Yu ben sabi a sani disi?

Di den Israelsma ben de na ini a gransabana, Gado bosroiti fu gi den tokoro-fowru fu nyan. Fu san ede a ben du dati?

▪ Baka di den Israelsma ben komoto na ini katibo na Egepte, dan tu leisi Gado gi den bun furu meti fu nyan. A ben gi den tokoro-fowru.​—Eksodes 16:13; Numeri 11:31.

Tokoro-fowru na pikin fowru di langa sowan 18 centimeter èn den e wegi pikinmoro 100 gran. Den e meki nesi na furu presi na west-sei fu Asia nanga Europa. Fu di den fowru disi e hari go fu a wan kontren go na a trawan, meki den e go tan na noordsei fu Afrika nanga Arabia na a kowru pisi ten fu a yari. Te den fowru disi e hari go na tra kontren, dan den e frei na ini bigi grupu abra den owstusei syoro fu a Mindrikondre Se, pasa a kontren fu Sinai.

Soleki fa wan buku e taki, dan tokoro-fowru „man frei esi-esi èn den man frei bun. Boiti dati, den e meki a winti tyari den. Ma te a winti e drai, noso te den fowru kon weri fu di den frei bun langa, dan a heri grupu kan fadon go na gron pe den e tan didon neleki den no man buweigi” (The New Westminster Dictionary of the Bible). Fosi den frei go doro, den musu rostu na gron wan tu dei, teleki den kisi densrefi baka. A sani disi e meki taki ontiman man kisi den makriki. Na a bigin fu a di fu 20 yarihondro, Egepte ben e seri sowan dri milyun tokoro-fowru leki nyanyan gi tra kondre ibri yari.

Den tu leisi di Gado ben gi den Israelsma tokoro-fowru fu nyan, ben de na a bigin fu a yari. Aladi tokoro-fowru ben gwenti frei abra a kontren fu Sinai na a ten dati, toku na Yehovah ben meki „wan winti wai” den fowru disi go na a presi pe den Israelsma ben seti kampu.​—Numeri 11:31.

Yohanes 10:22 e taki fu ’a fesa pe sma ben memre a ten di den ben gi a tempel abra na Gado’. San na a fesa dati?

▪ Den dri fesa di Gado ben taigi den Dyu fu hori na spesrutu ten fu a yari ben de a Fesa fu brede sondro srudeki, a Pinksterfesa, nanga a fesa di den ben musu hori te den ben koti nyanyan. Den fesa disi ben e hori na a bigin fu a yari, fosi a waran ten fu a yari, èn fosi a kowru ten fu a yari. A fesa di kari na Yohanes 10:22, ben hori na ini „a kowru ten fu a yari” pe den ben e memre a gi di den ben gi a tempel abra baka na Yehovah na ini 165 bifo Krestes. A fesa disi ben e hori aiti dei langa, bigin nanga a di fu 25 dei fu a mun Kislef, krosibei fu a dei te a son ben o skèin fu wan syatu pisi ten nomo. Fu san ede sma ben kon nanga a seti dati?

Na ini 168 bifo Krestes, Kownu Antiokus IV (Epifanes) fu a famiri fu Seleikos, ben suku fu tyari wan kaba kon na a anbegi nanga den gwenti fu den Dyu. Fu dati ede a meki sma bow wan altari gi wan falsi gado na tapu na altari di ben de na ini a tempel fu Yehovah na ini Yerusalem. Na tapu na altari disi a meki sma tyari ofrandi gi a Griki gado Seus.

A sani disi meki taki den Makabeisma opo densrefi teige a tirimakti. A Dyu fesiman, Yudas Makabeyus, teki Yerusalem abra baka fu den tiriman fu a famiri fu Seleikos. A meki sma broko na altari puru di ben kon doti, fu di sma ben tyari ofrandi gi falsi gado na en tapu. Ne a meki sma bow wan nyun altari na a srefi presi. Dri yari baka di na altari ben kon doti, Yudas gi a krin tempel abra baka na Yehovah. Sensi a ten dati, den Dyu e hori a fesa ’pe sma e memre a ten di den ben gi a tempel abra na Gado’, èn den e du dati na ini december. Na ini a ten disi, sma sabi a fesa disi leki Hanuka (na ini Hebrewtongo a nen tyanuka).

[Prenki na tapu bladzijde 14]

Wan prenki fu Yudas Makabeus, Lyon, 1553

[Sma di abi a reti fu a prenki na tapu bladzijde 14]

From the book Scripture Natural History. Illustrated. 1876