Fason so a leke na aye na lê ti nduzu. Mbeni mbeti (Astronomy) atene so: “Bungbi ti atongoro so a iri ni agalaxie a leke ni na mbeni lege so ayeke kirikiri ape”. Nyen la asara si a yeke na ordre tongaso? Ascientifique atene so ayeke na ordre ndali ti mbeni ye so lê abâ ape so a iri ni matière noire. A haka matière noire ni na mbeni ye so ‘lê abâ ape so amû lege ti bata agalaxie, nga na gbâ ti abungbi ti atongoro nde nde ti tene ala ngbâ na ordre.’

Nyen la amû lege na aye ni so ayeke na lê ti nduzu ti duti na ordre tongaso? Eskê aye ni so apeut ti bâ gigi na bê ti ala wani? Bâ tënë ti Allan Sandage so ayeke mbeni oko ti akota astronome so azo ahinga lo mingi na popo ti ngu 1900 ti si na ngu 2000, nga lo mä na bê na Nzapa.

 Lo tene: “Mbi bâ so ayeke ngangu ti yeda so mara ti ordre so abâ gigi gï tongaso. Ambeni ndia la adoit ti fa lege na aye ni so.”

A leke dunia nzoni mingi ti tene aye angbâ na fini. Gbu li na ndö ti mbeni ngangu so ascientifique airi ni interaction faible. Lo yeke sara si lâ asû lakue. Tongana ngangu ni so ayeke mingi ape, lâ ayeke duti dä lâ oko ape. Tongana ngangu ni ayeke mingi, lâ agirisa depuis awe.

Ngangu ni so ayeke gï oko ti aye so a leke ni nzoni ti tene aye angbâ na fini. Mbeni wandara so asû ambeti ti science so iri ti lo ayeke Anil Ananthaswamy atene so tongana fason so a leke na mbeni oko ti aye ni so ayeke fade nde, ka “a-étoile, aplanète, nga na agalaxie ayeke duti dä lâ oko ape. A yeke fade impossible ti tene aye angbâ na fini.”

Sese ayeke mbeni pendere ndo ti tene azo alingbi ti vivre dä. A yeke wara nzoni pupu na ngu so alingbi na ni na ndö ti sese, nga konongo ti nze so alingbi na ni la asara si sese angbâ na place ti lo. Mbeni mbeti (National Geographic) atene: “Mango terê so ayeke na popo ti sese, aye so angoro ni, nga na aye so ayeke fini na ndö ni la asara si sese ayeke gï oko ndo so azo apeut ti vivre dä.” *

Ti gue oko na tënë ti mbeni wasungo mbeti, sese ayo mingi na bungbi ti atongoro. Me, so sese ayo mingi so la asara si aye apeut ti vivre dä. Tongana fade e vivre nduru mingi na ambeni tongoro, na milieu ti bungbi ti atongoro wala na yanga ni, arayon ni ayeke sara sioni na e. Me, position so sese ayeke na ni la asara si azo alingbi ti vivre dä.

Ye so Paul Davies so ayeke mbeni physicien ahinga na ndö ti dunia nga na andia ni la asara si lo tene: “Mbi peut ti yeda ape so dunia abâ gigi gï tongaso wala ayeke mbeni ye so asi na yâ ti mbaï gï tongaso. . . . Ndani so e yeke na fini ayeke dä.” Davies aye ti fa ape so Nzapa la acréé dunia nga na azo, me mo tene ti mo nyen? Na bango ni, aye so ayeke na yâ ti dunia nga na sese a leke ni ti tene azo avivre dä. Eskê na bango ni aye ni ayeke tongaso ndali ti so a créé ni crééngo?