Si mbijetoi libri?

Shkrimet e lashta kishin armiq natyralë: zjarrin, lagështinë, mykun. Bibla nuk ishte e imunizuar nga rreziqe të tilla. Faktet se si u ka mbijetuar ajo stuhive të kohës, për t’u bërë libri më i përdorshëm në botë, janë të jashtëzakonshme mes shkrimeve të lashta. Kjo histori meriton më shumë se një interes sipërfaqësor.

SHKRIMTARËT e Biblës nuk i gdhendën fjalët e tyre mbi gur; as nuk i shkruan mbi pllaka të qëndrueshme argjile. Me sa duket, ata i regjistruan fjalët e tyre mbi materiale që prishen: papiruse (që bëheshin nga bima egjiptiane me të njëjtin emër) dhe pergamena (që bëheshin nga lëkurët e kafshëve).

Çfarë ndodhi me shkrimet origjinale? Ka mundësi që ato të jenë prishur shumë kohë më parë në Izraelin e lashtë. Studiuesi Oskar Paret shpjegon: «Që të dyja këto mjete shkrimi [papirusi dhe lëkura] janë po aq të barabarta para rreziqeve të tilla, si lagështia, myku dhe larvat e ndryshme. Nga përvoja e përditshme, ne e dimë se me sa lehtësi letra e madje edhe lëkura e fortë, prishet në ambiente të hapura apo në ndonjë dhomë me lagështi.»¹

Por, nëse origjinalët nuk ekzistojnë më, në ç’mënyrë kanë mbijetuar deri në ditët tona fjalët e shkrimtarëve të Biblës?

E ruajtur nga kopjues të përpiktë

Menjëherë pas shkrimit të origjinalëve, filluan të prodhoheshin kopje të shkruara me dorë. Kopjimi i Shkrimeve u bë në fakt një profesion në Izraelin e lashtë. (Ezdra 7:6; Psalmi 45:1) Megjithatë, edhe kopjet u shënuan mbi materiale që prisheshin. Së fundi, edhe ato duhej të zëvendësoheshin nga kopje të tjera të shkruara me dorë. Kur origjinalët dolën nga skena, këto kopje u bënë baza për dorëshkrimet e mëtejshme. Kopjimi i kopjeve ishte një proces që vazhdoi për shumë shekuj. Mos vallë gabimet e kopjuesve përgjatë shekujve e ndryshuan në mënyrë drastike tekstin e Biblës? Dëshmitë thonë jo.

Kopjuesit profesionistë ishin shumë të devotshëm. Ata kishin një nderim të thellë për fjalët që kopjonin. Veç kësaj, ata ishin edhe shumë të përpiktë. Fjala hebraike e përkthyer «kopjues» është so·pherʹ, e cila i referohet llogaritjes dhe regjistrimit. Për të ilustruar saktësinë e kopjuesve, le të shqyrtojmë masoretët. * Në lidhje me ta, studiuesi Tomas Hartuell Horn shpjegon: «Ata . . . llogaritën se cila është shkronja e mesit e Pentateukut [pesë librat e parë të Biblës], cila është fjalia e mesit e çdo libri dhe sa herë gjendet çdo shkronjë e alfabetit [hebraik] në të gjitha Shkrimet Hebraike.»³

Për këtë arsye, kopjues të aftë përdorën një sërë mjetesh kontrollimi. Për të shmangur fshirjen qoftë edhe të një shkronje të vetme nga teksti i Biblës, ata shkuan deri aty sa të numëronin jo vetëm fjalët që kopjonin, por edhe shkronjat. Merreni me mend kujdesin plot durim që përfshinte kjo: Sipas raporteve, ata kontrolluan 815.140 shkronja në Shkrimet Hebraike!⁴ Kjo përpjekje e zellshme siguroi një shkallë të lartë saktësie.

Gjithsesi, kopjuesit nuk ishin të pagabueshëm. A ka ndonjë dëshmi që megjithëse kanë kaluar shekuj duke u rikopjuar, teksti i Biblës ka mbijetuar në një formë të besueshme?

 Një bazë e fortë për besim

Ka arsye të vlefshme për të besuar se Bibla është transmetuar me saktësi deri në ditët tona. Dëshmia gjendet në dorëshkrimet ekzistuese të shkruara me dorë: rreth 6.000 të Shkrimeve Hebraike të plota apo të pjesshme dhe 5.000 të Shkrimeve të Krishtere Greke. Mes tyre gjendet edhe një dorëshkrim nga Shkrimet Hebraike, i zbuluar në vitin 1947, i cili është një shembull i saktësisë së kopjimit të Shkrimeve. Që nga ajo kohë, ai është përcaktuar si «dorëshkrimi më i madh i zbuluar i kohëve moderne».⁵

Ndërsa po ruante kopetë e tij në fillimet e atij viti, një bari i ri beduin zbuloi një shpellë pranë Detit të Vdekur. Atje ai gjeti disa qypa prej balte, shumica e të cilëve ishin bosh. Megjithatë, në njërin prej qypave që ishte i vulosur fortësisht, ai gjeti një rrotull prej lëkure të mbështjellë me kujdes me një copë liri, e cila përmbante tërë librin biblik të Isaisë. Kjo rrotull e ruajtur mirë, por e ngrënë nga përdorimi i shumtë, tregonte shenja se kishte qenë ndrequr. Bariu i ri nuk e kuptonte aspak se rrotulla e lashtë që ai mbante në duar do të tërhiqte më në fund vëmendjen e mbarë botës.

Çfarë kishte kaq domethënëse ky dorëshkrim i veçantë? Në vitin 1947, dorëshkrimet e plota hebraike më të vjetra në dispozicion datonin përafërsisht nga shekulli i dhjetë i e.s. Ndërsa kjo rrotull datonte nga shekulli i dytë p.e.s. *, më shumë se një mijë vjet më herët. * Studiuesit ishin shumë të interesuar të zbulonin ndryshimin mes këtij dorëshkrimi me ata të prodhuar më vonë.

Në një studim, studiuesit krahasuan kreun 53 të Isaisë në Rrotullën e Detit të Vdekur me tekstin masoretik të prodhuar një mijë vjet më vonë. Një libër shpjegon rezultatet e studimit: «Nga të 166 fjalët në kreun 53 të Isaisë, vetëm shtatëmbëdhjetë shkronja janë në pikëpyetje. Dhjetë prej këtyre shkronjave janë thjesht çështje ortografie, gjë e cila nuk ndikon mbi kuptimin. Katër shkronja të tjera janë ndryshime më të vogla stilistike, si për shembull, lidhëza. Tri shkronjat e mbetura përbëjnë fjalën ‘dritë’, e cila është shtuar në vargun 11 dhe nuk ndikon shumë mbi domethënien. . . . Prandaj, në një kapitull me 166 fjalë, vetëm një fjalë (tri shkronja) është në diskutim pas një mijë vjetëve transmetimi; dhe kjo fjalë nuk e ndryshon në mënyrë domethënëse kuptimin e vargut.»⁷—A General Introduction to the Bible.

Profesori Millër Bërouz, i cili punoi shumë vjet me rrotullat, duke analizuar përmbajtjet e tyre, doli në të njëjtin përfundim: «Shumë nga ndryshimet mes . . . rrotullave të Isaisë dhe tekstit masoretik mund të shpjegohen si gabime në kopjim. Duke lënë mënjanë ato, ekziston një përputhje e jashtëzakonshme, në tërësi, me tekstin e gjetur në dorëshkrimet mesjetare. Kjo përputhje në një dorëshkrim kaq shumë më të vjetër, jep një dëshmi siguruese për saktësinë e përgjithshme të tekstit tradicional.»⁸

 «Dëshmi siguruese» mund të jepen, gjithashtu, edhe për kopjimin e Shkrimeve të Krishtere Greke. Për shembull, zbulimi në shekullin e 19-të i Kodeksit Sinaitik, një dorëshkrim në pergamenë që daton nga shekulli i katërt i e.s., ndihmon në vërtetimin e saktësisë së dorëshkrimeve të Shkrimeve të Krishtere Greke të prodhuara shekuj më vonë. Një fragment në papirus i Ungjillit të Gjonit, i zbuluar në rajonin Faiyūm, Egjipt, daton në gjysmën e parë të shekullit të dytë të e.s., më pak se 50 vjet pas shkrimit të origjinalit. Ai ishte ruajtur për shekuj në rërën e thatë. Teksti përputhet me atë që u gjend në dorëshkrime shumë më të vona.⁹

Dëshmitë, pra, vërtetojnë se kopjuesit ishin, në fakt, shumë të saktë. Megjithatë, ata bënë edhe gabime. Asnjë dorëshkrim i veçantë nuk është pa të meta, duke përfshirë edhe Rrotullat e Isaisë në Detin e Vdekur. Gjithsesi, studiuesit kanë mundur t’i gjejnë dhe t’i korrigjojnë ndryshime të tilla nga origjinali.

Korrigjimi i gabimeve të kopjuesve

Imagjinoni sikur 100 persona të duhej të bënin një kopje me dorë të një dokumenti mjaft të gjatë. Pa dyshim, të paktën disa prej kopjuesve do të bënin gabime. Prapëseprapë, jo të gjithë do të bënin të njëjtat gabime. Sikur të merrnit të 100 kopjet dhe t’i krahasonit me kujdes, do të ishit në gjendje të veçonit gabimet dhe të përcaktonit tekstin e saktë të dokumentit origjinal, edhe pse atë nuk e keni parë kurrë.

Në mënyrë të ngjashme edhe kopjuesit e Biblës nuk bënë të gjithë të njëjtat gabime. Meqë tashmë kanë me të vërtetë në dispozicion mijëra dorëshkrime të Biblës për analizat krahasuese, studiuesit e teksteve kanë mundur të dallojnë gabimet, të përcaktojnë tekstin origjinal e të shënojnë korrigjimet e nevojshme. Si rrjedhojë e një studimi të tillë të kujdesshëm, studiuesit e teksteve kanë prodhuar tekste bazë në gjuhët origjinale. Këto versione të pastruara të teksteve hebraike dhe greke përdorin fjalët, për të cilat është rënë dakort më se përgjithësisht se janë origjinalet, duke renditur shpesh nëpër shënimet variacionet apo alternativat e teksteve që mund të ekzistojnë në disa dorëshkrime. Versionet e pastruara nga studiuesit e teksteve janë ato që përdorin përkthyesit e Biblave, për të përkthyer Biblën në gjuhët moderne.

Prandaj, kur ju merrni në dorë një përkthim modern të Biblës, ka arsye të bollshme për të besuar se tekstet hebraike dhe greke në të cilat është bazuar përkthimi përfaqësojnë me besueshmëri të spikatshme fjalët e shkrimtarëve origjinalë të Biblës. * Tregimi se si ka mbijetuar Bibla përgjatë mijëra shekujve të rikopjimit me dorë është vërtet i jashtëzakonshëm. Për këtë arsye, sir Frederik Kenion, administrator për një kohë të gjatë i Muzeut Britanik, mundi të thoshte: «Nuk do të ishte tepër i fortë pohimi se në substancë teksti i Biblës është i sigurt . . . Kjo s’mund të thuhet për asnjë libër tjetër të lashtë në botë.»¹⁰

[Shënimet]

[Figura në faqen 8]

Bibla u ruajt nga kopjues të aftë

[Figurat në faqen 9]

Rrotulla e Isaisë në Detin e Vdekur (tregohen faksimilet) është praktikisht identike me tekstin masoretik të prodhuar një mijë vjet më vonë