali ti so Nzapa la amû maboko na lo ti sara ye so laso.” Nyen la apassé na pekoni? Saül abâ gbä lo yeda na tënë ti ala ni. Bible atene: “A yeke tongaso si azo ni asö fini ti Jonathan si lo kui pëpe.”​—1 Samuel 14:43-​45.

Grâce na courage so lo yeke na ni nga so lo yeke pensé gï na lo wani ape, Jonathan awara mbeni nzoni iri. Nzoni iri so lo yeke na ni so la asö fini ti lo na ngoi so lo yeke na yâ ti kpale. A yeke nzoni e kue e gbu li ti e na ndö ti iri so e yeke na ni na lê ti azo lâ na lâ. Bible atene so a yeke kota ye mingi ti duti na nzoni iri (Zo-ti-fa-tene 7:1). Legeoko tongana ti Jonathan, a yeke tâ kota ye mingi ti sara effort ti duti na nzoni iri na lê ti Jéhovah.

Atâa so babâ ti lo Saül asara afaute mingi, na yâ ti angu so kue, Jonathan angbâ lakue ti tiri be-ta-zo na terê ti babâ ti lo ni. Tara ti imaginé vundu nga na ngonzo so asara lo na temps so lo yeke bâ tongana nyen la babâ ti lo aga mbeni zo ti kpengba-li nga zo ti babâ. Saül ayeke ga gï sioni sioni, na Jonathan ayeke na ngangu ti sara ye oko ape.

Ambeni ngoi na pekoni, ye ni akiri aga encore pire. Mbeni lâ, Jéhovah atene na Saül ti gue ti tiri na azo ti mara ti Amalec. Azo ti mara ti Amalec ayeke sioni mingi, a sara si na temps ti Moïse lani, Jéhovah atene so a yeke futi ande mara ni kue kue kue (Exode 17:14). A tene na Saül ti fâ anyama ti ala kue nga na gbia ti ala so iri ti lo ayeke Agag. Saül atiri bira ni na lo sö benda. Kite ayeke dä ape so molenge ti lo Jonathan kue atiri na terê ti lo ngangu tongana ti so lo yeke sara ka. Me, na pekoni Saül ake tâ yanga ti Jéhovah vîi tongaso, lo fâ Agag ape nga lo bata ambeni nyama nga na amosoro ti ala. Prophète Samuel afa ngbanga so Jéhovah adë na li ti Saül, lo tene: “So mo ke tënë ti Jéhovah awe so, lo nga kue lo ke ti tene mo ngbâ gbia.”​—1 Samuel 15:​2, 3, 9, 10, 23.

A tardé ape Jéhovah azi yingo ti lo na ndö ti Saül. Teti so maboko ti Jéhovah ayeke na ndö ti Saül encore ape, lo komanse ti sara ye kirikiri, ngonzo ayeke sara lo mingi nga mbeto ayeke hon ndö ti lo. A kpa mo bâ mo tene Nzapa azia si mbeni sioni pensé amû place ti nzoni pensé so lo yeke na ni kozo (1 Samuel 16:14; 18:10-​12). Vundu adoit ti sara lani Jonathan mingi tongana lo bâ babâ ti lo, so kozo ayeke mbeni nzoni zo, achangé aga sioni zo! Atâa so kue, Jonathan azia ti voro Jéhovah ape. Lo sara ye so lo peut ti sara ti mû maboko na babâ ti lo; na ambeni ngoi lo tene même tënë na babâ ti lo ni polele. Jonathan angbâ lakue ti zia lê ti lo na mbage ti Jéhovah, Nzapa ti lo nga Babâ ti lo so ayeke changé ti lo ape.​—1 Samuel 19:​4, 5.

Eskê a si déjà na mo awe ti bâ tongana nyen la mbeni zo so mo ye lo mingi, na tapande mbeni zo ti sewa ti mo, achangé aga tâ sioni? A doit ti duti mbeni ye so amû lani vundu na mo mingi. Tapande ti Jonathan so arappelé e na tënë ti mbeni zo ti sungo Psaume so lo tene: “Même tongana babâ na mama ti mbi adö mbi azia, Jéhovah ayeke mû mbi na ndo ti lo.” (Psaume 27:10). Jéhovah ayeke be-ta-zo na azo ti lo. Même si azo so siokpari ayeke na terê ti ala azia vundu na bê ti mo wala ala zia mo, Jéhovah ayeke mû mo na ndo ti lo na lo yeke ga tâ Babâ ti mo.

Jonathan adoit ti mä lani so Jéhovah aleke ti zi royaume na maboko ti Saül. Jonathan asara ye lani tongana nyen? Eskê lo hunda terê ti lo wala mara ti gbia wa la lo peut ti ga ande ni? Eskê lo pensé ti ga ande gbia tongaso si lo leke afaute so babâ ti lo asara, na lege so lo yeke duti ande mbeni gbia so ayeke be-ta-zo na Nzapa nga so amä yanga ti lo? E hinga aye so Jonathan apensé lani tâ na yâ ti bê ti lo kâ ape; ye so e hinga ayeke so aye ni so asi lani ape. Eskê a ye ti fa so Jéhovah azia koli be-ta-zo so awe? Oko ape! Lo sara kua na mbaï ti Jonathan ti fa na e mbeni nzoni tapande ti songo ti akamarade so Bible asara tënë ni! Na yâ ti mbeni article ti peko so ayeke sara tënë na ndö ti Jonathan, e yeke sara ande tënë mingi na ndö ti songo ti kamarade ni so.