Lotofaafetai e Auauna iā Ieova e ui i Tofotofoga

Ua faamatalaina e Maatje de Jonge-van den Heuvel

UA 98 oʻu tausaga. O se fiafiaga iā te aʻu le auauna iā Ieova mo tausaga e 70, ae na iai se taimi na matuā tofoina ai loʻu faatuatua. I le Taua Lona Lua a le Lalolagi, na ave ai aʻu i se nofoaga o faasalaga, ma na avea loʻu faavaivai ma mea na ou faia ai se filifiliga sa ou toe salamō ai. I ni tausaga mulimuli ane, na toe oo mai foʻi se isi tofotofoga faigatā. Ae ou te faafetai pea iā Ieova, ona o le faaeaga e auauna ai iā te ia e ui i tofotofoga.

Na suia loʻu olaga iā Oketopa i le 1940. Sa ou nofo i le taulaga o Hilversum, e tusa ma le 15 maila (24 km) le mamao i saute i sasaʻe o le aai o Amsterdam i Holani. O le taimi lenā, o loo pulea le atunuu e Nasi. O le lima lea o tausaga talu ona ma faaipoipo ma Jaap de Jonge, o se tane e agaalofa, ma na iai si ma tama teine o Willy, ua tolu ona tausaga. Na matou tuaoi ma se aiga e matitiva, ma sa lē faigofie le tau suʻeina o meaʻai auā la laʻua fanau e toʻavalu. Ae sa la tausia foʻi se alii talavou sa latou nonofo faatasi. Sa masani ona ou fesili ifo, ‘Aiseā ua toe faaopoopo atu ai foʻi ma lenā avega tauave?’ Na ou iloa ina ua ou alu e ave se meaʻai mo i latou, o lenei tama talavou, o se paeonia. Na faamatala mai e le tama iā te aʻu le Malo o le Atua, ma faamanuiaga o le a ala mai ai. Sa pāʻia loʻu loto i mea na ia taʻu mai, ma na ou talia loa le upu moni. O le tausaga lava lenā na tuuina atu ai loʻu ola iā Ieova ma papatisoina loa. I le tausaga na sosoo ai, na talia ai foʻi e loʻu toʻalua le upu moni.

E ui e lē tele soʻu iloa o le Tusi Paia, ae na ou malamalama lelei o le avea o aʻu ma Molimau, ua ou auai i se faalapotopotoga o loo faasāina. Na ou iloa foʻi e toʻatele Molimau na faafalepuipuiina ona o le galuega talaʻi. E ui i lea, sa ou talaʻi atu loa mai i lea fale i lea fale, ma faaavanoa lo ma fale e nonofo ai paeonia ma ovasia femalagaaʻi. Na teu i lo matou fale lomiga faale-Tusi Paia na aumai e uso ma tuafāfine mai i Amsterdam. Na uta mai i a latou uila lomiga e tele, ma ufi i se tapoleni. E uiga ese le alofa ma le lototetele na faaalia e na uso ma tuafāfine! Na latou faataulaga o latou ola mo le ʻauuso.—1 Ioa. 3:16.

“A Tinā, E te Toe Vave Mai?”

E tusa ma le ono masina talu ona ou papatiso, ae tutū atu loa leoleo i lo matou fale. Na ulufale atu i latou ma suʻe lo matou fale. E leʻi maua e leoleo le kapoti o loo tumu i lomiga, ae na maua ni tusi sa nanā i lalo o lo ma moega. Na faatonuina loa i maʻua e matou te ō i le ofisa o leoleo i Hilversum. Sa ou opo si aʻu tama o Willy e faamavae i ai, ae fesili mai, “A tinā, e te toe vave mai?” Na ou fai i ai “Ioe, ou te vave mai lava.” Peitaʻi, faatoʻā  mafai ona ma toe feiloaʻi ma si aʻu tama, ina ua mavae masina faigatā e 18.

O le mea na tupu, na ma ō ma se leoleo i se nofoaafi i Amsterdam, ma o i inā na suʻesuʻeina ai aʻu. Sa faasufi aʻu e leoleo e taʻu atu igoa o uso Molimau a Ieova e toʻatolu mai i Hilversum. Na ou fai i ai: “Ou te lē iloa po ai na tagata vaganā ai le alii lea, o ia e tiliva susu.” E moʻi laʻu tala, ona o le uso lenā e tilivaina le susu. Ma sa ou faaopoopo atu, “Ae aua tou te fesili mai iā te aʻu, ae fesili i ai po o ia o se Molimau.” Ou te leʻi toe fia faia se isi tala, ma na latou pōina loʻu alafau ma loka aʻu i le sela mo le lua masina. Na iloa e laʻu tane le mea lea ou te iai, ma aumai loa oʻu lavalava ma meaʻai. Iā Aokuso 1941, na ave ai aʻu i Ravensbrück, o se nofoaga o faasalaga e faapitoa mo fafine, ma e lauiloa i le leaga. E tusa ma le 50 maila (80 km) i mātū o le aai o Berlin, i Siamani.

“Talofa e, ia E Lototele”

Ina ua matou taunuu, ona fai mai loa lea, e mafai ona matou foʻi i o matou aiga pe a saini le pepa e lafoaʻia ai lo matou faatuatua. Ou te leʻi sainia. Nai lo lenā, na ou avatu uma aʻu meatotino, ma talai ese atu oʻu lavalava i se fale taʻele, ma o inā na matou feiloaʻi ai ma tuafāfine Kerisiano mai Holani. Na aumai ofu o pagota e suʻi ai se fasi ʻie tafatolu violē e matou te oofu ai, faapea ma se ipu mafolafola, ipu tī, ma se sipuni a le tagata lava ia. Na matou momoe i le pō muamua i sela e taofia ai pagota mo sina taimi. O le taimi muamua lenā na maligi ai oʻu loimata ma ou faapea, “O le ā nei le mea o le a tupu? O le ā le umi e loka ai aʻu i inei?” E leʻi malosi le ma faiā ma Ieova i lenā taimi, ona e na o ni nai masina talu ona ou iai i le upu moni. O loo tele pea mea e tatau ona ou aʻoaʻoina. Atonu na mātauina e se tuafafine mai Holani loʻu mafatia, ma ina ua fai le tauvalaauga i le aso e sosoo ai, na fai mai iā te aʻu: “Talofa e, ia e lototele! E leai se mea e mafai ona faavaivaia i tatou.”

Na uma le tauvalaauga ona ave lea o i matou i le isi fale o le falepuipui, ma na faafeiloaʻia i matou e le toʻatele o tuafāfine mai i Siamani ma Holani. Ua sili atu ma le tausaga talu ona loka nisi tuafāfine mai i Siamani i inā. Na faamalosia aʻu ina ua matou faatasi, ma na ou lototele ai. Na ou fiafia foʻi ona na sili atu ona mamā le fale na loka ai tuafāfine i lo o isi fale i lea nofoaga. E lē gata i lea, sa iloa uma e tagata e leai se gaoi, se upuvale, pe tauaʻimisa. E ui i tulaga sauā na iai i na nofoaga, ae na pei lo matou fale o se motu e mamā o loo siʻomia i se sami palapalā.

Olaga i Aso Taʻitasi i le Nofoaga o Faasalaga

E tele galuega e fai, ae itiiti meaʻai e maua i lea nofoaga. E matou te feala i le lima i le vaveao, ma e lē umi ae amata le tauvalaauga. Pe timu pe lā, e tasi le itula e faatutū ai i matou i fafo e leoleo. Pe a tā le lima i le afiafi ina ua māeʻa galuega mamafa ona toe fai foʻi lea o le tauvalaauga. Ona ʻai lea o sina supo ma sina falaoa ma momoe loa, ua vaivai lava.

I aso uma vaganā ai le Aso Sā, sa ou galue i  faatoʻaga, e faaaogā se sapelu mamafa e sele ai le saito, ma eli ʻautu, ma faamamā pā puaa. E mamafa tele toe palapalā galuega, ae na mafai ona ou faia i aso taʻitasi ona o loo oʻu talavou ma malosi. Ou te faamalosia loʻu loto e ala i le usu o pese faale-Tusi Paia a o oʻu galue. Ae e ese loʻu misia o si oʻu toʻalua ma si aʻu tama.

E itiiti se meaʻai na aumai, ae na matou taumafai uma ma isi tuafāfine, e teu sina fasi falaoa i aso uma, ina ia lava ai se meaʻai mo le Aso Sā, pe a matou faatasitasi e talanoa i le Tusi Paia. E leai ni a matou lomiga faale-Tusi Paia, ae ou te fiafia tele e faalogologo i mea faaleagaga a o talanoa tuafāfine mai i Siamani e matutua ma malolosi i le faatuatua. Na matou faia foʻi le Faamanatuga o le maliu o Keriso.

Mafatia, Toe Salamō, ma Faalaeiauga

O nisi taimi na faatonuina ai i matou e faia galuega e lagolagoina ai le taua a le ʻau Nasi. Ona o lo matou solitū i mataupu faapolotiki, na lē faia ai e tuafāfine uma lenā galuega, ma na ou faataʻitaʻi i lo latou lototetele. Na faasalaina i matou ma e tele aso na lē aumaia ai ni meaʻai, ae umi se taimi o faatutū i matou i fafo pe a fai tauvalaauga. I se isi taumālūlū, e 40 aso o loka i matou i se fale e leai se mea e faamāfanafana ai.

Sa taʻu mai pea iā i matou o Molimau a Ieova, o le a faasaʻoloto i matou e ō i o matou aiga pe a saini le pepa e lafoaʻia ai lo matou faatuatua. Na ou lagona lava le lotovaivai ina ua silia ma le tausaga o oʻu iai i Ravensbrück. O loʻu fia vaai tele i si oʻu toʻalua ma si aʻu tama, na ou alu ai i leoleo, ma fai i ai e aumai le pepa ou te saini ai, ma ou saini loa e lē toe fia avea aʻu ma Tagata Aʻoga o le Tusi Paia.

Na iloa e tuafāfine le mea ua ou faia, ma na ʻaloʻalo mamao nisi iā te aʻu. Ae e toʻalua tuafāfine matutua mai Siamani, o Hedwig ma Gertrud na ō mai ma faapea mai e la te alolofa tele iā te aʻu. A o matou galulue faatasi e faamamā pā puaa, sa la faamatala mai ma le agalelei le tāua o le faamaoni iā Ieova, ma faaalia le alofa iā te ia, ia lē lolo i tofotofoga. Na pāʻia loʻu loto i o la uiga alofa e pei o ni tinā iā te aʻu. * Na ou iloa le sesē o le mea ua ou faia, ma na ou manaʻo e toe tapē laʻu saini. I se tasi afiafi, na ou taʻu ai i se tuafafine laʻu filifiliga e toe aveese laʻu saini. Masalo na lagona e se leoleo la ma talanoaga, ona o le afiafi lava lenā na aveesea ai aʻu mai i le nofoaga o faasalaga ma auina atu i se nofoaafi i Holani. Na fai mai sē e vaavaaia i matou, ma e lē o galo iā te aʻu ona foliga: “O oe lava o se Tagata Aʻoga o le Tusi Paia, ma e tumau pea ona e faapena.” O laʻu tali iā te ia: “E moni, pe afai e finagalo i ai Ieova.” Ae na ou mafaufau pea, ‘Po o le ā se auala e toe tapē ese ai laʻu saini?’

O se tasi o manatu i le pepa e faalauiloa atu ai le lafoaʻia o le faatuatua, e faapea: “Ou te taʻutino atu ou te lē toe galue mo le Sosaiete o Tagata Aʻoga Faavaomalo.” Ua ou iloa nei le mea e fai! Iā Ianuari 1943, a o leʻi leva talu ona ou taunuu i le fale, na amata ai ona ou toe auai i le galuega talaʻi. Na ou iloa, a toe maua aʻu e le ʻau Nasi o talaʻi e uiga i le Malo o le Atua, o le a sili atu ona leaga loʻu faasalaga.

Na faaalia atili iā Ieova loʻu naunau e avea ma ana auauna faamaoni, e ala i le toe faaavanoa o lo matou fale e nonofo ai paeonia ma ovasia femalagaaʻi. E maʻeu loʻu lotofaafetai i le toe maua o le avanoa e faamaonia ai loʻu alofa iā Ieova ma ona tagata!

Se Mea Tigā

I ni nai masina ae uma loa le taua, na oo ai se mea tigā iā i maʻua ma laʻu tane. Iā Oketopa 1944, na faafuaseʻi ai ona maua Willy i  le lipi. Na vave ona fāi atu lona malosi, ma oti ai i le tolu aso mulimuli ane, i le na o le fitu o ona tausaga.

Na matuā ootia i maʻua i le maliu o si a ma tama e toʻatasi. O le mea moni, e lē mafaatusaina faigatā na oo iā te aʻu i Ravensbrück, i le tigā o le maliu o si aʻu tama. Ae na faamāfanafanaina pea i maʻua i taimi o faigatā i upu o le Salamo 16:8: “Ua ou tuu Ieova i oʻu luma e lē aunoa. Ou te lē tautevateva foʻi auā o loo iai o ia i loʻu itu taumatau.” E malosi pea lo ma talitonuga i le folafolaga a Ieova e faatatau i le toetū. Na ma tutumau pea i le upu moni ma maelega e talaʻi le tala lelei. Sa fesoasoani mai si oʻu toʻalua ia ou auauna iā Ieova ma le lotofaafetai, seʻia oo ina maliu i le 1969.

Faamanuiaga ma Mea na Olioli Ai

A o faagasolo tausaga, ua avea le aufaatasiga māfana ma auauna e galulue faataimi atoa ma puna o le fiafiaga tele iā te aʻu. E pei foʻi o le taimi o le taua, ua faaavanoa pea lo matou fale e nonofo ai ovasia femalagaaʻi ma a latou avā pe a asiasi mai i la matou faapotopotoga. E 13 tausaga o matou nonofo ma Maarten ma Nel Kaptein, o se ulugalii e galulue i le galuega femalagaaʻi! Na maua Nel i se maʻi tugā, ma na ou fiafia e tausi o ia mo le tolu masina seʻia oo ina maliu. O le aufaatasi ma i laʻua faapea le ʻauuso pele, ua aogā tele ou te olioli ai i le parataiso faaleagaga o loo tatou iai i le taimi nei.

O se fiafiaga tele iā te aʻu ina ua ou maua le valaaulia i le 1995, e auai i se faatasiga ma tuafāfine sa falepuipui i Ravensbrück. Na matou feiloaʻi ai ma tuafāfine sa matou falepuipui faatasi, a ua sili atu i le 50 tausaga talu ona matou lē fevaaiaʻi. E lē mafai ona galo la matou faatasiga i lea aso, na faalaeiauina ma maua ai le avanoa e faamalosi ai le tasi i le isi, ina ia tulimataʻi le aso o le a toe tutū mai ai ē e pele iā i tatou ua maliliu.

Ua faapea mai le aposetolo o Paulo i le Roma 15:4, e “tatou [te] maua le faamoemoe e ala i lo tatou tumau, ma le faamāfanafana mai o Tusitusiga Paia.” Ou te faafetai i le Atua ona o lenei faamoemoe, ua mafai ai ona ou auauna ma le agaga faafetai, e ui i tofotofoga.

[Faamatalaga pito i lalo]

[Ata i le itulau 10]

O i maʻua ma Jaap, i le 1930

[Ata i le itulau 10]

O la ma tama teine o Willy, i le fitu o ona tausaga

[Ata i le itulau 12]

I le 1995, na ou auai i se faatasiga fiafia ma māfana. O aʻu o loo i le laina i luma, lona lua mai i le agavale