Uō a le Atua i “Motu Faaleuō”

I le 1932 na aumaia ai e se vaafailā ni fatu e sili ona tāua i Toga. Na tuu e le kapeteni o le vaa iā Charles Vete le tamaʻi tusi “Where Are the Dead?” Na talitonu Charles faapea ua ia mauaina le upu moni. I se taimi mulimuli ane, na talia ai e le ofisa ulu o Molimau a Ieova le talosaga a Charles ina ia faaliliuina le tamaʻi tusi i lana gagana. Ina ua māeʻa le galuega, na auina atu iā Charles ia tamaʻitusi ua uma ona lomia e 1,000 ma amata loa ona tufatufaina atu. O le auala lenā na salalau atu ai fatu o le upu moni e faatatau i le Malo o Ieova i le malo o Toga.

E MAFAI ona e mauaina Toga i le faafanua o le Pasefika i Saute, i le vaega lea e fesootaʻi tonu ai le laina tuaoi o aso (date line) ma le Tropic of Capricorn. O lona motu aupito i telē, o Togatapu, e tusa e 1,250 maila i mātū i sasaʻe o Aukilani, Niu Sila. E tusa e 171 motu o Toga, ma e 45 motu o loo ainā. O le tagata folau taʻutaʻua mai Peretania i le senituri lona 18 e suafa iā James Cook na ia faaigoaina nei motu tūtū solo o Motu Faaleuō.

E tolu vaega ua vaevaeina i ai motu o Toga ma o lona faitau aofaʻi e tusa e 106,000—o ona motu autū o Togatapu, Haʻapai, ma Vavaʻu. E lima faapotopotoga a Molimau a Ieova o loo i Toga, ma e tolu o loo i le vaega e toʻatele ai tagata i le motu o Togatapu, o le tasi e i Haʻapai, ma le isi e i Vavaʻu. Ina ia fesoasoani i tagata e avea ma uō a le Atua, o loo iai se maota misionare o Molimau a Ieova ma se ofisa faaliliu e latalata i le taulaga o Nukuʻalofa.—Isaia 41:8.

Talu mai le 1930 sa lauiloa ai Charles Vete o se tasi o Molimau a Ieova, e ui lava faatoʻā papatiso o ia i le 1964. Sa faatasi ma ia isi tagata i le galuega o le molimau atu, ma i le 1966 na fausia ai loa se Maota o le Malo e mafai ona ofi ai tagata e 30. O le 1970 na faavaeina ai se faapotopotoga e 20 tagata talaʻi o le Malo i Nukuʻalofa.

Talu mai lenā taimi, ua mafai ona iloa manino le faataunuuga o le valoaga a le perofeta o Isaia i motu o Toga: “Latou te avatu le faaneeneega iā Ieova, ma latou taʻu atu lona viiga i nuu  tū matafaga.” (Isaia 42:12) Ua faaauau ona tupu le galuega o le Malo, ma fesoasoani atu i le toʻatele o tagata ina ia maua se faiā ma Ieova. I le tauaofiaga itumalo i Nukuʻalofa i le 2003, sa iai se tumutumuga o tagata na auai e 407, ma e toʻa 5 na papatisoina ai. Ua manino mai le ono tupu pea o le galuega, ona e 621 tagata na auai i le Faamanatuga i le 2004.

Na Soifua Tagata o le Motu i ni Olaga Faigofie

Na manino lelei mai se manaʻoga mo nisi e folafola le Malo i vaega e mamao ese mai le taulaga. O se faataʻitaʻiga, o tagata e 8,500 o loo soifua i motu e 16 o Haʻapai e manaʻomia ona faalogo atili i upu moni o le Tusi Paia. O motu o Haʻapai e tele ina maulalo ma e faatumulia i le tele o niu, faapea ma ona matafaga uumi o oneone papaʻe. E mataʻina le manino o le sami, ma e ati atu lau vaai i tala atu o le 100 futu (30 mita) le mamao. O se mea mataʻina le ʻauʻau ai i āʻau ma maimoaina le silia i le selau o ituaiga eseese o iʻa felanulanuaʻi. O le tulaga masani lava e lē tetelē ia nuu. E ui foʻi e foliga faatauvaa fale i le vaai, ae ua fausia ina ia mafai ona tatalia taimi o afā.

O ʻulu ma mago, o laau ia e maua ai le paolo faapea ma mea taumafa. O le aumaia ma le sauniunia o meataumafa, e faaalu ai le tele o taimi o le olaga masani o tagata. E lē gata i fasipuaa, e anoanoaʻi foʻi taumafa e mafai ona maua mai le sami. O faatoʻaga a aiga e maua mai ai laau e ʻaina o latou iʻo faapea ma fualaau faisua. E ola talaulau ai le tipolo ma le moli; ma e anoanoaʻi niu ma faʻi e ola ai. O le mauaina o le poto i vai e fai mai lau laau, paʻu, ma aa o laau, e tuufaasolo mai lea tupulaga i le isi tupulaga.

O le mea moni, o le mea aupito sili ona matagofie i Haʻapai, o ona tagata laufofoga fiafia ma uiga faaleuō, lea e talafeagai lelei ma le toʻafilemu o le siʻosiʻomaga. E faigofie lava le soifuaga o loo soifua ai tagata i inei. O le toʻatele lava o fafine e aafia i le faiga o mea taulima—o ato, siapo, ma fala. E saofafaʻi lava fafine Toga ma fai a latou galuega, talanoa, pepese ma taliē i lalo o se laau paolo ma e masani lava ona iai ma tamaiti ma pepe o loo taaalo po o le momoe foʻi i tafatafa ane. O se tulaga masani le ō atu o fafine i le sami pe a pē le tai e fagogota mo ni figota ma isi taumafa mai le sami, e pei o limu e fai ai se salati manaia.

E faaalu e le toʻatele o tamāloloa le aso i le faia o faatoʻaga, fagogota, faia o meataulima, fauina o vaa, ma le toe fonoina o upega ua faalētonu. E femalagaaʻi tane ma fafine faapea ma tamaiti i le va o motu i vaa fagota e fai o latou fale e asiasi atu ai i o latou tauaiga, po o le ō foʻi e vaai se fomaʻi, ma le fefaatauaʻiga o fua o faatoʻaga.

E Leai se Vaipanoa e Lē Oo i ai le Tala Lelei

Na taunuu atu ni misionare se toʻalua ma ni paeonia se toʻalua i lenā vaipanoa toʻafimālie i le vaitaimi o le Faamanatuga i le 2002. Sa iai se fesootaʻiga na maua muamua atu mai lea taimi i lea taimi ma tagata Haʻapai, ma na latou mauaina ai lomiga a Molimau a Ieova, ma sa latou suʻesuʻeina foʻi le Tusi Paia ma Molimau.

E tolu ni sini sa taulaʻi atu i ai faiaʻoga o le Tusi Paia e toʻafā na asiasi atu: ia tuuina lomiga faale-Tusi Paia i tagata, amata suʻesuʻega faale-Tusi Paia, ma valaaulia ē loto fiafia i le faamanatuga o le Talisuaga Afiafi a le Alii. Sa faataunuuina uma na sini e tolu. E 97 tagata na tali mai i le valaaulia ina ia auai i le Faamanatuga o le maliu o Iesu. Sa faimalaga atu nisi o i latou i  vaa e leai ni fale e ui lava i le mamafa o timuga ma matagi malolosi. Ona o le leaga o le tau, sa tofafā ai le toʻatele o tagata i le maota sa fai ai le Faamanatuga i lenā pō, faatoʻā toe foʻi atu i o latou aiga i le aso na sosoo ai.

Sa lē faigofie foʻi le tulaga o le failauga na faia le lauga o le Faamanatuga. Na faapea mai le tala a le misionare sa faia le lauga o le faamanatuga: “Ou te lē tau taʻuina atu le faigatā o le faia o lauga e lua o le Faamanatuga i se gagana ese i le pō lava e tasi. E mafai ona e tomānatu i le popole sa ou iai. Maʻeu le aogā o le tatalo! Sa ou manatua lelei upu ma fuaiupu ou te leʻi manatu o lea ou te iloa lelei.”

O iʻuga o le galuega faaevagelia i le atiina aʻe o le fiafia i motu o Haʻapai, na oo ina papatisoina ai ni ulugalii se toʻalua mai lenā motu. I se tasi o mea na tupu, e amata ona fiafia se tasi o tane nei i lomiga a Molimau a Ieova a o toleni e avea ma faifeʻau i se tasi o lotu i le nuu.

E ui lava ina matitiva faaletino, ae o lenei tamāloa ma lana avā sa masani ona faia sa la foaʻi tupe telē lava pe a faalau mai o la igoa a o faia e le lotu se suʻega tupe faaletausaga. O le Molimau lea na muaʻi asia le tamāloa lea, na ia faapea atu i le tamāloa e suʻe lana Tusi Paia ma faitau le 1 Timoteo 5:8. Na tusi le aposetolo o Paulo e faapea: “A e afai e lē tausi e se tasi i lona aiga, afai foʻi e lē sili ona tausi i ē mau ma ia, ua faafitia e ia le faatuatua, e sili foʻi lona leaga i lē ua lē faatuatua.” Na pāʻia le loto o le tamāloa lenei i le mataupu silisili. Sa ia iloaina, o le faia o mea tautupe o loo poloaʻia e le lotu, ua lē taulau ai ona ia saunia mea e manaʻomia mo lona aiga. I le isi suʻegātupe i le tausaga na sosoo ai, e ui lava sa iai lana tupe, ae e leʻi galo iā te ia le 1 Timoteo 5:8. Ina ua valaau mai lona suafa, sa ia taʻu atu ma le loto tele i le faifeʻau faapea, o loo sili atu ona tāua manaʻoga o lona aiga i lo le suʻegātupe. O le iʻuga, sa taʻufaatauvaaina lenei ulugalii i luma o le toʻatele ma otegia i laʻua e tiakono a le lotu.

Ina ua uma ona suʻesuʻeina le Tusi Paia ma Molimau a Ieova, na avea ai loa lenei tamāloa ma lana avā ma tagata talaʻi o le tala lelei. Ua faapea mai lenei tamāloa: “Ua suia aʻu e le upu moni. Ua ou lē toe sauā ma soonafai loʻu aiga. Ua ou lē toe inu tele. Ua vaaia e tagata o loʻu nuu le suiga ua faia e le upu moni i loʻu olaga. Ou te faamoemoe ia latou fiafia i le upu moni e pei foʻi o aʻu.”

Sa Faaaogā le Vaa o le Quest i le Saʻiliga

I ni nai masina talu ona uma le Faamanatuga i le 2002, na aumai ai e se isi vaa ni uta e matuā tāua i le Motu tumamao ese o Haʻapai. O le vaafailā e 60 futu o le Quest na malaga mai Niu Sila agaʻi atu i le motu o Toga. Sa malaga mai ai Gary ma Hetty, faatasi ai ma lo la alo teine o Katie. E toʻaiva uso ma tuafāfine Toga ma misionare e toʻalua sa latou folau faatasi i faigāmalaga e lua. Sa fesoasoani nei Molimau i le faafoeina ma le tomai o le folauga, lea i nisi taimi e ui atu ai i āʻau e lē o faailogaina i le faafanua. E lē o ni faigāmalaga mo le mauaina o le fiafia. O i latou ia sa i le vaa na ō atu e aʻoaʻo upu moni o le Tusi Paia i isi. E telē se ogāsami sa latou uia ina ia asiasi atu ai i motu e 14. O nisi o na motu e leʻi talaʻia ai muamua le tala lelei.

Na faapefea ona tali ane tagata o na motu? O le tulaga masani lava, ina ua faafeiloaʻia nei tagata talaʻi na malaga mai i le vaa, sa lē gata ina faaalia i ai uiga māfana, ma tulaga masani o le faaalia o le agaga talimālō o tagata o le motu, ae faatasi ai foʻi ma lagona fia iloa i le māfuaaga o le malaga. Ina ua iloa e tagata o le motu le māfuaaga o le asiasiga, na latou faaalia lo latou agaga talisapaia.  Sa manino i Molimau asiasi atu faapea, e faaaloalogia e tagata o le motu le Afioga a le Atua ma e manatu mamafa i o latou manaʻoga faaleagaga.—Mataio 5:3.

O le tele o taimi, e nonofo ai tagata asiasi i lalo o laau ae siʻo e tagata e tele a latou fesili faale-Tusi Paia. Pe a oo ina pō, ona faaauau lea o talanoaga i fale o aiga. A o sauni Molimau e tuuvaa ese atu i se tasi o motu sa faatauanau atu tagata: “Aua tou te ō! O ai o le a taliina a matou fesili pe a outou ō?” Sa mātau e se tasi o Molimau e faapea: “E ese ma le faigatā o le tuua o le toʻatele o tagata pei o ni mamoe o loo galala i le upu moni. E tele fatu o le upu moni ua totōina.” Ina ua taunuu atu le vaa o le Quest i se tasi o motu, sa iloa ai e Molimau, o loo laʻei tagata uma i ofu o le faanoanoa. Faatoʻā uma lava le maliu o le faletua o se tagata tāua i le aai. Sa faafetai atu lenei tamāloa i uso mo le avatuina o le feʻau o faamāfanafanaga mai le Tusi Paia.

Sa lē faigofie ona oo atu i nisi o motu. Sa faamatala e Hetty faapea: “I se tasi o motu e leai se vaega talafeagai e tuta ai lo matou vaa, e na o papa maualuluga i autafa lava o le sami. E na o le pau lava le auala na matou oo atu ai i inā o si a matou tamaʻi vaa paʻu. Muamua lava na matou tauʻai atu a matou ato i tagata na tutū mai i luga o le papa. Ona matou faatali lea seʻi avaʻe e galu le vaa i luga ua feagai lelei ma le maualuluga o papa, ona matou feosofi atu lea i luga a o leʻi toe māui ifo le galu i lalo.”

E lē o tagata uma sa i le vaa o ni tagata e masani i folauga. Ina ua mavae le lua vaiaso o le folauga, na tusi le kapeteni o le vaa e tusa ai ma le toe foʻi atu i le motu o Togatapu: “E 18 itula la tatou faimalaga o le a fai. E lē mafai ona tatou ō saʻo ona e maʻi vasa nisi. Ua tatou fiafia e toe foʻi atu i aiga, ae ua faanoanoa foʻi ona ua tuua le toʻatele o tagata ia ua faalogo i le feʻau o le Malo. Ua tatou tuua i latou i le tausiga a Ieova, ma lona agaga paia faatasi ai ma le fesoasoani a agelu ina ia latou tutupu aʻe ai faaleagaga.”

Motu e Tumu i Faamoemoega

Pe tusa e ono masina mulimuli ane talu ona alu ese le vaa o le Quest, ae tofia loa ni paeonia faapito se toʻalua o Stephen ma Malaki, e talaʻi i motu o Haʻapai. O inā na latou aufaatasi ai ma ulugalii e toʻalua lea e leʻi leva ona papatiso, i le aʻoaʻoina atu o le Tusi Paia. Ua maua ai ni talanoaga lelei lava e tusa ai ma aʻoaʻoga a le Tusi Paia ma o loo faaaogāina lelei e nei tagata talaʻi le Afioga a le Atua.

Iā Tesema 1, 2003, sa amata ai se faapotopotoga i Haʻapai, o le faapotopotoga lona lima lea i Toga. E toʻatele tagata faapea ma tamaiti o loo auai atu i lenā faapotopotoga. Ua aʻoaʻoina i latou e uaʻi atu i sauniga. E latou te nonofo fifilemu ma e latou te naunau e fai so latou sao i vaega e fai ai le sao o le aofia. Sa faamatala e le ovasia o le matagaluega faapea, “o lo latou iloa e faatatau i Laʻu Tusi o Tala o Le Tusi Paia ua faaalia ai o loo faia ma le naunau e mātua lo latou tiutefai o le totō i loto o a latou fanau upu moni o le Tusi Paia.” E manino mai la, o loo tumu na motu i faamoemoega mo se seleselega faateleina o nisi o uō a Ieova.

I le silia i le 70 tausaga talu ai, ina ua faaliliuina e Charles Vete le tamaʻi tusi Where Are the Dead? i lana lava gagana, le gagana Toga, na te leʻi iloaina le tele o le a mauaa ai fatu o le Malo i loto o tagata o lona atunuu. I na amataga laiti, o loo faaauau pea ona faamanuia Ieova i le folafolaina atu o le tala lelei e leʻi faapea muamua ona tele i lenā itu o lo tatou lalolagi. E mafai ona tatou faapea atu i aso nei, o Toga o le isi lea motu itiiti tūmatafaga ua liliu atu iā Ieova. (Salamo 97:1; Isaia 51:5) Ua avea nei le “Motu Faaleuō” ma nofoaga o le toʻatele o uō a Ieova.

[Ata i le itulau 8]

Charles Vete, 1983

[Ata i le itulau 9]

Faiga o le siapo

[Ata i le itulau 10]

Sa faaaogā le vaa o le “Quest” i le faasalalauina o le tala lelei i Toga

[Ata i le itulau 11]

Le ʻaufaaliliu i Nukuʻalofa

[Faamatalaga i Ata i le itulau 9]

Faiga o le siapo: © Jack Fields/CORBIS; i tua o le itulau 8 ma le 9, ma le fagotaga: © Fred J. Eckert