Fonotaga i “le Ogatotonu o le Lalolagi”

Pe sa e faafofoga muamua i le faaupuga “Te Pito o Te Henua”? I le faa-Rapa Nui, o le uluaʻi gagana sa tautala ai Easter Island, o lona uiga o “le Ogatotonu o le Lalolagi.” O le ā ua tutasi ai se fonotaga na faia i inā?

E MAMAO ese mai isi atunuu, e ofoofogia, ma e ese le matagofie. O nisi na o faaupuga ua faamatalaina ai Easter Island, po o Rapa Nui e pei ona faaigoaina ai e tagata o loo aināina. O se motu e matuā mamao ese lava, e taatia i se vaipanoa mamao ese o le Vasa Pasefika i Saute, e 2,350 maila [3,790 kilomita] mai Santiago, i Chile i Amerika i Saute. Na avea ma itumalo o Chile iā Setema 9, 1888.

O se laufanua e 64 maila faatafafā [166 kilomita faatafafā], o lenei motu tafatolu, o loo faia aʻe i ni mauga mū mamate se tolu. O lenei motu, o loo faia aʻe i na o tumutumu o ni mauga matuā tetelē i lalo o le sami, e pei lava o le tele o isi motu o le Pasefika. Ua faalauiloa mai le avea o le motu atoa o se nofoaga iloga faalenatura. O le mea moni ua sili ona lauiloa le motu lenei talu ai ona faatusa maa matuā tetelē, ua taʻua o moai. *

E lē gata i ona laufanua matagofie ma vaaiga iloga i le talafaasolopito, ae ua maua ai foʻi i Easter Island le tele o taumafa susua eseese. I le laueleele, e maua ai fualaau ʻaina e pei o fala ʻai, o avoka, o esi, ma ituaiga o faʻi eseese e iva. A o le sami, e maua ai le tele o iʻa eseese ma isi taumafa mananaia.

E mālū le tau i Easter Island, e masani foʻi ona timu ma vaaia ai nuanua, ma e mānavaina ai e tagata asiasi atu se ea mamā ma vaaiga matuā matagofie. I le taimi nei, e tusa ma le 3,800 tagata e nonofo ai. O tagata o loo aināina i le taimi nei, e tupuga mai i tagata na muaʻi tu laueleele i iai, o tagata Polenisia, ua  fetaiaʻi gafa ma tagata mai Europa, Chile, ma isi atunuu. E faitau selau turisi mai Europa ma Asia e asiasi atu i le motu, ua avea ai lea pisinisi o se vaega tāua o le tamaoaiga o tagata o le motu.

Muaʻi Totō ai Fatu o le Malo

Ua lipotia mai i le 1982 Yearbook of Jehovah’s Witnesses e faapea: “Mo se taimi, sa na o le toʻatasi lava se tagata talaʻi na iai i Easter Island. Sa ia maua le fesoasoani faaleagaga e ala i fetusiaʻiga ma se tuafafine misionare o loo i le lālā [i Chile]. E ui ina ua toe foʻi atu o ia i Chile, ae ua iā i matou faamaumauga o tagata o le motu na fai a latou tusiga o le Olomatamata. Iā Aperila 1980, sa matuā faateʻia ai i matou ina ua maua mai se telefoni a se tagata fiafia mai lea motu, sa ia fia iloa po o afea e fai ai le Faamanatuga. Mulimuli ane i le tausaga lava lenā, na ō atu ai i inā se ulugalii mai Valparaíso, ma ua tele ni suʻesuʻega faale-Tusi Paia o loo la faia ma tagata fiafia. Iā Aperila 1981, na faia ai le sauniga o le Faamanatuga i le motu mo le uluaʻi taimi, ma e toʻa 13 tagata na auai. Maʻeu lo matou fiafia ina ua oo atu le ‘tala lelei’ i lenei vaipanoa mamao ese!”

Mulimuli ane, iā Ianuari 30, 1991, na aauina atu ai e le lālā i le motu se ulugalii e paeonia faapito, o Dario ma Winny Fernandez. E manatua e le Uso o Fernandez e faapea: “E lima itula na alu ai le vaalele lea na ma ō atu ai i le vaipanoa aupito sili ona mamao o le lalolagi, i se nuu, o ana aganuu, e opogi e mea e lē mafai ona malamalama i ai se tasi.” I le fesoasoani a se uso ma se tuafafine e leʻi leva ona taunuu atu ma la laʻua fanau e toʻalua i le motu, sa faamaopoopoina ai loa sauniga ma le galuega talaʻi. E ui i omiga mai aiga, uunaʻiga faalotu ma nisi o aganuu masani a tagata Polenisia, ae sa la vaaia faamanuiaga a Ieova i a la taumafaiga. Ua lē o toe paeonia faapito nei le Uso ma le Tuafafine o Fernandez, ae o loo nonofo ai pea i le motu ma tausia la la tama na fanau ai i inā. I aso nei, e toʻa 32 le ʻautalaʻi fiafia o le Malo o loo iai. I le faapotopotoga, o loo iai faatasi tagatānuu o Rapa Nui, faapea ma i latou ua faamautū ai i le motu, pe na ō atu foʻi e auauna i le mea o loo sili ona manaʻomia ai ni ē e folafola o le Malo.

Sauniuniga mo se Fonotaga Matagaluega

I le vaai atu i le mamao o le va o le motu ma le konetineta, e faatolu i le tausaga ona maua e le faapotopotoga i le motu ia lipine vitiō ua puʻeina ai polokalame o aso faapitoa o fonotaga, fonotaga matagaluega, ma tauaofiaga itumalo. Ae i le faaiʻuga o le tausaga e 2000, na manatu ai le Komiti o le Lālā i Chile e faia sa latou lava fonotaga i le motu mo le uluaʻi taimi. O le iʻuga, na filifili ai e faia se fonotaga matagaluega iā Novema 2001, ma sa valaaulia ai se aofaʻiga faatapulaaina o uso ma tuafāfine mai vaega eseese o Chile ina ia auai i lenei sauniga tāua. Ona o le faasologa o malaga a vaalele, na faia ai le fonotaga i le Aso Sa ma le Aso Gafua.

Na matuā fiafia ia sui usufono e toʻa 33 ia na valaaulia, ona o le a malaga atu i le motu e auai i le uluaʻi fonotaga matagaluega o le a faia i lea vaipanoa mamao. Ina ua uma se faiga malaga umi i luga o le Vasa Pasefika, sa lagona le fiafia e le ʻau usufono ina ua faafeiloaʻia i latou e uso na faatali maia i latou i le malae vaalele. Sa faafeiloaʻia e uso i le motu ia sui usufono i ni faasolo  matagofie na suʻi i fugālaau, o se meaalofa masani lea i lenei motu. Ona ave ai lea o i latou i o latou āpi, ma ina ua uma sina maimoaga puupuu i le motu, na feiloaʻi ai loa i le Maota o le Malo i latou uma o le a faia se sao i le polokalame o le fonotaga.

O se Faasalalauga e Leʻi Faatalitalia

A o tiʻetiʻe atu i taavale i le fonotaga, sa faateʻia nisi o sui usufono ina ua faalogo atu i le leitiō o faamatala mai e le patele o le aai e uiga i la latou asiasiga. Sa ia taʻua ni turisi mai le konetineta o le a asiasi atu i aiga o tagata e talanoa atu i ai e uiga i le iʻuga o le lalolagi. E ui lava sa ia lapataʻia tagata o lana lotu e aua le faalogo i nei tagata asiasi, ae sa avea lana faasalalauga ma auala na faalauiloa atu ai le iai o se vaega e toʻatele o Molimau a Ieova i le motu. O lenei faasalalauga na faagaee ai le fia iloa o tagata o le motu. I se taimi mulimuli ane, sa fetufaaʻi ai ma le tomai ia sui usufono ma tagata o le motu i le feʻau faalaeiau o le tala lelei.

Ua Amata le Fonotaga

I le taeao o le Aso Sa, na faatali ai i le faapaologa o le Maota o le Malo ia uso o le motu ina ia faafeiloaʻia sui usufono a o taunuu atu mo le aso muamua o le fonotaga. “Iorana Koe! Iorana Koe!” “Afio mai!” Sa laʻeiina e nisi tuafāfine ia laʻei faaleaganuu ma teuteu o latou lauulu i fugālaau matagofie i teuga faa-Polenisia.

Ina ua uma ona tātāina ni pese mananaia, sa aufaatasi atu loa le toʻaselau o leo i le usuina o le pese “Ia Tumau, ma le Lē Faagaeetia!” i se auala e leʻi faalogoina ai muamua lava lea pese i le motu. Na maligi loimata o uso i le ootia ina ua faalauiloa mai e le taʻitaʻifono se faafeiloaʻiga māfana i la latou lava gagana, o le faa-Rapa Nui. I le taimi o le mālōlōga i le aoauli, na faailogaina ai e ni Molimau fou se toʻatolu lo latou tuuina atu i le Atua i le papatisoga i le vai. Ina ua faaiʻuina le polokalame o le aso muamua o le fonotaga, sa lagona e tagata uma le māfana atu iā Ieova faapea le ʻauuso atoa.—1 Peteru 5:9.

Molimau atu i le Taeao

Ona o ni tulaga faapitoa i le motu, na amata ai le polokalame o le aso lona lua o le fonotaga ina ua uma taumafataga o le aoauli. O lea, na faaaogā ai e sui usufono le avanoa i le taeao e faia ai se sao i le faiva i le fanua. O ā ni mea na faatalitali mai mo i latou?

Na taʻu atu e se fafine matua e toʻavalu lana fanau i Molimau e faapea, e lē mafai ona ia talanoa atu iā i latou talu ai, o ia o se Katoliko. Ina ua latou taʻu atu iā te ia e latou te fia talanoa e uiga i faafitauli o loo fesagaʻi ma tagata uma, e pei o le faaaogāina o fualaau faasāina ma faalavelave i aiga, sa malie loa o ia e faalogo.

Sa faaalia le lē fiafia o se fafine matua i le motu i ni Molimau se toʻalua. Sa ia fai atu iā i laʻua e ō e talanoa i tagata i le konetineta o loo faia faiga lē alofa i isi. Na la faailoa atu i le fafine e faapea, o le feʻau o le “tala lelei o le malo” e faailoa atu i tagata uma lava, o le māfuaaga lea na la ō mai ai i le motu ina ia auai i le fonotaga lea o le a fesoasoani i tagata uma ina ia tuputupu aʻe i le alofa i le Atua. (Mataio 24:14) Na la fesili atu i le fafine pe manaʻo e soifua umi i le olaga i le parataiso, e tai pei lava o le tulaga o loo iai i latou i le motu, ae o le a leai ni maʻi ma le oti. Ina ua uma ona talanoa  ma le fafine e uiga i le umi talu ona iai ia mauga mū i le motu, sa ia manatunatu loa faapea, pagā le puupuu o le olaga ma fesili atu: “Aiseā ua matuā puupuu ai lo tatou ola?” Sa teʻi o ia ina ua faitauina le Salamo 90:10.

I le taimi lenā, na teteʻi ai ia Molimau ina ua faafuaseʻi ona faalogoina le feʻei mai i le aiga tuaoi. E ui lava e la te leʻi malamalama i upu na feʻei mai ai, ae na faamatala atu e le fafine e faapea, o loo feʻei mai tuaoi i upu masoā ma faailoa mai e latou te lē mananaʻo e asiasi atu Molimau iā i latou. Ae peitaʻi, o lenei fafine, o le nua, po o le tagata aupito i matua o le aiga. Talu ai ua maliu lona tamā, o ia la e filifilia le mea e sili ona lelei mo le aiga. I lana lava gagana sa ia faasaʻo ai lona aiga ma talia fiafia lomiga na ofoina atu iā te ia. Mulimuli ane i lenā lava vaiaso, ina ua tiʻetiʻe atu i le taavale ma pasia ai Molimau, sa ia fai atu i lona tuagane e faatū le taavale. E ui i le matuā lē fiafia o lona tuagane, ae sa alu atu le fafine ma faatofā i uso ma molioo atu ona moomooga alofa ina ia taulau manuia la latou faiva.

E ui lava e foliga mai na teena e nisi tagata i le motu le feʻau na talaʻi atu e Molimau mai le konetineta i le taimi muamua, ae na oo ina iloa manino e le ʻau asiasi e faapea, o uiga masani lava o tagata i Rapa Nui e agalelei ma faaleuō. O le toʻatele o i latou sa faalogo ma le fiafia i le tala lelei. O le mea moni, o le toʻa 6 mai le toʻa 20 o Molimau ua uma ona papatisoina, o tagata moni o le motu. O le tasi o i latou na, sa ia aʻoaʻoina le upu moni o le Tusi Paia i le faalogologo atu mai se potu a o faia e se Molimau le suʻesuʻega faale-Tusi Paia a lana avā. Ua avea nei i laʻua ma lana avā o ni Molimau papatisoina, ma ua avea nei le tane ma auauna o le faiva i le faapotopotoga.

Faaauau le Polokalame Faaleagaga

Na amata le polokalame o le aso lona lua ina ua māeʻa taumafataga o le aoauli. Na toe aufaatasi atu ai foʻi ni tagata loto fiafia, faatasi ma uso ma tuafāfine e 32 i le motu ma sui usufono e 33. E lata lava i le toʻaselau i latou na faalogologo i le polokalame ma le lauga lautele e faapea: “Le Auala ua Manumalo ai le Alofa ma le Faatuatua i le Lalolagi.” O le mea moni, na vaaia e i latou na auai le mataʻiina o le alofa o loo iai i tagata o Ieova, e oo lava iā i latou e eseese tū ma aganuu.—Ioane 13:35.

I le taimi o le fonotaga matagaluega, na faia ai e le ovasia matagaluega ma le ovasia itumalo se fono faapitoa ma faifeʻau paeonia. Sa faatasi i lenei fono ia paeonia sauatoa e toʻatolu mai le motu, ma sui usufono, o ē o paeonia  faapito ma sauatoa. Sa matuā faalaeiauina ai i latou uma.

I le aso na sosoo ai, na ave ai e nisi o uso o ē faigaluega e ave turisi, ia sui usufono e maimoa i le motu. Sa latou asiasi atu i se laufanua e tele ai maa ia na vane ai faatagata i aso anamua e taʻua o moai, sa asia foʻi mauga mū na sa faia ai ni tausinioga i aso anamua, faapea le matafaga matagofie o Anakena ma le oneone lanu auro, o i inā na toʻai taunuu i ai tagata muamua na nofoia le motu. *

O le avanoa mulimuli na faatasi ai ma uso i le motu, o le Suʻesuʻega Tautusi lea. Ina ua uma le sauniga, na faaofo e uso i le motu a latou mālō i se taumafataga faapitoa. I o latou laʻei faapitoa faaleaganuu, na faia ai mulimuli ane sa latou siva faaleaganuu. Sa iloa e sui usufono ma uso ma tuafāfine i Rapa Nui le aogā o taumafaiga na faia i le sauniunia o lenei fonotaga.

Sa matuā māfana atu sui usufono uma na ō mai mai Chile i o latou uso ma tuafāfine e nonofo mamao ese, ia na latou matuā fiafia faatasi i lenā vaiaso. Sa faigatā lava ona tuua le motu. Ae o le a manatua pea ma le fiafia a latou uō fou na faia, faapea faalaeiauga faaleagaga na latou maua i lea motu. I le malae vaalele, na faaʻula ai e uso i le motu ia sui usufono i ula pule ma ula sisi na faia e i latou lava.

A o ō ese atu sui usufono, na latou folafola atu: “Iorana! Iau he hoki mai e Rapa Nui ee,” o lona uiga: “Tofā Soifua! Matou te toe foʻi mai iā te oe, Rapa Nui.” Ioe, ua latou moomoo lava e toe foʻi atu e asia a latou uō fou na maua ma tagata o le aiga faaleagaga i le motu matagofie uiga ese lava ma faaleuō, o Easter Island!

[Faamatalaga pito i lalo]

[Pusa i le itulau 24]

Molimau Atu i Easter Island

Pe tusa ma le lua tausaga a o leʻi faia lenei fonotaga e lē mafaagaloina, na asiasi atu ai se ovasia matagaluega ma lona faletua i le motu ma sa la olioli i le tele o mea fiafia na oo i ai. O se faaaʻoaʻoga, seʻi manatu i le maofa o le ulugalii ina ua faamanatu atu e se tuafafine lea na aveina i laʻua i lo la fale e nonofo ai e faapea, o i laʻua lea na faia lana suʻesuʻega faale-Tusi Paia i Chile i saute a o talavou pe ā ma le 16 tausaga muamua atu. Mulimuli ane, na fua mai ai lenā fatu na la lūlūina i Rapa Nui.

Na iai foʻi se isi mea uiga ese na oo i le ovasia ma lona faletua: Sa talia e lē ona se faleoloa e faatau ai meaalofa le New World Translation of the Holy Scriptures ma le tusi e fai ai suʻesuʻega faale-Tusi Paia, Le Poto e Taʻitaʻia ai i le Ola e Faavavau, ia e lomia uma e Molimau a Ieova. Ina ua la foʻi atu e asia le tamāloa, sa fai atu le tamāloa iā i laʻua, e na te lē mafai ona faitauina le Tusi Paia, talu ai o le Tusi Paia faa-Falani lea na la tuua ae lē o le faa-Sipaniolo! Sa vave lava ona foʻia le faafitauli, ma ona o le fesoasoani a Molimau a Ieova i le motu, ma ua maua le Tusi Paia i lana lava gagana, na iloa ai e le tamāloa, e lē faigatā naʻuā ona malamalama i le Tusi Paia.

[Faafanua i le itulau 22]

EASTER ISLAND

CHILE

[Ata i le itulau 23]

O le toʻalua o i latou na papatisoina i le fonotaga matagaluega

[Ata i le itulau 25]

Le malifa o le mauga mū o Rano Raraku; Ata: O se fualaau e ola tele i le motu, e igoa o le guayaba