Molimau Atu i Tuluʻiga o le Lalolagi

ETAH

THULE

GODHAVN

GODTHÅB

JULIANEHÅB

ANGMAGSSALIK

O THULE o se vaega o le igoa na faaaogaina talu mai anamua e faamatala ai se sini maualuga, se nuu po o se isi mea. I aso nei o Thule o le igoa lea ua faaigoa ai se nofoaga i mātū mamao o Greenland, o le motu pito telē lea o le lalolagi. O lenei nofoaga na faaigoaina i lea igoa i le 1910, ina ua muai taunuu i ai Knud Rasmussen, o se tagata suʻe nuu mai Tenemaka, sa ia faaaogaina lea nofoaga e pei o se mea e faamautu i ai ma fuafua ai nisi malaga i isi nofoaga. E oo mai lava i aso nei, o le malaga atu i Thule e sili atu ona faigata nai lo le na o se malaga atu e tafao ai.

Ae, o loo iai pea se manaoga faanatinati mo ni malaga atu i Thule. I le tali atu i le poloaiga a Iesu e faapea: “E fai foi outou ma molimau ia te au . . . i le tuluʻiga o le lalolagi,” o loo tinou ai Molimau a Ieova e avatu le tala lelei o le Malo o le Atua i lea vaipanoa, o se tasi o nofoaga e sili ona mamao i mātū o le lalolagi, o loo faamautu i ai tagata.—Galuega 1:8; Mataio 24:14.

‘O Afea e Mafai ai Ona Tatou Ō i Thule?’

I le 1955, e toalua Molimau mai Tenemaka na taunuu i Greenland, auā sa la mananao e fai so la sao i le talaʻiga “i . . . tuluʻiga o le lalolagi.” O isi sa ō atu mulimuli ane, ma ufitia ai faasolosolo le talafatai i saute ma le talafatai i sisifo i le latou galuega talaʻi seia oo atu i le  Fagaloa o Melville ma oo atu ai i nisi vaega o le talafatai i sasaʻe. Ae o isi vaega mamao o le atunuu e pei o Thule na toeitiiti lava na o tusi ma telefoni na faaauala atu ai le talaʻiga.

I se tasi aso i le 1991, sa tūtū ai ni faifeau sauatoa o Bo ma lana avā o Elena, i luga o se papa ma vaavaai atu i le Fagaloa o Melville. I le vaavaai atu agaʻi i mātū sa la tau mānatu ai e faapea, ‘O afea o le a mafai ai ona ta ō atu i Thule e faaoo atu i ai le tala lelei o le Malo i tagata iina?’

I le 1993, sa taumafai ai Werner, o se tasi o faifeau faataimi atoa e sopoia le Fagaloa o Melville i lona vaa saoasaoa o le Qaamaneq (Māmā) e tusa ma le 18 futu [5.5 mita] le umī. Na folau atu o ia i le mamao e tusa ma le 750 maila [1,200 kilomita] mai i Godthåb agaʻi atu i le ogaeleele o Upernavik. Peitai, o le sopoiaina o le Fagaloa o Melville—e tusa ma le 250 maila [400 kilomita] le vavaloloa o le vasa Atika—e lē taitai ona faigofie. E tele taimi o le tausaga, e toʻa ai le aisa i le fagaloa. Sa taulau Werner i le sopoiaina o le fagaloa, e ui lava sa leaga ai le afi o lona vaa ona o le aisa. Ma sa mafai ona ia talaʻi iina a o lei toe foi.

Agaʻi Atu i Thule

Ina ua mavae lena faigamalaga, ona toe faia ai lea e Werner nisi fuafuaga fou. Na ia talanoa atu ia Arne ma Karin—o ē sa iai foi so la vaa, e tusa ma le 23 futu [7 mita] e fa ona moega ae o le mea e sili ona lelei ai, e iai ona meafaigaluega faaonaponei mo folauga—e faatatau i le faimalaga faatasi atu i Thule. E iai potu e faamautu ai i luga o vaa, ma o le ō atu faatasi o vaa e lua, e faaitiitia ai lamatiaga i le sopoiaina o le Fagaloa o Melville. Ina ia oo atu le molimau i le taulaga autū e ʻaināina e tagata e 600 ma e ono aai o lena vaipanoa, sa latou manaomia ai se fesoasoani faaopoopo. O lea sa latou valaaulia ai Bo ma Elena ma Jorgen ma Inge—o faifeau ia ua iai le poto masani ma ua masani i femalagaaiga i lea atunuu—ina ia auai ma i latou. O le toalima o le vaega lea e mafai ona tautatala i le gagana a Greenland.

Na latou muai auina atu lomiga faale-Tusi Paia. Sa iai foi se uta o lomiga i vaa, faapena foi sauniuniga mo mea manaomia e pei o meaʻai ma vai, suauu, se afi faaleoleo mo le vaa, ma le vaaalo paʻu. Ina ua oo ia Aokuso 5, 1994, ua tuanai le tele o masina o nei sauniuniga, ona faapotopoto ai lea o le vaega ma ua uma foi ona sauni vaa uma e lua ua maeʻa ona utaina o loo taula i le taulaga o Ilulissat. Sa amata loa le faigamalaga agaʻi atu i mātū. O Werner, Bo, ma Elena sa folau atu i le vaa laitiiti o vaa ia e lua. Ua tusi mai Bo: “E pau lava le mea e mafai ona e faia, o le nofo lea po o le taoto i lou moega ma pipiimau atu i se mea.” Seʻi o tatou mulimuli atu nei la i faamaumauga o le malaga.

“Sa iai taimi na umi ai lava o malū. E maeu le matagofie i le vaai atu—i le iila mai o le sami, o puao mafiafia, le susulu malosi o le la ma le vanimonimo lanumoana, o ogaaisa e ofoofogia o latou foliga ma e felanulanuai, o se walrus (o se meaola o le sami) lanu enaena o loo faalā i luga o le aisa, o le matafaga ua pogisa mai ona o isi itu o mauga e itiiti se vaega e laugatasi—sa lē gata mai le fesuisuiai o vaaiga mananaia.

“O le mea moni o le itu sa sili ona mataina, o le asiasia lea o nofoaga sa pāsi atu ai le faigamalaga. Sa masani pea ona iai tagata, ae maise lava tamaiti, e taufetuli mai e vaai tagata asiasi ma faafeiloaia i latou. Sa matou tufaina atu lomiga faale-Tusi Paia ma ave i tagata le ata vitiō e faatatau i la tatou faalapotopotoga. E toatele  i latou sa mafai ona maimoaina a o matou lei tuuvaa ese atu. I le itu i Saute o Upernavik, e ō mai ai nisi tagata i o latou vaa e faafetaui mai o matou vaa a o matou lei afe atu i ai. O lea la afiafi atoa, sa iai mālō i luga o le matou vaa ma taliina ai le tele o a latou fesili faale-Tusi Paia.”

O lenei la, ina ua mavae le uluai 450 maila [700 kilomita] o le faigamalaga, ona toe sauni lea o vaa e lua e sopoia le Fagaloa o Melville.

Se Luʻi Faigata

“O lenei itu sa manatu i ai o se vaega e sili ona faigata o le faigamalaga. Ma sa tatau ona matou sopo faavavevave i le isi itu auā o le nofoaga lea o Savissivik (o iina e amata ai le oganuu ma sa tatau ona matou nonofo ai) ae sa poloka pea i aisa.

“Ona amata lea ona matou toe sopoia atu. Talu ai sa aisā tele, ona matou folau mamao ese ai lea i le vasaloloa. O le mea e fiafia ai, sa malū le vasa. O nai uluai itula sa leai lava se faaletonu—a o pāsia le tele o maila o le vasa. E oo ane i le afiafi ua matou iloa atu Cape York ona liuliu mālie loa lea agaʻi i mātū, e latalata i le laueleele. Ona toe tau foi lea i aisa—o ogaaisa ua leva ma mafiafia, ma ua mataa i le mamao e tau lē iloa atu e mata. Sa matou ui faatafatafa i aisa i se ogasami umi, o nisi taimi e tau faaofiofi atu ai i se vaitiiti o aisa. Ona tau lea i se puao, o se ao mafiafia e lanu faaefuefu, e maeu le matagofie pe a suluia i sina malamalama o le la goto. Ma sa faapena foi galu! O le puao, o galu, ma le aisa sa ō mai faatasi—so o se tasi o nei mea sa lava lea e fai ma luʻi.”

Le Faafeiloaiga o Matou

“Sa matou ofi atu i ogasami malū a o agaʻi atu i Pituffik. Na matuā faagaeetia i matou e le foafoaga: o le la ua maualugā i luga o le vanimonimo e matuā lanumoana lava; i o matou luma, sa iloa atu ai le vaituloto iila ma le lautelē, sa lafoia i ai ata o mauga aisa o loo tafefea solo; ma o lumā lava sa tau ātaāta mai ai le papa o Dundas—le aai tuai o Thule!” E tusa ma le 60 maila [100 kilomita] le mamao i mātū, ae taunuu loa le aumalaga i Thule.

Sa matuā naunau loa i latou e amata le talaʻiga mai lea fale i lea fale. O le toalua o i latou nei sa mauaina se tali inainā mai le fale muamua. Sa la faapea mai: “Sa teena i maʻua e pei lava ona faia i Tenemaka. Ae o le toatele sa talia lelei i maʻua. O tagata o ni ē e mafaufau loloto i mea ma e lelei lo latou malamalama i mea o loo tutupu. Na taʻua e isi e faapea sa latou faalogo e uiga ia i matou ma na latou fiafia lava ina ua matou oo atu. Sa matou feiloai ma nisi o tagata e uigaese le lelei, e pei o ē fagotaina mumua (seal), o i latou na sa faia ni malaga uumi e faapitoa agaʻi atu i le Pole i Mātū, sa feiloai foi ma tagata moni o le atunuu, o ē ua faamalieina i tulaga ua iai ae ua ia i latou se vaaiga lē mautinoa i tulaga i ona po nei.”

O aso e lua na sosoo ai na maua ai nisi o iuga lelei mo i matou uma. Sa taliaina ma le agaga talisapaia i so o se mea lomiga faale-Tusi Paia. O nisi o aiga sa vave lava ona amata ai e Molimau ni suesuega faale-Tusi Paia. Ua faamatala mai e Inge se aiga fiafia sa ia mauaina e faapea: “O lo latou fale e tasi le potu ae e mamā ma talafeagai lelei. E tolu aso sosoo, o ma asia le tamaloa loto maulalo sa nofo ai iina ma sa oo ina ma māfana atu ia te ia. O ia moni lava o se tagata fagota mo mumua, e iai lona paopao sa i fafo mai o lona fale. Sa ia tafanaina le tele o urosa o le aisa, o walrus (o se meaola o le sami) ia ma mumua. I la ma asiasiga mulimuli, sa ma faia ai se tatalo faatasi ma ia, ma sa faatumulia o ia i loimata. Ua tatau nei la ona tuu  atu mea uma i aao o Ieova ma le faamoemoe mo se taimi ma se avanoa e toe asia ai.”

O Thule e masani ona asiasi atu i ai le ʻau Eskimo mai Kanata. Ua lipotia mai e Inge e faapea: “Sa ma feiloai ma Elena i nisi o tagata Eskimo mai Kanata. O le mea mālie ona e mafai ona latou talanoa ma tagata o Greenland; o tagata i lea vaega o le Atika e foliga mai e talitutusa le gagana e tautatala ai. E ui lava o loo iai le gagana tusitusia a tagata Eskimo lava latou mai Kanata, ae sa mafai ona latou faitau i a matou lomiga i le gagana Greenland. Atonu e mafai e lenei tulaga ona tatala ai le avanoa mo i latou.”

O isi nofoaga e tusa ma le 30 i le 40 maila [50-60 kilomita] le mamao e malaga ai i le vaa, sa asiasia foi. “A o matou agaʻi atu i le nofoaga lea o Qeqertat, sa matou mulimulitui lava i le tafailagi o le talafatai, ma le faamoemoe e maua atu ai ni tagata o fagogota mo tafolā papae (narwals). E pei lava ona matou manatu ai, o luga o papa, sa matou tau atu ai i se togalauapi, e faia aʻe i aiga e toatolu pe toafa, e oofu i fulufulu o manu, ma o latou faleie ma o latou paopao. E iai tao i lima o tamaloloa o loo auauai e nonofo i luga o le papa ma vaavaai le mānu aʻe o tafolā papae. Ai ona ua leva o faatalitali ae leai se mea na maua, o lea sa latou lē fiafia ai ina ua vāai mai ia i matou auā atonu o matou lea ua sesegi ai tafolā! E foliga mai ua masani lava latou ia i a latou galuega. Sa talia e fafine nisi o lomiga ae sa lē o le taimi lea e fai ai ni talanoaga uumi. Na iu lava ina matou taunuu i Qeqertat i le 11 i le afiafi ma faamaeʻa ai loa le matou fale mulimuli i le 2 i le vaveao!”

“Mulimuli ane ona matou taunuu ai lea i Siorapaluk, o le nofoaga e sili ona mamao i mātū o Greenland. E tu i se matafaga oneone i lalo ifo o papa maualuluga o loo ufitia i le mutia lanu meamata, o lea laufanua e leai se laau e ola ai.” Ua oo moni lava le talaʻiga a Molimau i tuluʻiga uma o le lalolagi, o le itulagi lea i mātū.

Ua Maeʻa le Faigamalaga

Ua maeʻa le galuega a Molimau. Sa latou talaʻi mai lea fale i lea fale, mai lea faleie i lea faleie, sa tuulima atu lomiga, sa faia ni tusiga, sa faaali ata vitiō, sa talanoa atu i le tele o tagata o Greenland, ma taulimaina suesuega faale-Tusi Paia. Ae ua oo nei i le taimi e toe foi ai i aiga. “Ina ua matou feosofi i lo matou  vaaalo paʻu e ō ese mai le aai o Moriusaq, sa ō mai nisi tagata i le matafaga e faamavae mai ia i matou, sa talotalo mai a latou tusi ma a latou polosiua na tuuina i ai.”

Mulimuli ane, i se vaega mamao lava o le talafatai, sa maofa Molimau ina ua vaaia se tamaloa o talotalo mai ai i luga o se papa—i le ogatotonu o se nofoaga e tu ese! “Ioe, sa matou toe foi atu i le paʻu mātū e faafeiloai ia te ia. Ma iloa ai o ia o se tama talavou mai Perelini, i Siamani, o sē sa faimalaga atu i lona paopao ma ua atoa le masina o malaga. Sa asia e lē aunoa o ia e Molimau a Ieova i Siamani ma o loo ia te ia nisi o a latou tusi. Sa matou faaaluina ni nai itula ma ia, ma sa matuā fiafia lava o ia ina ua feiloai ma Molimau i lea nofoaga.”

I le nofoaga o Savissivik, lea e lei afea ona o le aisā, sa matuā faafeiloaia ai ma le fiafia iina faifeau faimalaga ina ua toe taliu mai le malaga. O nisi tagata iina sa latou mauaina ma faitauina lomiga i le tausaga ua teʻa, a ua toe galala foi mo nisi meaʻai faaleagaga.

E tusa ma le 14 itula le umi e sopoia ai le Fagaloa o Melville a o toe foi atu. “Na matou molimauina le la goto ma lona felanulanuai mo se taimi umi. E sosoo ai ma le oso mālie aʻe o le la. A o ufitia pea i lanu felanulanuai lanu mūmū ma le pāauli le itu i mātū i sasaʻe o le vanimonimo, sa tauosooso aʻe le la i le itu i saute. O se vaaiga e faigata ona faamatalaina—e faigata foi ona pueina se ata—e maeu lava le matagofie.” Sa lei momoe le aumalaga i lena po atoa.

“E matou te taunuu atu i Kullorsuaq, ua matuā vaivai lava. Peitai sa matou fiafia ma faamalieina. Sa matou faaiuina ma le manuia le faigamalaga! O le vaega mulimuli o le malaga, sa matou fiafia tele i taulaga ma aai i gauta o le talafatai. O le fesili lava e masani ona faalogoina e faapea, ‘Aisea e lē mafai ai e nisi o outou ona nonofo ma i matou? Ua matou faanoanoa i le vaai atu ua vave ona outou toe foi!’”

I Qaarsut sa valaaulia ai e se aiga e faaleuo ia tagata asiasi e toalima e fai taumafataga ma i latou. “Sa mananao le aiga matou te momoe. Ae talu ai e tusa ma le 25 maila [40 kilomita] le mamao o le nofoaga e sili ona lelei e taula ai vaa, o lea sa matou lē taliaina ai le valaaulia ae faaauau pea ona matou folau. Mulimuli ane sa matou faalogo ai e faapea sa mataa le aisa ma tupu aʻe nisi aisa iina i le taeao na sosoo ai, ma e 14 vaa laiti sa i le mea sa matou iai na fulisia e se galu!”

Ona toe foi ai lea o le vaega lea i Ilulissat, ina ua maeʻa le malaga umi faapitoa i Thule. O le taimi lava foi lea na ō ai le vaega lea i Thule, sa malaga atu ai isi tagata talaʻi e toalua i se vaega mamao o le talafatai i sasaʻe o Greenland. I na malaga e lua, sa tufatufaina atu ai e tagata talaʻi le aofaiga e 1,200 o tusi, 2,199 polosiua, ma le 4,224 mekasini, ma le 152 tusiga sa latou faia. Sa faatumauina fesootaiga ma le tele o tagata fiafia fou e ala i telefoni ma meli.

E ui lava e alu ai le taimi, le malosi, ma tupe, ae ua mauaina e Molimau a Ieova le olioli i le tauaveina o le faatonuga a lo latou Matai e ‘fai ma molimau ia te au . . . e oo i tuluʻiga o le lalolagi.’—Galuega 1:8.

 [Pusa i le itulau 28]

O le Talafatai i Sasaʻe o Greenland

O LE taimi lava e tasi lea na taunuu ai se vaega o tagata talaʻi i Thule, sa iai se ulugalii Molimau, o Viggo ma Sonja, sa malaga atu i se tasi foi oganuu e lei galueaiina—o Ittoqqortoormiit (Scoresbysund) i le itu i sasaʻe o le talafatai o Greenland. Ina ia taunuu iina, sa tatau ona la malaga atu i Iceland, ona ō ai lea i le vaalele i Constable Point i le talafatai o Greenland, ona toe malaga ai lea i se helikopa.

“O le taimi muamua lea ua ō mai ai ni Molimau a Ieova iinei,” o le tala lea a nei paeonia e toalua, o ē e tautatala i le gagana a Greenland. “E ui ina mamao ese, ae e uigaese le iloa o nei tagata i mea e tutupu i le lalolagi. Ae sa tumau pea lo latou fiafia e aʻoaʻoina nisi mea fou. Ona o nei tagata e fiafia e faamatala tala, sa latou naunau ai e taʻu mai ia i matou a latou fagotaga mo mumua atoa ai ma isi mea na tutupu i o latou olaga.” Sa faapefea ona latou tali mai i le galuega talaʻi?

“I le talaʻiga mai lea fale i lea fale, sa matou feiloai ai ma J—, o sē e na te aʻoaʻoina le mataupu faalelotu. ‘Ou te faafetai atu i le faaaofia o aʻu i la oulua asiasiga,’ o lana tala lea. Sa ma faaalia ia te ia a ma lomiga ma le auala e faaaogā ai. O le aso na sosoo ai na sau ai ia i maʻua ma manao na te fia iloa e uiga i le suafa o Ieova. Sa ma faaalia ia te ia upu sii mai lana lava Tusi Paia i le gagana Greenland. Ina ua ma ō ese, sa ia telefoni mai i a ma uo i Nuuk ma taʻu mai i ai lona faafetai tele ona o le ma asiasiga. E tatau ona ma taumafai pea e fesoasoani atu i lea tagata.

“Sa ma fetaui foi ma O—, o se faiaʻoga na te iloaina Molimau a Ieova. Sa ia faatagaina mai le 2 itula ma te talanoa ai i lana vasega o ē e taʻi 14 i le 16 tausaga le matutua. Sa ma faaalia ia i latou la ma ata vitiō ma tali a latou fesili. O le tusi Questions Young People Ask—Answers That Work * ma isi tusi sa alumia tele. E toatolu nisi o teine sa matou fetaui mulimuli ane. Sa tele lava a latou fesili, ma o se tasi o i latou e ese le fiafia. Sa ia fesili mai, ‘E mafai faapefea e se tasi ona avea ma Molimau? E manaia tele le faapei o oulua. E fiafia foi loʻu tamā i la oulua galuega.’ Sa ma taʻutino i ai e ma te tusi atu.

“I se tasi o aai, sa matou feiloai ai ma se isi tagata e aʻoaʻoina mataupu faalelotu, e igoa ia M—, ma sa manaia lava le matou talanoaga. Sa ia faapea mai o le a ia faamautinoa ona avatu i tamaloloa o loo fagogota ni lomiga i le taimi lava e foi mai ai. O lea la, ua avea nei o ia ma a ma ‘tagata talaʻi’ i lena nofoaga e tu ese.”

E ui lava o se faigamalaga e tele ona feuiaiga ma e anoanoai ona lamatiaga, ae sa lagona e paeonia e toalua le matuā tauia o a la taumafaiga.

[Faaopoopoga i lalo]