Christoffel Plantijn—Wan fu den fosi sma di bigin druk Bijbel

FURU sma sabi Johannes Gutenberg (1397-1468) leki a man di druk a fosi Bijbel nanga yepi fu wan drukpers nanga lusu letter. Ma furu sma no sabi Christoffel Plantijn. Na ini den yari baka 1500, a ben de wan fu den fosi sma di ben e druk buku nanga Bijbel, so taki sma na heri grontapu ben kan leisi den.

Christoffel Plantijn gebore na a ten fu 1520 na ini Saint-Avertin, na Fransikondre. Plantijn ben wani libi na wan presi pe sma ben abi moro lespeki gi a bribi fu trawan, èn pe a ben kan opo wan bisnis moro makriki leki na ini Fransikondre. Dati meki di a ben abi pikinmoro 30 yari, a froisi go na Antwerpen na ini den Lage Landen. *

Plantijn bigin nanga a wroko fu tai den bladzijde fu buku na makandra, èn a ben e meki moi sani fu leribuba. Gudusma ben lobi den moi sani disi di a ben e meki. Ma na ini 1555, wan sani pasa di meki taki Plantijn ben musu go du wan tra wroko. Di a ben de na pasi fu tyari wan leer-tas go gi a tiriman fu den Lage Landen, namku Kownu Filips II fu Spanyorokondre, dan ogri miti en na wan strati na ini Antwerpen. Wan tu drunguman dyuku en na ini en skowru nanga wan feti-owru. Aladi Plantijn en skowru kon betre baka, toku a no ben man du tranga wroko moro, èn fu dati ede a ben musu tapu nanga a bisnis fu en. Plantijn bigin druk buku, èn Hendrik Niclaes, a fesiman fu wan Anabaptist grupu, gi en a moni fu man du a wroko.

„Wroko èn Horidoro”

Plantijn kari a drukkerij fu en De Gulden Passer (A Gowtu Passer). A marki di a ben gebroiki tapu den sani di a ben meki, na wan gowtu passer di sma ben gebroiki fu teken sani, èn na tapu a passer ben skrifi “Labore et Constantia”. A sani disi wani taki „Wroko èn Horidoro”. A marki disi ben fiti, fu di Plantijn ben de wan man di ben e wroko tranga.

Fu di Plantijn ben e libi na ini wan ten pe dyugudyugu ben de na kerki nanga politiek afersi na ini Europa, meki a ben e luku bun fu no kon na ini problema. A wroko di a ben e du fu druk buku, ben de a moro prenspari sani gi en. Aladi a ben e horibaka gi den Protestantsma di ben e opo densrefi teige a Lomsu Kerki, toku a „ben gersi leki a no ben e agri nanga kerki ala ten”, na so skrifiman Maurits Sabbe ben skrifi. A sani disi meki taki sma bigin taki dati Plantijn ben e druk buku di e krutu kerki bribi. Fu eksempre, na ini 1562, a ben musu lowe go na Parijs, pe a tan moro leki wán yari langa.

Di Plantijn drai go baka na Antwerpen na ini 1563, a bigin wroko makandra nanga gudu bisnisman, èn wan tu fu den man disi ben abi a Calvijn bribi. Na ini den feifi yari di Plantijn ben e wroko makandra nanga den man disi, a druk 260 difrenti buku. Wan tu fu den buku disi ben de a Bijbel na ini Hebrewtongo, Grikitongo, nanga Latijntongo, èn sosrefi a Bakratongo Leuven Bijbel fu a Lomsu Kerki di ben meki nanga moimoi prenki nanga skrifimarki na ini.

’A moro prenspari buku di meki nanga drukpers’

Na ini 1567, na a ten di moro nanga moro sma na ini den Lage Landen ben e opo densrefi teige a tirimakti fu Spanyorokondre, dan Kownu Filips II fu Spanyorokondre seni wan heihei man fu Alba go drape leki tiriman. Fu di a heiheiman disi ben kisi primisi fu a kownu, meki a du muiti fu sorgu  taki den Protestantsma no ben e opo densrefi moro teige a tirimakti fu Spanyorokondre. Fu di Plantijn no ben wani sma fu si en leki wan sma di ben e opo ensrefi teige a kerki, meki a bigin nanga wan bigi wroko. A ben wani druk a Bijbel na ini den fosi tongo di Bijbel ben skrifi na ini, so taki sabiman ben kan gebroiki dati fu ondrosuku sani. Filips II horibaka gi Plantijn so taki a ben kan meki a Bijbel disi. A kownu pramisi en taki a ben o yepi en fu pai gi den kostu, èn a seni Arias Montano, sabiman fu owruten grontapuleri, fu teki fesi na ini a wroko disi.

Montano ben man taki difrenti tongo, èn a ben e wroko 11 yuru langa na ini wan dei. A ben kisi yepi fu sabiman fu tongo di sma e taki, èn den sabiman disi ben komoto fu Spanyorokondre, Belgiakondre nanga Fransikondre. A marki di den ben abi na fu meki wan nyunwan fu a Complutenzer Polyglot Bijbel di furu sma ben sabi. * Boiti a Lantijntongo Vulgaat, a Griki Septuaginta, nanga a fosi Hebrew tekst, a nyun Polyglot Bijbel fu Plantijn ben abi na Arameisitongo Targum na ini, nanga a Siriatongo Pesjitta, èn ala den tekst disi ben abi wan Latijntongo vertaling.

Den bigin druk a Bijbel disi na ini 1568. Den klari a wroko disi na ini 1572. Te yu e luku a ten di a ben e teki fu du den sortu wroko disi na ini a ten dati, dan den ben du a wroko na ini wan syatu pisi ten. Na ini wan brifi di Montano ben skrifi gi Kownu Filips II, a ben taki: „Dyaso wi du moro na ini wán mun, leki san wi e du na ini Rome na ini wán yari.” Plantijn druk 1213 kopi fu a nyun Polyglot Bijbel, èn ibriwan fu den Bijbel disi ben abi aiti pisi. Na tapu a fosi bladzijde yu ben abi wan prenki di ben e sori fa wan lew, wan kaw, wan wolfu, nanga wan pikin skapu ben e nyan nanga makandra na ini wan baki sondro fu feti, soleki fa Yesaya 65:25 e taki. Den aiti pisi  disi di no ben tai na makandra, ben kostu 70 golu. Dati ben diri, fu di na ini a ten dati wan osofamiri ben e wroko sowan 50 golu wán yari. Sma kon sabi ala den aiti pisi disi leki na Antwerpse Polyglot. Den ben kari en sosrefi a Biblia Regia (noso a Kownu Bijbel), fu di Kownu Filips II ben gi moni fu meki a Bijbel disi.

Aladi Pawsu Gregorius XIII ben feni a Bijbel bun, toku sma krutu a fasi fa Arias Montano ben vertaal en. Wan reide ben de taki Montano ben feni a fosi Hebrew tekst moro prenspari leki a Latijntongo Vulgaat. A sma di ben e krutu en moro leki ala tra sma, ben de León de Castro, wan Spanyoro sabiman fu kerkitori di ben si a Latijntongo Vulgaat leki a moro prenspari Bijbel. De Castro ben taki dati Montano ben vertaal a tekst na so wan fasi, fu sori taki a leri fu a Dri-wánfasi no tru. Fu eksempre, de Castro ben taki spesrutu fu 1 Yohanes 5:7 na ini a Siriatongo Pesjitta. A ben taki dati a tekst disi no ben abi wan pisi na ini, namku a pisi di no tru. A pisi dati na: „Na ini hemel: Da Tata, da Woortoe, nanga da Santa Jeje; en dem drie disi de wan” (Da Bijbel na ini Sranantongo). Ma a Hei Krutubangi fu Kerki na ini Spanyorokondre ben taki dati Montano no ben krutu den leri fu a kerki. Son sma e si na Antwerpse Polyglot leki „a moro prenspari buku di wan-enkri sma meki nanga drukpers na a ten fu a di fu 16 yarihondro”.

A e tyari wini kon gi sma te now ete

Furu sma di ben e druk buku na ini a ten dati ben abi soso tu noso dri drukpers. Ma na a ten di Plantijn en bisnis ben e drai heri bun, a ben abi kande sowan 22 drukpers nanga 160 wrokoman. Na ini den kondre pe sma ben e taki Spanyorotongo, den ben kon sabi en leki a moro prenspari sma di ben e druk buku.

Na a ten dati, moro nanga moro sma fu den Lage Landen ben e opo densrefi teige a tirimakti fu Spanyorokondre. Antwerpen ben de na ini a tori tu. Na ini 1576, srudati fu Spanyorokondre di no ben kisi pai, opo densrefi teige a tirimakti, èn den pori a foto. Den bron moro leki 600 oso, èn den kiri dusundusun sma fu Antwerpen. Bisnisman lowe komoto na ini a foto. Disi meki taki Plantijn lasi furu moni. Boiti dati, den srudati dwengi en fu pai tumusi furu belasting.

Na ini 1583, Plantijn froisi go na Leiden, wan foto di de sowan 100 kilometer na a noordsei fu Antwerpen. Drape a seti wan drukkerij èn a kisi a wroko fu druk buku gi a Leiden Universiteit, wan heiskoro di den Calvijn Protestantsma ben seti. Sma bigin krutu en baka taki a no ben de getrow na a Lomsu Kerki. Fu dati ede, Plantijn drai go baka na Antwerpen na a kaba fu 1585, syatu baka di a foto ben kon baka na ondro a tiri fu Spanyorokondre. Na a ten dati a ben pasa 60 yari, èn now a drukkerij fu en, De Gulden Passer, ben abi soso fo wrokoman nanga wan-enkri drukpers. Plantijn bigin meki muiti fu seti a drukkerij fu en baka soleki fa a ben de fosi, ma noiti moro a drukkerij fu en kon de so bigi. Plantijn dede tapu 1 yuli 1589.

Na ini wan pisi ten fu 34 yari, Christoffel Plantijn druk 1863 difrenti buku, èn dati na sowan 55 buku ibri yari. Srefi na ini a ten disi, a ben o de wan kefalek sani te wán sma nomo ben o druk someni buku! Aladi Plantijn srefi no ben sori krin sortu bribi a ben abi, toku a meki muiti fu tyari nyun denki kon na ini a wroko di sma e du nanga drukpers, èn a gi sma deki-ati fu ondrosuku den Santa Buku fu Bijbel (2 Timoteyus 3:16). Iya, Plantijn nanga den tra sma di ben e druk buku na ini a ten dati, ben du furu fu meki taki ala sma kan abi wan Bijbel te fu kaba.

[Futuwortu]

[Faki/​Prenki na tapu bladzijde 15]

A PLANTIJN-MORETUS MUSEUM

Na ini 1877, a gebow na ini a foto Antwerpen pe Plantijn nanga den bakapikin fu en ben e libi èn ben e wroko fu 1576 te go miti 1871, kon tron wan museum. Nowan enkri drukkerij fu a ten dati de ete. Feifi drukpers fu a di fu 17 nanga a di fu 18 yarihondro de fu si drape. Tu tra drukpers, namku den moro owruwan na grontapu, pikinmoro na fu a ten fu Plantijn. Na ini a museum yu abi 15.000 mal di sma ben e gebroiki fu meki letter, sosrefi 15.000 pisi udu pe sma ben koti moimoi sani na ini, nanga 3000 kopro plaat pe sma ben koti prenki na ini. Na ini a bibliotheek fu a museum yu abi 638 dokumenti fu a di fu 9 te go miti a di fu 16 yarihondro, èn sosrefi 154 buku di ben druk bifo a yari 1501. Wan tu fu den buku disi na wan fu den fosi Gutenberg Bijbel di de fu a ten bifo 1461, èn wan fu den prenspari Antwerpse Polyglot Bijbel fu Plantijn.

[Prenki na tapu bladzijde 15]

Arias Montano

[Prenki na tapu bladzijde 16]

Na Antwerpse Polyglot abi a Hebrew tekst, a Latijntongo „Vulgaat”, a Griki „Septuaginta”, a Siriatongo „Pesjitta”, nanga wan Arameisitongo Targum, èn ala den tekst disi abi wan Latijntongo vertaling

[Sma di abi a reti fu a prenki]

By courtesy of Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen

[Sma di abi a reti fu den prenki na tapu bladzijde 15]

Both images: By courtesy of Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen