Sma panya Gado Wortu na ini owruten Spanyorokondre
„Mi e howpu taki te mi de na pasi fu go na Spanyorokondre, mi kan si unu. Mi e howpu tu taki unu kan tyari mi afupasi, baka te mi tan nanga unu pikinso.”
NA APOSTEL PAULUS ben skrifi den wortu dati gi den Kresten brada nanga sisa na ini Rome, na a ten fu a yari 56. Bijbel no e taki efu Paulus ben go na Spanyorokondre trutru. Awansi fa a no fa, na a muiti di Paulus nanga tra Kresten zendeling du, meki taki a bun nyunsu fu Gado Wortu, Bijbel, doro Spanyorokondre na ini a di fu tu yarihondro.
Heri esi Kresten libimakandra bigin seti na ini Spanyorokondre, èn den ben e kon moro bigi tu. A sani dati meki taki den sma drape ben abi wan Latijntongo Bijbel fanowdu. Dati ben de so fu di na a ten fu a di fu tu yarihondro, Spanyorokondre ben de na ondro a makti fu Rome wan heri pisi ten kaba. Sobun, furu sma na ini a bigi Gran Kownukondre Rome ben e taki Latijntongo.
LATIJNTONGO BIJBEL E YEPI SMA
Den Kresten fu owruten Spanyorokondre, meki difrenti Latijntongo Bijbel, èn sma sabi den Bijbel disi leki a Vetus Latina Hispana. Den Latijntongo Bijbel disi ben de fu feni na ini Spanyorokondre furu yari langa, fosi Hièronimus ben klari a prenspari Latijntongo Vulgaat fu en na ini a di fu feifi yarihondro.
A Bijbel fu Hièronimus di a ben klari na ini Betlehem, Palestina, doro Spanyorokondre heri esi. Di Lucinius, wan gudu Bijbel studenti, kon sabi taki Hièronimus ben e vertaal a Bijbel na ini Latijntongo, dan a ben wani abi wan kopi fu a nyun Bijbel dati so esi leki a kan. A seni siksi man go na Betlehem fu skrifi a tekst abra èn fu tyari en kon baka na Spanyorokondre. Na ini den hondrohondro yari baka dati, safrisafri a Vulgaat teki a presi fu a Vetus Latina Hispana. Den Latijntongo Bijbel dati yepi a pipel fu Spanyorokondre fu leisi Bijbel èn fu frustan a boskopu fu en. Ma di a Gran Kownukondre Rome kon na wan kaba, dan sma ben abi Bijbel fanowdu na ini tra tongo.
BIJBEL NA TAPU PLATA PISI STON
Na ini a di fu feifi yarihondro, den Visigoten nanga tra pipel fu Doisrikondre broko go na ini Spanyorokondre, èn na so wan nyun tongo, a Gotistongo, doro na ini a kondre dati. Den pipel di ben broko go na ini a kondre ben abi wan sortu Kresten bribi di sma sabi leki a leri fu Arius. A bribi disi ben e krutu a leri di e taki dati Gado na dri sma na ini wán. Den sma disi tyari sosrefi den eigi Bijbel kon nanga den. Dati ben de a Gotistongo Bijbel fu Ulfilas. Den sma na ini Spanyorokondre leisi a Bijbel disi teleki a kaba fu a di fu siksi yarihondro, di Recarred, a kownu fu den Visigoten, drai baka gi a leri fu Arius èn a tron wan Lomsusma. A meki sma tyari ala den buku fu Arius kon na wán fu bron den, sosrefi a Bijbel fu Ulfilas. Na so a du kon taki nowan enkri Gotistongo Bijbel ben de fu feni moro na ini Spanyorokondre.
Wan plata pisi ston fu a di fu siksi yarihondro, pe wan pisi fu Bijbel skrifi na tapu na ini wan sortu Latijntongo
Ma toku, a Wortu fu Gado panya go doro na ini Spanyorokondre na a pisi ten dati. Boiti Gotistongo, sma na ala sei fu Spanyorokondre ben e taki wan sortu Latijntongo ete. Bakaten, tra tongo komoto fu a Latijntongo disi, èn na den tongo disi sma e taki te now ete na ini Spanyorokondre. * Den moro owru sani di sma skrifi na ini a Latijntongo disi na den wan di ben skrifi na tapu plata pisi ston na ini a tongo fu den Visigoten. Den sani disi de fu a di fu siksi nanga a di fu seibi yarihondro, èn sonwan fu den abi pisi fu den Psalm nanga den Evangelietori na tapu. Wan fu den plata pisi ston abi Psalm 16 na tapu.
Te yu e luku taki sma ben skrifi Bijbeltekst na tapu plata pisi ston, dan dati e sori taki srefi pôti sma ben e leisi èn ben e skrifi a Wortu fu Gado abra na a ten dati. Soleki fa a sori, dan leriman ben e gebroiki den Bijbeltekst disi fu oefen nanga pikin di ben e leri leisi nanga skrifi. Den plata pisi ston ben bunkopu te yu e teki den gersi nanga den diri lolo fu metibuba di den fositen moniki ben e gebroiki fu meki den Bijbel fu den di abi moi prenki na ini.
Wan pisi fu a León Bijbel di abi bun furu prenki na ini. Aladi den Bijbel dati moi srefisrefi, toku den no ben yepi fu panya a boskopu fu Gado Wortu na mindri a pipel
Wan prenspari Bijbel di abi moi prenki na ini, de fu feni na ini a kerki fu San Isidoro na ini León, na Spanyorokondre. A Bijbel disi de fu a yari 960, èn a abi 1028 bladzijde. A langa 47 centimeter, a bradi 34 centimeter, èn a e wegi 18 kilo. Wan trawan, di de fu feni now na ini a Vatikaan buku-oso, na a Bijbel fu Ripoll, di de fu a yari 1020. Na owruten Bijbel disi abi bun furu prenki na ini. Fu man meki den sortu Bijbel dati, a kan taki a teki wan heri dei fosi wan moniki meki a fosi letter fu wan kapitel, noso kande a ben e teki wan heri wiki fosi a ben klari wán bladzijde. Aladi den Bijbel dati moi srefisrefi, toku den no ben yepi fu panya a boskopu fu Gado Wortu na mindri a pipel.
A BIJBEL NA INI ARABIATONGO
Na a ten fu a di fu aiti yarihondro, sma bigin taki wan tra tongo na ini Spanyorokondre, fu di den Moslimsma ben broko go na ini a kondre. Na ini den kontren pe den Moslimsma ben e tan, Arabiatongo bigin teki a presi fu Latijntongo, èn na so a ben de fanowdu taki wan Bijbel kon na ini a tongo disi.
Fu a di fu feifi te go miti a di fu aiti yarihondro, a Bijbel na ini Latijntongo nanga Arabiatongo yepi sma fu Spanyorokondre fu leisi Gado Wortu
A no de fu taki dati furu Arabiatongo Bijbel, spesrutu den evangelietori, ben de fu feni na ini owruten Spanyorokondre. Soleki fa a sori, dan na ini a di fu aiti yarihondro, John, wan beskopu fu Sevilla, vertaal a heri Bijbel na ini Arabiatongo. A sari fu taki dati furu fu den Arabiatongo Bijbel dati no de fu feni moro. Wán kopi fu den Evangelietori di vertaal na ini Arabiatongo, èn di de fu a di fu tin yarihondro, de fu feni ete na ini a katedraal fu Leon, na Spanyorokondre.
Wan Arabiatongo vertaling fu den Evangelietori, fu a di fu tin yarihondro
SMA E MEKI SPANYOROTONGO BIJBEL
Na a pisi ten fu a yari 1500, sma bigin taki Kastiliantongo, noso Spanyorotongo na ini Spanyorokondre. Sma ben o man gebroiki a tongo disi heri bun fu prati a Wortu fu Gado. * Den moro owru Spanyorotongo Bijbel ben de wan pisi fu La Fazienda de Ultra Mar (Sani di pasa abra watra), di de fu a bigin fu a di fu 13 yarihondro. A buku disi e fruteri fu wan waka di sma ben teki go na Israel. A abi pisi fu den fosi feifi buku fu Bijbel na ini, sosrefi tra Hebrew Buku fu Bijbel, èn den Evangelietori nanga den brifi.
Kownu Alfonso a di fu tin ben horibaka gi sma fu vertaal Bijbel na ini Spanyorotongo
Kerki fesiman no ben breiti nanga a Bijbel disi. Na wan kerki konmakandra di ben hori na Tarragona, na ini 1234, den bosroiti taki sma ben musu tyari ala Spanyorotongo Bijbel gi den kerki fesiman, so taki den ben kan bron den. Koloku taki a wèt disi no tapu sma fu vertaal Bijbel go doro. Kownu Alfonso a di fu tin, di ben tiri fu 1252 te go miti 1284, na a fosi sma di bigin skrifi Spanyorotongo poti tapu papira. A kownu disi ben wani taki sma vertaal Bijbel na ini Spanyorotongo èn a horibaka gi a wroko dati. Wan fu den Spanyorotongo Bijbel fu a pisi ten dati, na a wan di sma sabi leki a Bijbel di vertaal fosi a ten fu Alfonso, nanga a Bijbel fu Alfonso di kon na doro syatu baka dati. Sma ben meki bun furu fu a Spanyorotongo Bijbel disi.
Bladzijde fu a Bijbel di ben skrifi fosi a ten fu Alfonso (kruktu-anusei), a di fu 13 yarihondro, nanga na Alfonso Bijbel (reti-anusei)
Ala den tu Bijbel dati yepi fu meki a Spanyorotongo gro. Sabiman Thomas Montgomery e taki fu a Bijbel di ben skrifi fosi a ten fu Alfonso: „A sma di vertaal a Bijbel disi, du en heri bun. A vertaal soifri èn a switi fu leisi. . . . A no gebroiki muilek wortu èn a taki sani krin. A ben de soifri gi sma di no ben sabi taki Latijntongo.”. .
Ma den owruten Spanyorotongo Bijbel no ben vertaal komoto fu Hebrewtongo nanga Grikitongo, ma komoto fu a Latijntongo Vulgaat. Bigin fu a di fu 14 yarihondro, Dyu sabiman meki difrenti Spanyorotongo Bijbel di den vertaal langalanga komoto fu Hebrewtongo. Fu ala den kondre fu Europa, Spanyorokondre ben abi a moro bigi grupu Dyu na a ten dati. Dati meki den Dyu di ben e vertaal Bijbel ben kan gebroiki bukulolo fu bun Hebrewtongo vertaling fu meki den Bijbel fu den. *
Wan moi eksempre ben de na Alba Bijbel, di sma klari na ini a di fu 15 yarihondro. Wan heihei man fu Spanyorokondre, Luis de Guzmán, gi a Dyu leriman Moisés Arragel a wroko fu vertaal Bijbel na ini castizo (soifri) Spanyorotongo. A ben abi tu reide fu san ede a ben wani a nyun Bijbel disi. A fosi reide ben de disi: „Na ini a ten disi, den Bijbel di de fu feni na ini den difrenti tongo di sma e taki na ini Spanyorokondre, no soifri.” Wan tra reide, na taki „sma leki wi musu abi wan Bijbel pe sani fruklari na seisei fu den bladzijde so taki wi kan frustan den muilek tekst”. A sani di a ben aksi a leriman fu du e sori taki sma fu a ten dati ben wani leisi èn frustan Bijbel. A ben sori moro fara taki bun furu sma na ini Spanyorokondre ben kon abi wan Bijbel kaba na ini a tongo di den ben e taki.
Tangi fu den vertaler fu owruten nanga den sma di ben e skrifi sani abra, sma fu Spanyorokondre di ben go na skoro ben kan leisi Bijbel makriki na ini den eigi tongo. Na so a historia skrifiman Juan Orts González kon si taki „fosi a ten fu Luther, den sma fu Spanyorokondre ben sabi Bijbel moro bun leki den sma fu Doisrikondre noso Ingrisikondre”.
„Fosi a ten fu Luther, den sma fu Spanyorokondre ben sabi Bijbel moro bun leki den sma fu Doisrikondre noso Ingrisikondre.”
Ma na a kaba fu a di fu 15 yarihondro, a Krutubangi fu kerki na ini Spanyorokondre meki wan wèt di ben e tapu pasi gi sma fu vertaal Bijbel na ini awansi sortu tongo. Sma na ini Spanyorokondre no ben mag gebroiki Bijbel wan heri pisi ten. Dri hondro yari pasa fosi wan kenki kon na ini a tori dati. Na ini a muilek pisi ten dati, wan tu deki-ati sma di ben de na tra kondre, vertaal nyun Spanyorotongo Bijbel èn den meki sma tyari den go kibrikibri na Spanyorokondre. *
A tori disi di e sori fa sani waka nanga a Bijbel na ini owruten Spanyorokondre, na wan buweisi taki gensman du ala sortu sani fu tapu pasi gi a Wortu fu Gado. Toku den no ben man tapu a mofo fu na Almaktiwan.
A tranga wroko di furu sabiman du, yepi fu sorgu taki furu sma na ini owruten Spanyorokondre kon abi a Bijbel. Sma di e vertaal Bijbel na ini a ten disi e teki na eksempre fu den fositen sma dati di vertaal Bijbel na ini Latijntongo, Gotistongo, Arabiatongo, nanga Spanyorotongo. Na so a du kon taki milyunmilyun sma di e taki Spanyorotongo na ini a ten disi man leisi Gado Wortu na ini a tongo di e naki den ati.
^ paragraaf 10 Dati na Kastiliantongo, Katalantongo, Galisiatongo nanga Potogisitongo.
^ paragraaf 17 Na ini a ten disi, Spanyorotongo na a mamatongo fu sowan 540 milyun sma.
^ paragraaf 20 Luku na artikel „De naam van God en Alfonso de Zamora’s bijdrage aan een zuivere grondtekst”, na ini De Wachttoren fu 1 december 2011.
^ paragraaf 23 Luku na artikel „De strijd van Casiodoro de Reina voor een Spaanse bijbel”, na ini De Wachttoren fu 1 juni 1996.
