E te Silafia?

Aiseā na taapeape solo ai tagata Iutaia i le taimi o Iesu?

Ina ua taʻu atu e Iesu i se vaega o tagata na faalogologo atu iā te ia e faapea, o le mea e alu i ai o ia e lē mafai ona latou ō atu i ai, sa tuufesili ifo tagata Iutaia iā i latou lava e faapea: “O fea ea e fuafua lenei tagata e alu i ai, . . . ? Po o fuafua o ia e alu atu i tagata Iutaia o loo taapeape i Eleni?” (Ioane 7:32-36) E leʻi leva lava, ae talaʻi atu loa e misionare Kerisiano le tala lelei, i tagata Iutaia na taapeape solo i vaipanoa i tafatafa o le sami Metitirani.—Galuega 2:5-11; 9:2; 13:5, 13, 14; 14:1; 16:1-3; 17:1; 18:12, 19; 28:16, 17.

Na māfua ona taapeape solo tagata Iutaia ma nonofo i nuu ese, ona na aveesea faamalosi i latou mai lo latou nuu e malo na faatoʻilaloina i latou—muamua o tagata Asuria, i le 740 T.L.M., ona sosoo ai lea ma tagata Papelonia, i le 607 T.L.M. E na o se vaega totoe o tagata lea na faaaunuua, na toe foʻi atu i Isaraelu. (Isaia 10:21, 22) Ae o isi uma tagata, na nonofo ai lava i mea sa latou nonofo ai.

O lea la, i le senituri lona lima T.L.M., na maua ai ni tagata Iutaia i itumalo e 127 o le malo o Peresia. (Eseta 1:1; 3:8) O taumafaiga a tagata Iutaia ina ia faaliliu tagata i le faa-Iutaia, sa oo ai ina maua e le toʻatele o tagata se malamalamaga e faatatau iā Ieova ma Tulafono na ia tuuina atu i tagata Iutaia. (Mataio 23:15) Sa auai tagata Iutaia mai le tele o atunuu i Ierusalema mo le Tausamiga o le Penetekoso i le 33 T.A., lea na latou faalogo ai i le tala lelei e faatatau iā Iesu. O lea la, o le taapeape solo atu o tagata Iutaia i le malo o Roma, na saosaolaumea lea i le vave o le salalau atu o le Faa-Kerisiano.

O le ā le tele o le auro sa i le tupu o Solomona?

Ua taʻua i le Tusi Paia e faapea, na avatu e le tupu o Turo, o Hiramo, iā Solomona, auro e fā selau tone, ma e tai faapena foʻi le aofaʻi o le auro na avatu i ai e le tupu fafine o Seepa iā te ia, ma na aumaia e fuāvaa a Solomona le silia i le 15 tone o auro mai Ofeira. Ua taʻua i le tala e faapea, “O le fua o le mamafa o auro na aumaia iā Solomona i tausaga taʻitasi, o taleni o auro e ono selau ma le onogafulu ma le ono,” po o le sili atu ma le 25 tone. (1 Tupu 9:14, 28; 10:10, 14) Pe e moni lenei faamatalaga? O le ā le tele o le auro na teuina e se tupu i na taimi?

Ua taʻua i se tusitusiga anamua, lea e manatu tagata atamamai e moni, e faapea, na avatu e Pharaoh Thutmose III o Aikupito (i le meleniuma lona lua T.L.M.), auro pe tusa o le 13.5 tone i le malumalu o Amun-Ra i Karnak. A o faagasolo le senituri lona valu T.L.M., na maua ai e le tupu Asuria o Tiglath-pileser III le silia i le 4 tone o auro na aumai mai Turo, ma o le aofaʻi foʻi lenā o auro na avatu faameaalofa e Sarekona II i atua o Papelonia. Ua taʻua foʻi le eliina e le tupu o Maketonia, o Filipo II (359-336 T.L.M.), le silia i le 28 tone o auro i tausaga taʻitasi, mai lua e eli ai le auro i Pangaeum i Thrace.

Ina ua maua e le atalii o Filipo, o Alesana le Sili (336-323 T.L.M.), le taulaga Peresia o Susa, ua taʻua na ia aveesea le pe tusa ma le 1,180 tone o auro mai i inā, ma e toetoe 7,000 tone o auro na ia aveesea mai Peresia atoa. O lea la, pe a faatusatusa atu i nei lipoti, e lē o soona faatelēina faamatalaga o i le Tusi Paia e faatatau i auro sa i le tupu o Solomona.