1. Na lege wa la a peut ti haka atënë ti mabe ti abungbi ti vorongo akotara na Afrique na mbeni hoto?

NA AFRIQUE a haka ye so azo so ayeke voro akotara amä na bê na ni na mbeni hoto. Zo so ayeke na li ti hoto ni ayeke Nzapa, so ayeke na kota ngangu mingi. Na aterê ti hoto ni a yeke wara akete nzapa, wala acréature ti yingo, so ayeke awakua ti lo. Na mbeni mbage ni a yeke wara akotara, so ayeke pensé na asewa ti ala nga ayeke gi ti sara aye ti nzoni na ala. Na gbe ti hoto ni a yeke wara ambeni créature ti yingo ni so ayeke na ngangu mingi ape na tapande: so ayeke sara magie, ayeke bâ mbadi na a yeke sara likundu.

2. Tongana nyen la mbeni proverbe ti Afrique afa so atënë ti akotara so azo amä na bê na ni asara ye mingi na ndö ti alege ti vorongo nzapa na Afrique?

² Atënë ti mabe so asara ye mingi na ndö ti alege ti vorongo Nzapa na Afrique. A yeke ye so mbeni proverbe ti Afrique afa la, a tene: “Ti mä na bê na Nzapa (ti aChrétien wala ti aMusulman) agbanzi e ti voro anzapa ti kodro ti e ape.”

3. Na ndo wa la e peut ti hinga tâ tënë na ndö ti acréature ti yingo?

³ Eskê aye so azo so ayeke voro akotara amä na bê na ni ayeke vrai? Bible afa na e tâ tënë na ndö ti acréature ti yingo.

4. Akota bungbi ti vorongo Nzapa so ayeke na Afrique ayeda na tënë wa?

⁴ Akota bungbi ota ti vorongo Nzapa so ayeke na Afrique ayeda so Nzapa ayeke dä na lo yeke kota mingi. Bible atene so, lo yeke “Nzapa ti anzapa, na Seigneur ti aseigneur, lo yeke Nzapa so ayeke kota mingi, lo yeke ngangu mingi, lo pika bê mingi”. (Deutéronome 10:17). A-Musulman nga amä na bê so mbeni Nzapa so ayeke kota mingi ayeke dä. Na ndö ti vorongo akotara na Afrique, Geoffrey Parrinder, mbeni wasungo mbaï atene: “Mingi ti azo na Afrique amä na bê so mbeni Nzapa so ayeke kota mingi ayeke dä, lo yeke babâ ti anzapa nga na ti azo, lo la lo créé dunia kue.”

5. Ambeni titre so a mû ti iri na Nzapa ayeke so wa?

⁵ Me, atâa so tënë ni so amû ndo, azo mingi ahinga ye polele na ndö ti Nzapa ape. Ti hinga mbeni zo, kozo ye so mo gi ti hinga ayeke iri ti lo. Na yâ ti abungbi ti Nzapa, mingi ti azo ahinga iri ti Nzapa ape. Ti ala so a tene ala yeke aChrétien, mingi ni ala yeke iri lo Nzapa, so nda ni aye ti tene “Zo ti Ngangu.” Ti aMusulman, ala iri lo Allah. Ti azo so ayeke voro akotara, iri so ala yeke iri na lo na yanga ti akodro ayeke nde nde. Na yâ ti mbeni buku (Abibe na ndo Nzapa na Africa [Angl.]), so John S. Mbiti asigi na ni, lo fa molongo ti  airi ahon 500 nga na atitre so a yeke iri na Nzapa na Afrique. Na tapande, na yanga ti Yoruba (Nigéria), a iri Nzapa Olodumare; na yanga ti Kikuyu (Kenya), a iri lo Ngai; nga ti aZulu (Afrique du Sud), a iri lo Unkulunkulu.

6, 7. Iri ti Nzapa ayeke nyen, na e hinga ni tongana nyen?

⁶ Nzapa wani atene nyen na ndö ti iri ti lo? Na ngoi so Nzapa ahunda lani na Moïse ti gue ti sigi na azo ti Israël na sese ti Égypte, Moïse ahunda lo atene: “Ka tongana mbi gue na mbage ti azo ti Israël si mbi tene na ala: ‘Nzapa ti akotara ti ala la atokua mbi na ala,’ me ala tene na mbi, atene: ‘Iri ti lo zo wa?’ fade mbi tene nyen na ala?”—Exode 3:13.

⁷ Nzapa atene: “Bâ tënë so mo yeke tene na azo ti Israël la: ‘Jéhovah Nzapa ti akotara ti ala . . . atokua mbi na ala.’ So ayeke iri ti mbi la, a yeke ngbâ lakue lakue, azo ti angoi nde nde kue ayeke hinga mbi na iri so.” (Exode 3:15). A yeke wara iri ti Nzapa ahon fani 7 000 na yâ ti Bible, atâa so ambeni zo so atraduire Bible achangé iri ni na atitre tongana “Nzapa” wala “Seigneur.”

8. Jéhovah ayeke tongana nyen? Ti tene e nzere na lê ti lo a lingbi e sara nyen?

⁸ Jéhovah ayeke tongana nyen? Lo yeke yingo, ngangu ti lo ahon angangu kue, lo si singo na gloire. Lo yeke kota mingi, a peut ti haka lo na mbeni ye ape, mbeni ye ti lingbi na lo ayeke dä ape (Deutéronome 6:4; Ésaïe 44:6). Jéhovah atene na Moïse: “Mbi Jéhovah Nzapa ti mo, mbi yeke Nzapa so mbi hunda ti tene zo avoro gï mbi oko awe.” Ye so afa so, ti nzere na lê ti Jéhovah, e doit ti voro gï lo oko awe. Lo ye si e voro mbeni ye wala mbeni zo nde ape.—Exode 20:3-5.

9. Nyen la amû lege na e ti tene so Jésus alingbi na Jéhovah ape?

⁹ Laso azo ahinga Jésus nzoni ape. Azo mingi ti yâ ti abungbi ti vorongo Nzapa so atene ala yeke aChrétien amä na bê so Jésus ayeke mbeni mbage ti trinité. Me, Bible afa tënë ti Nzapa Babâ, Nzapa-molenge nga Nzapa yingo vulu ape. Nga a fa ape so Jésus alingbi na Jéhovah. Jésus wani atene: “Babâ ayeke kota ahon Mbi.”—Jean 14:28.

10. Kozo ti ga na sese Jésus ayeke lani na ndo wa?

¹⁰ Bible afa so kozoni si Jésus aga tongana zo na sese, lo yeke lani mbeni ngangu créature ti yingo na yayu. Tongana Jéhovah acréé lani Adam na Ève na sese, lo créé nga acréature ti yingo na yayu. Jésus ayeke kozo créature ti yingo so Jéhovah acréé.—Jean 17:5; aColossien 1:15.

11. A wara lege ti dü Jésus tongana zo mitele tongana nyen?

¹¹ A sara ngu 2 000 tongaso awe la Jéhovah amû fini ti créature ti yingo so, lo zia ni na yâ ti Marie mbeni maseka-wali so ade ti hinga koli ape. Ange Gabriel atene lani na Marie: “Mo yeke mû ande ngo, na mo yeke dü mbeni molenge ti koli. A lingbi mo zia iri ti lo Jésus. Lo yeke komande tongana Gbia . . . Nga, Royaume ti lo ayeke hunzi lâ oko pëpe.”—Luc 1:31, 33. *

12. Kozo raison so ndali ni Jésus aga na sese ayeke so wa?

¹² Tongaso a dü Jésus, lo kono lo ga kota koli, lo fa na azo ye so bê ti Jéhovah aye nga na ye so lo leke ti sara. Lo tene lani na mbeni gouverneur ti Rome, lo tene: “Ndani so a dü mbi nga ndani so mbi ga na yâ ti dunia ayeke ti tene mbi fa tënë ti témoin na ndö ti tâ tënë.” (Jean 18:37). Tongana e gi ti hinga aye so Jésus afa, e peut ti hinga tâ tënë na ndö ye so bê ti Nzapa aye nga na ye so Nzapa  aleke ti sara. Nga tongana nyen la e peut ti nzere na lê ti lo.

13. Use raison so ndali ni Jésus aga na sese ayeke so wa?

¹³ Use raison so ndali ni Jésus aga na sese ayeke ti mû fini ti lo tongana ye so a futa ti zi azo (Matthieu 20:28). Lo sara ni si e wara lege ti sigi na gbe ti siokpari so e wara na mbage ti kozo babâ ti e Adam. Ye so la ayeke zi ande lege na e ti wara fini ti lakue lakue. Bazengele Jean atene: “Nzapa andoye tâ azo ti dunia so mingi si lo mû gï oko Molenge ti lo si zo kue so amä na bê na lo, a lingbi ti futi lo pëpe, me lo yeke na fini ti lakue lakue.”—Jean 3:16.

14. (a) Nyen la asi na Jésus na peko ti so lo kui lani na sese ge? (b) Ti fadeso Jésus ayeke nyen na yayu kâ?

¹⁴ Na peko ti so Jésus akui lani, a zingo lo na lo kiri na yayu, kâ Jésus akiri aga créature ti yingo so ayeke na ngangu (Kusala 2:32, 33). Na pekoni, Jéhovah amû na lo “komandema, nengo nga na royaume tongaso si azo nde nde, azo ti amara nde nde nga na ti ayanga ti kodro nde nde, ala kue asara kua na lo.” (Daniel 7:13, 14). Jésus aga mbeni ngangu Gbia; lo yeke Gbia ti gouvernement ti Jéhovah na yayu. Fafadeso, Jésus ayeke fa ngangu ti lo na ndö ti sese kue.

15. A créé a-ange lawa? nga na ndo wa?

¹⁵ Gï Jéhovah na Jésus la ayeke kâ na ndo so acréature ti yingo ayeke dä ape. Jéhovah asara nga ambeni créatrure ti yingo ni: A-ange. Gabriel, so asara lani tënë na Marie, ayeke nga mbeni oko ti ala. Fini ti a-ange akomanse ge na sese ape. A créé ala na yayu angu mingi kozo si acréé azo na ndö ti sese (Job 38:4-7). A-ange ayeke kutu mingi.—Daniel 7:10.

16. Ngbanga ti nyen la azo adoit ti voro a-ange ape?

¹⁶ A-ange be-ta-zo aye pëpe si e voro ala. Fani use, na ngoi so bazengele Jean atara ti voro a-ange, ala suku na lo, a tene: “Hange! Sara ye tongaso ape! . . . Mo voro Nzapa!”—Apocalypse 19:10; 22:8, 9.

17. Nyen la afa so a-ange alingbi ti bata awakua ti Nzapa? Ngbanga ti nyen la tënë ni so adë bê ti e?

¹⁷ A-ange ayeke si encore ape na azo ti Nzapa na sese ge, tongana ti so ala ga lani azi abazengele ti Jésus na da ti kanga (Kusala 5:18, 19). Me, tongana e voro Jéhovah tongana ti so Bible afa, e hinga biani so angangu ange ti Nzapa so lê abâ ala ape ayeke bata e. Bible atene: “Ange ti Jéhovah asara camp na terê ti azo so akpe mbeto ti Lo na lo sö ala.” (Psaume 34:7; 91:11). Tënë so adë bê ti e ngbanga ti nyen? Ngbanga ti so ambeni sioni créature ti yingo ayeke dä so aye ti sara sioni na e!

18. (a) Ngbanga ti nyen la mbeni ange asara kpengba-li na Nzapa? (b) A-iri wa la a zia na ndö ti ange ti kpengba-li so?

¹⁸ A-ange kue la si ayeke be-ta-zo na Nzapa ape. Ambeni asara kpengba-li na lo. Ala wani la asara terê ti ala awato ti Nzapa  nga awato ti azo ti sese. Ye ni asi tongana nyen? A-ange kue so Jéhovah acréé ala ayeke lani mbilimbili nga ala yeke nzoni. Me, mbeni oko ti acréature ti yingo so ayeke mbilimbili-kue so aye si azo avoro lo na lo sara ye alingbi na nzara ti bê ti lo ni. A iri créature ti yingo so Satan, so a ye ti tene “Zo so aluti ti ke [Nzapa].” A iri lo nga Zabolo, so a ye ti tene “Zo so atene mvene na ndö ti mba ti lo ti buba iri ti lo”, lo tene asioni mvene na ndö ti Jéhovah.

19. Ngbanga ti nyen la Satan asara pasi na Job? Lo sara ni tongana nyen?

¹⁹ Satan ahanda azo ti mû peko ti lo ti sara kpengba-li na Nzapa. Bâ ye so lo sara na Job, mbeni wakua be-ta-zo ti Nzapa. Job ayeke lani na mosoro mingi. Lo yeke lani na ataba 7 000, achameau 3 000, abagara 1 000, na alele ahon 500. Lo yeke lani na amolenge bale-oko nga gbâ ti azo ti kua. Kozoni, Satan afâ anyama nga na azo ti kua ti Job. Na pekoni, lo ga na mbeni “kota pupu” na akungbi da so amolenge ti Job kue ayeke na yâ ni na ala kui. Na nda ni, Satan asara pasi na Job na lege so “lo sara si furoncle so ason mingi amû terê ti Job kue, a komanse na gbe ti gere ti lo juska na li ti lo.”—Job 1:3-19; 2:7.

20. (a) Tongana nyen la a futa Job ndali ti so lo ngbâ be-ta-zo? (b) Atâa so Job angbâ be-ta-zo na Nzapa, nyen la Satan asara na mingi ti azo?

²⁰ Atâa angangu tara so, Job angbâ be-ta-zo na Nzapa. Tongaso Jéhovah asava Job “na lo kiri na lo mosoro ti lo. Ye so lo yeke na ni kozo, Jéhovah akiri na ni na lo fani use.” (Job 42:10). Satan awara lege ape ti buba yâ ti dutingo be-ta-zo ti Job, me lo wara lege ti handa azo mingi ti ke Nzapa. Bible atene: “Dunia so kue ayeke na gbe ti Zo ti sioni.”—1 Jean 5:19.

21. (a) Tongana nyen la Satan afa so lo ye ti tene azo avoro lo? (b) Ngbanga ti nyen la Jésus ake lani ti voro Satan?

²¹ Satan aye si e voro lo. Ye so asigi polele na ngoi so lo tara Jésus asara nduru na ngu 2 000 awe. Bible atene: “Zabolo akiri ague na lo na ndö ti mbeni hoto so ayo na nduzu mingi. Lo fa na lo aroyaume kue ti dunia so nga na gloire ti ala. Lo tene na lo: ‘Mbi yeke mû na mo aye so kue tongana mo kuku na sese mo voro mbi gï fani oko awe.’” Jésus ake, na lo tene: “Hon kâ, Satan! Mbeti ti Nzapa atene: ‘A yeke gï Jéhovah Nzapa ti mo si mo doit ti voro lo, nga gï lo oko si mo doit ti sara na lo kusala so ayeke nzoni-kue.’” (Matthieu 4:8-10). Jésus ahinga ndia ti Jéhovah nzoni mingi, lo sara lani ape ye so Satan aye.

22. Nyen la adémon ayeke sara na azo?

²² Ambeni ange amû peko ti Satan ala sara kpengba-li na Nzapa. Asioni ange so ayeke awato ti azo ti sese. Ala yeke sioni mingi. Lani, ala sara si ambeni zo aga awabuburu nga awaziba (Matthieu 9:32, 33; 12:22). Ala sara si ambeni zo atï kobela wala aga azo ti fou (Matthieu 17:15, 18; Marc 5:2-5). Ala sara même pasi na akete molenge.—Luc 9:42.

23. (a) Nyen la asioni yingo aye na mbage ti azo? (b) Na lege ti handa Satan na asioni yingo ti lo aga na azo ti sara nyen?

²³ Tongana Satan, adémon so aye si a voro ala. Ahon ti tene ala ke ti tene azo avoro ala, nga ala yeda so gï Jéhovah oko la a doit ti voro lo, ala yeke gi gingo ti tene azo avoro ala nga ala yeke maï bibe ni so. Na lege ti atënë ti handa, ti mvene nga ti mbeto, Satan na adémon ti lo aga na azo ti voro ala. Biani, azo mingi ahinga ape so ala yeke voro Satan na adémon ti lo. Li ti azo mingi akpe ti hinga so bungbi ti vorongo Nzapa ti ala ayeke mû gonda na Satan. Me, Bible agboto mê ti e atene: “Aye so azo ti amara ayeke mû na sandaga, ala yeke mû ni na asioni yingo, me na Nzapa pëpe.”—1 aCorinthien 10:20.

24. Mbeni lege so Satan amû ti handa na azo ayeke so wa

²⁴ Mbeni lege so Satan na adémon ti lo ayeke handa na azo ti voro ala ayeke na lege ti atënë ti mvene so ala yeke kangbi ni na ndö ti azo so akui. Zia e bâ tënë so Bible atene na ndö ni.