1, 2. Kwa nini dira ni kifaa cha maana, na kwa nini inaweza kulinganishwa na dhamiri?

NAHODHA anaongoza meli yake katika mawimbi ya bahari kuu; msafiri anatembea nyikani; rubani anaongoza ndege katikati ya mawingu mazito yaliyotanda pande zote. Ni nini ambacho kila mmoja wao anahitaji? Kila mmoja wao anaweza kuhangaika sana ikiwa hana dira, hasa ikiwa hana vifaa vingine vya kisasa vya kumwongoza.

² Dira ni kifaa kidogo kinachofanana na saa ndogo, nayo ina mshale wa sumaku ambao unaonyesha upande wa kaskazini. Dira inapofanya kazi vizuri, na hasa inapotumiwa pamoja na ramani iliyo sahihi, inaweza kuokoa uhai. Kwa njia fulani, inaweza kufananishwa na zawadi yenye thamani  ambayo Yehova ametupa—dhamiri. (Yakobo 1:17) Bila dhamiri, tungepotea njia kabisa. Dhamiri ikitumiwa vizuri, inaweza kutusaidia kupata njia ya maisha inayofaa na kuifuata. Hivyo, acheni tuchunguze maana ya dhamiri na jinsi inavyofanya kazi. Kisha, tutazungumzia mambo haya: (1) Jinsi ya kuizoeza dhamiri, (2) kwa nini tunapaswa kujali dhamiri za wengine, na (3) faida za kuwa na dhamiri njema.

3. Neno la Kigiriki linalotafsiriwa “dhamiri” linamaanisha nini, nalo linafafanua uwezo gani wa pekee ambao wanadamu wanao?

³ Katika Biblia, neno la Kigiriki linalotafsiriwa “dhamiri” linamaanisha “kujijua.” Tofauti na viumbe wengine wote duniani, Mungu ametupa uwezo wa kujijua. Kwa njia fulani, ni kana kwamba tunaweza kusimama kando, kujichunguza, na kuona ikiwa tunaishi maisha yanayofaa. Dhamiri yetu inatenda kama shahidi au hakimu (mwamuzi) aliye ndani yetu, ikichunguza matendo, mitazamo, na maamuzi yetu. Inaweza kutuongoza kufanya maamuzi mazuri au kutuonya tusifanye maamuzi mabaya. Kisha, inaweza kutufariji ikiwa tumefanya maamuzi mazuri au kutuchoma sana ikiwa tumefanya maamuzi mabaya.

4, 5. (a) Ni nini kinachoonyesha kwamba Adamu na Hawa walikuwa na dhamiri, na matokeo yalikuwa nini walipopuuza sheria ya Mungu? (b) Ni mifano gani inayoonyesha kwamba wanaume waaminifu walioishi kabla ya nyakati za Ukristo walisikiliza dhamiri zao?

⁴ Wanadamu wote, wanaume kwa wanawake, walipewa uwezo huo tangu mwanzo. Adamu na Hawa walionyesha kwamba wana dhamiri. Hilo linaonyeshwa na jinsi walivyoaibika baada ya kutenda dhambi. (Mwanzo 3:7, 8) Kwa kusikitisha, dhamiri chafu haingeweza kuwasaidia wakati huo. Walikuwa wamepuuza kimakusudi sheria ya Mungu. Hivyo, waliamua kuwa waasi, wapinzani  wa Yehova Mungu. Wakiwa wanadamu wakamilifu, walijua kile wanachofanya, na hawangeweza kumrudia Mungu.

⁵ Tofauti na Adamu na Hawa, wanadamu wengi wasio wakamilifu wametii dhamiri zao. Kwa mfano, mwanamume mwaminifu Ayubu alisema hivi: “Nimeishikilia haki yangu, nami sitaiachilia; moyo wangu hautanidhihaki kwa ajili ya yoyote ya siku zangu.” * (Ayubu 27:6) Ayubu aliisikiliza dhamiri yake na kuiacha iongoze matendo na maamuzi yake. Hivyo, akiwa ameridhika kabisa angeweza kusema kwamba dhamiri yake haikumdhihaki wala kumchoma kwa sababu ya aibu na hatia. Ona tofauti kati ya Ayubu na Daudi. Daudi alipomvunjia heshima Sauli, mfalme aliyetiwa mafuta na Yehova, ‘baadaye moyo wa Daudi uliendelea kumchoma.’ (1 Samweli 24:5) Bila shaka michomo hiyo mikali ya dhamiri ilimsaidia Daudi na kumfundisha asirudie tendo kama hilo la kukosa heshima.

6. Ni nini kinachoonyesha kwamba dhamiri ni zawadi ambayo wanadamu wote wamepewa?

⁶ Je, ni watumishi wa Yehova tu ambao wamepewa zawadi ya dhamiri? Fikiria maneno haya ya mtume Paulo yaliyoongozwa na roho: “Wakati watu wa mataifa wasio na sheria wanapofanya kwa asili mambo ya sheria, watu hawa, ijapokuwa hawana sheria, wao ni sheria kwao wenyewe. Wao ndio wanaoonyesha kuwa yaliyomo katika sheria yameandikwa ndani ya mioyo yao, huku dhamiri yao ikiwatolea ushahidi na, katikati ya fikira zao wenyewe, wanashtakiwa  au hata kutetewa.” (Waroma 2:14, 15) Wakati mwingine, hata watu ambao hawajui hata kidogo sheria za Yehova wanaweza kuchochewa na shahidi huyo wa ndani kutenda kulingana na kanuni za Mungu.

7. Kwa nini wakati mwingine dhamiri inaweza kutuongoza vibaya?

⁷ Hata hivyo, wakati mwingine dhamiri inaweza kutuongoza vibaya. Kwa nini? Dira ikiwekwa karibu na sumaku, mshale wake unaweza kuonyesha upande usiofaa badala ya kuonyesha upande wa kaskazini. Na isipotumiwa na ramani iliyo sahihi, haiwezi kusaidia sana. Vivyo hivyo, tukiongozwa tu na tamaa za ubinafsi za moyo wetu, dhamiri yetu inaweza kutuelekeza upande usiofaa. Na ikitumiwa bila mwongozo hakika wa Neno la Mungu, huenda tusiweze kutofautisha mema na mabaya katika mambo mengi ya maana. Kwa hakika, ili dhamiri yetu ifanye kazi vizuri, tunahitaji mwongozo wa roho takatifu ya Yehova. Paulo aliandika hivi: “Dhamiri yangu inanitolea ushahidi katika roho takatifu.” (Waroma 9:1) Hata hivyo, ni kwa njia gani tunaweza kuhakikisha kwamba dhamiri yetu inapatana na roho takatifu ya Yehova? Tunaweza kufanya hivyo kwa kuizoeza.

8. (a) Moyo unaweza kuiathiri dhamiri jinsi gani, na ni jambo gani ambalo tunapaswa hasa kufikiria tunapofanya maamuzi? (b) Kwa nini Mkristo hapaswi kutosheka kwa sababu tu dhamiri yake haimsumbui? (Ona maelezo ya chini.)

⁸ Unaweza kutumia dhamiri jinsi gani kufanya uamuzi? Inaonekana kwamba watu fulani huchunguza hisia zao tu na kuamua hatua ya kuchukua. Kisha huenda wakasema, “Hilo halisumbui dhamiri yangu.” Tamaa za moyo zinaweza kuwa zenye nguvu sana na hata zinaweza kuidanganya dhamiri. Biblia inasema: “Moyo ni wenye hila kuliko kitu kingine chochote nao ni hatari. Ni nani anayeweza kuujua?” (Yeremia 17:9) Kwa hiyo, hatupaswi kuongozwa hasa  na tamaa za moyo wetu. Badala yake, tunapaswa kufikiria hasa kile ambacho kitampendeza Yehova Mungu. *

9. Kumwogopa Mungu kunamaanisha nini, na woga huo unapaswa kuongoza dhamiri yetu jinsi gani?

⁹ Ikiwa kwa kweli uamuzi unategemea dhamiri yetu iliyozoezwa, utaonyesha kwamba hatuongozwi na tamaa zetu wenyewe bali tunamwogopa Mungu. Fikiria mfano mmoja. Gavana mwaminifu Nehemia alikuwa na haki ya kudai malipo na kodi fulani kutoka kwa watu waliokuwa Yerusalemu. Lakini hakufanya hivyo. Kwa nini? Alichukia sana kumkasirisha Yehova kwa kuwakandamiza watu wa Mungu. Alisema: “Sikufanya hivyo kwa sababu ya kumwogopa Mungu.” (Nehemia 5:15) Ni muhimu kumwogopa Mungu kikweli, kuogopa kwa moyo wote kumchukiza Baba yetu wa mbinguni. Woga huo unaofaa utatuchochea kutafuta mwongozo wa Neno la Mungu tunapohitaji kufanya maamuzi.

10, 11. Ni kanuni gani za Biblia ambazo tunapaswa kufikiria kuhusiana na matumizi ya pombe, nasi tunaweza kufanya nini ili tupate mwongozo wa Mungu tunapozitumia?

¹⁰ Kwa mfano, fikiria matumizi ya pombe. Tunapokuwa kwenye tafrija, au sherehe, huenda tukahitaji kufanya uamuzi huu: Je, nitakunywa au sitakunywa? Kwanza, tunahitaji kujielimisha. Ni kanuni gani za Biblia zinazohusika? Biblia haikatazi kunywa pombe kwa kiasi. Inamtukuza Yehova kwa zawadi ya divai. (Zaburi 104:14, 15) Hata hivyo, Biblia inashutumu kunywa kupita kiasi na karamu za kupindukia. (Luka 21:34; Waroma 13:13) Isitoshe, inatia ndani ulevi kati  ya dhambi nyingine nzito sana, kama vile uasherati na uzinzi. *—1 Wakorintho 6:9, 10.

¹¹ Dhamiri ya Mkristo inazoezwa na kutendeshwa na kanuni hizo. Kwa hiyo, ikiwa kutakuwa na pombe katika tafrija, au sherehe, tunapaswa kujiuliza: ‘Ni tafrija, au sherehe, ya aina gani inayopangwa? Je, inaweza kupita kiasi na kuwa karamu ya kupindukia? Mimi hutenda jinsi gani ninapokuwa katika hali kama hizo? Je, mimi hutamani pombe, ninaitegemea, au kuitumia ili kuepuka matatizo? Je, ninaweza kujiwekea mipaka ya kiasi ambacho nitakunywa?’ Tunapotafakari kuhusu kanuni za Biblia na kujiuliza maswali yanayotegemea kanuni hizo, tunapaswa kusali ili Yehova atuongoze. (Zaburi 139:23, 24) Kwa kufanya hivyo, tunamruhusu Yehova atuongoze kwa roho yake takatifu. Pia, tunazoeza dhamiri yetu ipatane na kanuni za Mungu. Hata hivyo, kuna jambo lingine ambalo tunapaswa kufikiria tunapofanya maamuzi.

12, 13. Kwa nini dhamiri za Wakristo zinatofautiana, nasi tunaweza kushughulikia tofauti hizo kwa njia gani?

¹² Huenda nyakati nyingine ukashangazwa na jinsi dhamiri za Wakristo zinavyotofautiana. Mmoja anaweza kuona kwamba zoea au desturi fulani haifai, na mwingine anapendezwa na zoea au desturi hiyohiyo na haoni ikiwa na ubaya wowote. Kwa mfano, kuhusiana na matumizi ya pombe, mtu mmoja anapenda kunywa pamoja na marafiki wanapopumzika jioni, naye mwingine anasumbuliwa na zoea hilo. Kwa nini maoni ya watu yanatofautiana, na hilo linapaswa kuongoza jinsi gani maamuzi yetu?

 ¹³ Watu wanatofautiana kwa sababu mbalimbali. Hali za watu maishani zinatofautiana sana. Kwa mfano, wengine wanajua kwamba walipambana na udhaifu fulani zamani na labda nyakati nyingine hawakufaulu kuushinda. (1 Wafalme 8:38, 39) Huenda watu hao wakawa waangalifu sana katika mambo yanayohusu pombe. Mtu kama huyo akikutembelea nyumbani, huenda dhamiri yake ikamchochea kwa njia nzuri kukataa unapompa pombe. Je, utakasirika? Je, utasisitiza anywe? Hapana. Iwe unajua au hujui sababu zake za kutokunywa—sababu ambazo huenda asikueleze wakati huo—upendo wa kindugu utakuchochea kumjali.

14, 15. Dhamiri za watu katika kutaniko la karne ya kwanza zilitofautiana kuhusu jambo gani, na Paulo alipendekeza nini?

¹⁴ Mtume Paulo alitambua kwamba mara nyingi dhamiri za Wakristo katika karne ya kwanza zilitofautiana sana. Wakati huo, Wakristo wengine walikwazwa kwa sababu ya vyakula fulani ambavyo vilikuwa vimetolewa dhabihu kwa sanamu. (1 Wakorintho 10:25) Dhamiri ya Paulo haikushutumu vyakula hivyo ambavyo baadaye viliuzwa sokoni. Kwa maoni yake, sanamu hazikuwa kitu; sanamu hazingeweza kumiliki chakula ambacho kilitoka kwa Yehova na kilikuwa mali Yake. Hata hivyo, Paulo alielewa kwamba maoni ya wengine kuhusu jambo hilo yalikuwa tofauti. Huenda wengine walikuwa wamejihusisha sana na ibada ya sanamu kabla ya kuwa Wakristo. Kwa maoni yao, kitu chochote kilichokuwa kimehusianishwa na sanamu kilikuwa chenye kuchukiza. Jambo hilo lilishughulikiwa jinsi gani?

¹⁵ Paulo alisema: “Sisi tulio na nguvu tunapaswa kuchukua udhaifu wa wale wasio na nguvu, na tusiwe tukijipendeza wenyewe. Kwa maana hata Kristo hakujipendeza mwenyewe.” (Waroma 15:1, 3) Paulo alitaja kwamba tunapaswa kutanguliza mahitaji ya ndugu zetu, kama Kristo alivyofanya. Katika pindi nyingine kama hiyo, Paulo alisema kwamba ni afadhali asile nyama hata kidogo kuliko kumkwaza kondoo mwenye  thamani ambaye Kristo alikufa kwa ajili yake.—1 Wakorintho 8:13; 10:23, 24, 31-33.

16. Kwa nini wale ambao dhamiri zao haziwaruhusu kufanya mambo fulani hawapaswi kuwahukumu wale ambao dhamiri zao zinawaruhusu?

¹⁶ Kwa upande mwingine, wale ambao dhamiri zao haziwaruhusu kufanya mambo fulani hawapaswi kuwachambua wengine, wakisisitiza kila mtu awe na maoni kama yao kuhusiana na mambo ya dhamiri. (Waroma 14:10) Kwa kweli, dhamiri inapaswa kutusaidia kujihukumu bali si kuwahukumu wengine. Kumbuka maneno haya ya Yesu: “Acheni kuhukumu ili msihukumiwe.” (Mathayo 7:1) Wote katika kutaniko wanapaswa kuepuka kubishania mambo ambayo yanahusu dhamiri. Badala yake, tunatafuta njia za kudumisha upendo na umoja, kujengana wala si kubomoana.—Waroma 14:19.

17. Dhamiri za watu wengi zimepatwa na nini leo?

¹⁷ Mtume Petro aliandika: “Iweni na dhamiri njema.” (1 Petro 3:16)Dhamiri safi machoni pa Yehova Mungu ni zawadi ya pekee sana. Ni tofauti na dhamiri za watu wengi sana leo. Paulo alizungumza kuhusu watu “waliotiwa alama katika dhamiri zao kama kwa chuma cha kutilia alama.” (1 Timotheo 4:2) Chuma cha kutilia alama huchoma ngozi na kuiacha ikiwa na kovu na ikiwa sugu. Ni kana kwamba dhamiri za watu wengi zimekufa—zina makovu mengi mno na ni sugu sana hivi kwamba zimeacha kuwaonya, kuwashutumu, kuwachoma kwa aibu au kuwafanya waone kwamba wana hatia wanapokosea. Ndiyo, ni kana kwamba wengi leo wanaziambia hisia zao za hatia, “Potelea mbali!”

18, 19. (a) Hisia za hatia au aibu zinaweza kuwa na faida gani? (b) Tunaweza kufanya nini ikiwa tayari tumetubu dhambi lakini dhamiri yetu inaendelea kutushutumu?

 ¹⁸ Kwa kweli, tunapohisi kwamba tuna hatia, huenda dhamiri inatuambia kwamba tumekosea. Hisia hizo za hatia zinapomchochea mtenda-dhambi kutubu, anaweza kusamehewa hata dhambi nzito sana. Kwa mfano, Mfalme Daudi alifanya dhambi nzito, lakini alisamehewa hasa kwa sababu alitubu kikweli. Kwa sababu alichukia dhambi yake na aliazimia kutii sheria za Yehova kuanzia wakati huo na kuendelea, alitambua waziwazi kwamba Yehova ni ‘mwema na yuko tayari kusamehe.’ (Zaburi 51:1-19; 86:5) Lakini, tufanye nini tukiendelea kuaibika sana na kuhisi kwamba tuna hatia kubwa hata baada ya kutubu na kusamehewa?

¹⁹ Nyakati nyingine dhamiri inaweza kumshutumu na kumsumbua sana mtenda-dhambi hata baada ya hisia hizo kutimiza kusudi lake. Katika hali kama hiyo, tunahitaji kuuhakikishia moyo wetu unaotuhukumu kwamba Yehova ni mkuu kuliko hisia zote za wanadamu. Tunahitaji kuamini na kukubali kwamba anatupenda na ametusamehe kama vile tunavyowatia moyo wengine wafanye. (1 Yohana 3:19, 20) Kwa upande mwingine, dhamiri iliyosafishwa inatupa amani ya moyoni, utulivu, na shangwe kubwa ambayo ni haba sana katika ulimwengu huu. Wengi waliohusika katika dhambi nzito zamani wamepata kitulizo hicho kisichoweza kulinganishwa na kitu kingine chochote, na sasa wana dhamiri njema wanapomtumikia Yehova Mungu.—1 Wakorintho 6:11.

20, 21. (a) Kitabu hiki kitakusaidia kufanya nini? (b) Tukiwa Wakristo, tuna uhuru gani, hata hivyo, tunapaswa kuutumia jinsi gani?

²⁰ Kitabu hiki kitakusaidia kupata shangwe hiyo, kuwa na dhamiri njema katika kipindi kilichobaki cha siku hizi za mwisho zenye taabu za mfumo wa mambo wa Shetani. Bila shaka, hakiwezi kuzungumzia sheria na kanuni zote za Biblia ambazo unahitaji kufikiria na kutumia katika hali mbalimbali za kila siku. Pia, usitazamie kupata sheria za  moja kwa moja katika mambo yanayohusu dhamiri. Kusudi la kitabu hiki ni kukusaidia kuizoeza na kuitendesha dhamiri yako kwa kujifunza kutumia Neno la Mungu kila siku maishani. Tofauti na Sheria ya Musa, “sheria ya Kristo” inawatia moyo wale wanaoishika waishi hasa kwa kufuata dhamiri na kanuni badala ya sheria zilizoandikwa. (Wagalatia 6:2) Yehova anawapa Wakristo uhuru wa pekee sana. Hata hivyo, Neno lake linatukumbusha tusitumie kamwe uhuru huo kama “kifuniko cha ubaya.” (1 Petro 2:16) Badala yake, uhuru huo unatupa nafasi ya pekee ya kuonyesha kwamba tunampenda Yehova.

²¹ Ukisali na kufikiria njia nzuri zaidi ya kutumia kanuni za Biblia katika maisha yako, na kutenda kupatana na uamuzi wako, utakuwa unaendelea kufanya jambo la maana ambalo ulianza wakati ambapo ulipata kumjua Yehova. ‘Nguvu zako za ufahamu’ zitazoezwa kadiri ‘unavyozitumia.’ (Waebrania 5:14) Dhamiri yako iliyozoezwa na Biblia itakuwa na faida kwako kila siku maishani. Kama vile dira inayomwongoza msafiri, dhamiri yako itakusaidia kufanya maamuzi yanayompendeza Baba yako wa mbinguni. Hiyo ndiyo njia hakika ya kujitunza katika upendo wa Mungu.