1, 2. (a) Kerea dunia ini sauneng napahiạ? (b) Kakiwal᷊o apa sarung ěndungang i kitẹ?

SĚNGKATAU saudari su Eropa bageang timuhẹ̌, nẹ̌běke kerea i sie kangerẹ. ”Dongkeng kadodọ, iạ masau makasilo barang tawẹ adile. Hakị u ene, iạ limawang atorangu politik su wanuaku dingangu mendukung tiněna ěngkuěngu lawọ taumata ene ekstrim. Taunge iạ měsẹ̌sasintị dingangu teroris.” Sěngkatau saudara su Afrika bageang timuhẹ̌ nělahẹ kawe nụe i sie měnděndariha taumata, ”Kangerẹ, iạ mangimang sukung i kami kai limembong kapaelange wọu suku wal᷊inẹ, kụ iạ timol᷊e partai politik. I kami nitěntiro gunang měmate sědụ i kami dingangu kal᷊aị arau dal᷊eang. Mạeng piạ bọu sukung i kami němile partai wal᷊inẹ, i sie lai sarung pateng.” Sěngkatau saudari su Eropa bageang tal᷊oarane naul᷊ị, ”Kangerẹ iạ berprasangka, kụ iạ mawěnsing su taumata apang bangsa lai agamane nẹ̌tatěntang dingangku.”

² Orasẹ̌ ini, sauneng kakạl᷊awọe taumata piạ pěndang kere anạu sěmbaụ ene. Lawọ kelompok politik měnděndariha taumata tadeạu makaěbạ kawawebasẹ̌. Taumata mẹ̌dal᷊ia ual᷊ingu politikẹ̌, ene seng biasa. Kụ su lawọ negeri,  taumata raghi sauneng dẹ̌darihang. Kere seng nitěbal᷊u Alkitapẹ̌, taumata su ěllo pěngěnsuenge ini ”madiri mẹ̌gaghighilẹ̌”. (2 Tim. 3:1, 3, Terjemahan Dunia Baru, [NW]) Su dunia tawe nasěmbaụ ini, kerea tau Sahani tatapẹ̌ masěmbaụ? I kitẹ botonge měngěndung bọu i Yesus. Taumata su tempong i Yesus lai napahiạ ual᷊ingu piạ pandangan politik nẹ̌tatěntang. Su pěngangěndungang ini, i kitẹ sarung měngěndung soal u tatělu kakiwal᷊o: Kawe nụe i Yesus madiri tumol᷊e kelompok politikẹ̌? Kerea i Yesus něnodẹ manga ělangu Mawu tawe wotonge měnumběka su urusangu politikẹ̌? Dingangu kerea i Yesus něněntiro si kitẹ tadeạu tawe měndariha taumata wal᷊inẹ?

3, 4. (a) Apa lẹ̌harapengu tau Yahudi su tempong i Yesus? (b) Apa pengaruh hal᷊ẹ̌ ene su manga muriti Yesus?

³ Lawọ tau Yahudi apang nihabareng i Yesus sěbạe mapulu mawebasẹ̌ bọu tau Romawi. Kaum Zealot Yahudi, sěmbaụ kelompok politikẹ̌ kụ fanatik, měngẹ̌ngahạ taumata tadeạu mapulu mawěbasẹ̌. Lawọ anggota kaum Zealot kai tumatol᷊eng i Yudas tau Galilea. I sie kai mesias palsu kụ měngẹ̌ngakal᷊ẹ̌ lawọ taumata. Tumuhụ Yosefus, sejarawan Yahudi, i Yudas měnẹ̌nahowong tau Yahudi gunang lumawang Roma. I sie lai nẹ̌sěbạ taumata apang měmẹ̌maehẹ̌ pajakẹ̌ su tau Romawi ene kai ”tal᷊ohang”. Samurine, i Yudas nipateng tau Romawi. (MMR. 5:37) Pirang katau anggota kaum Zealot lai měnděndariha taumata tadeạu makakoạ apa ikẹ̌kapulung i sire.

⁴ Kal᷊awokange tau Yahudi měngẹ̌ngampal᷊ẹ̌ darěntang i Mesias. I sire nẹ̌pikirẹ̌ Mesias sarung mapakawebasi sire bọu tau Romawi kụ měkoạ Israel saụ makoạ sěmbaụ bangsa matoghasẹ̌. (Luk. 2:38; 3:15) Lawọ mangimang i Mesias sarung měndarisị kararatuangu Israel. Mạeng ene mariadi, jutane tau Yahudi su patikụ dunia sarung mẹ̌bal᷊ị sarang Israel. Sarang i Yohanes Měnanahani lai bọu nẹ̌kiwal᷊o si Yesus, ”I Tuang ngae sarung duměnta kere su kědom Mawu Ruata, arau i kami kai mangampal᷊ẹ̌ taumata wal᷊ine?” (Mat. 11:2, 3) I Yohanes aramanung mapulu masingkạ apa piạ taumata wal᷊inẹ sarung mapakawebasẹ̌ tau Yahudi. Su apang i Yesus bọu nipěbiahẹ̌, duang katau murite nẹ̌sombang dingange su ral᷊eng sarang Emaus. I sire naul᷊ị sěběnarẹ̌e i sire mělẹ̌harapẹ̌ i Mesias sarung mapakawebasẹ̌ Israel. (Basa Lukas 24:21.) Tawe nararěna bọu ene, manga rasulẹ̌ nẹ̌kiwal᷊o si Yesus, ”Mawu, tempo ini e Mawu mapulu ngae měndarisị kapia Kararatuang u tau Israel?”​—MMR. 1:6.

5. (a) Kawe nụe tau Galilea mapulu i Yesus makoạ datu? (b) Kerea i Yesus něnul᷊idẹ̌ tiněnang i sire?

⁵ Tau Yahudi něharapẹ̌ i Mesias sarung mapakailang masalang i sire. Aramanung, ual᷊ingu ene tau Galilea mapulu měhengkẹ si Yesus makoạ datu. I sire aramanung nẹ̌tiněna i Yesus kai těmbonang kapaelange. I sie pande mẹ̌bisara, botonge mapakapiang sakị, dingangu něnadia kaěng su taumata apang nahutung. Su apang i Yesus bọu něgělị kaěng su 5.000 taumata, lawọ taumata naherang. Alkitapẹ̌ naul᷊ị, ”Yesus masingkạ u i sire riměnta tadeạu manihasang sie makoa datun sire. Batụu ene natamaị e i Sie něnggeang sol᷊ong tampạ bawul᷊urange.”  (Yoh. 6:10-15) Dịěllone, su apang taumata seng natěnang, Yesus nělahẹ si sire i sie tawe diměnta gunang měnukụ kebutuhan jasmaning i sire, katewe gunang měněntiro si sire soal u Kararatuang u Mawu. I sie naul᷊ị, ”Abe pěmpamunara waụgu makaěbạ kaěng kụ masue ringangu mạbuhụ. Pěmpamunarako waugu makahombang kaěng ta mawawuhụ dingangu makarěntang pẹ̌bawiahẹ̌ tutune ringangu kakalẹ̌.”​—Yoh. 6:25-27.

6. Kerea i Yesus napakal᷊ahẹ i sie madiri makoạ datu su dunia? (Pěmanda gambarẹ̌ humotong su pěngangěndungang ini.)

⁶ Maraning papateng i Yesus, sěnggạ bọu tumatol᷊ene nẹ̌tiněna i sie sarung měnětạ makoạ datu su Yerusalem. Gunang měnul᷊idẹ̌ hal᷊ẹ̌ ene, i Yesus něgělị papinintu soal u mina. Su papinintu ene, i Yesus nisihing kere sěngkatau ”tuhasẹ̌ [arau, bangsawan]”, kụ sarung makoạ sarang tampạ marau kụ marěngụ mẹ̌bal᷊ị. (Luk. 19:11-13, 15) I Yesus lai naul᷊ị su Gubernur Romawi Pontius Pilatus i sie netral su urusangu politikẹ̌. I Pilatus nẹ̌kiwal᷊o, ”I kau e ratun tau Yahudi e?” (Yoh. 18:33) I Pilatus aramanung matakụ i Yesus sarung měnahowong taumata lumawang Roma. Katewe i Yesus simimbahẹ̌, ’Kararatuangku bal᷊inẹbe bọu dunia ini.’ (Yoh. 18:36) I Yesus madiri tumol᷊e politikẹ̌, ual᷊ingu Kararatuange kai ene su sorga. I sie naul᷊ị hal᷊ẹ̌e su dunia ute gunang ”mẹ̌sahiding katěngadẹ̌”.​—Basa Yohanes 18:37.

7. Aramanung kawe nụe i kitẹ masigěsạ tawe tumol᷊e sěmbaụ kelompok politik, maning lai su ral᷊ungu naung?

⁷ I Yesus masingkạ apa tugase. Mạeng i kitẹ masingkạ apa tugasi kitẹ, i kitẹ tawe mendukung haghing kelompok politik, maning lai su ral᷊ungu naung i kitẹ. Ene tawe gampang. Sěngkatau pengawas wilayah naul᷊ị taumata su tampạe nakoạ limembong ekstrim. I sire sěbạe bangga dingangu bangsang i sire kụ mangimang  pěbawiahi sire sarung limembong mapaelẹ̌ mạeng taumata bọu bangsang i sire mẹ̌parenta si sire. I sie lai naul᷊ị, ”Untung anạu sěmbaụ tatapẹ̌ nasěmbaụ ual᷊ingu turusẹ̌ fokus měhabarẹ̌ habarẹ̌ mapia soal u Kararatuangu Mawu. I sire mangimang Mawu sarung mapakailang kěbị apang tawẹ adile dingangu kěbị masalah wal᷊inẹ.”

8. Su tempong i Yesus, apa hal᷊ẹ̌ tawẹ adile nikapěndangengu tau Yahudi?

⁸ Taumata biasane mapulu tumol᷊e politikẹ̌ ual᷊ingu nakasilo barang tawẹ adile. Su tempong i Yesus, masalah pajak nakakoạ taumata mapulu tumol᷊e politikẹ̌. Sěběnarẹ̌e, i Yudas bọu Galilea limawang su Roma ual᷊ingu tau Romawi někoạ sensus tadeạu makasingkạ i sire kěbị seng němaehẹ̌ pajakẹ̌. I sire harusẹ̌ měmaehẹ̌ pajakẹ̌, kere pajaku wal᷊e dingangu ěntana. Bọu ene, situasine sauneng kakạdal᷊akịe ual᷊ingu mẹ̌gaghěle pajakẹ̌ sěbạe ral᷊akị. Pẹ̌sěnsul᷊ẹ i sire měgẹ̌gělị sasorokẹ̌ su pěměrenta tadeạu makaěbạ kedudukan, kụ kedudukan ene paketang i sire gunang mapakakalạ watangeng i sire. I Zakheus, těmbonangu mẹ̌gaghěle pajakẹ̌ su Yerikho nakalạ ual᷊ingu měmẹ̌maksa taumata měmaehẹ̌ mal᷊awọ.​—Luk. 19:2, 8.

9, 10. (a) Kerea manga sědụ i Yesus mětẹ̌tawakal᷊i tadeạu i sie měnumběka su soal u politikẹ̌? (b) Apa kaěndungang i kitẹ bọu sasimbahi Yesus? (Pěmanda gambarẹ̌ humotong su pěngangěndungang ini.)

⁹ Manga sědụ i Yesus mapulu i sie měnumběka su soal u pajakẹ̌. I sire nẹ̌kiwal᷊o si sie soal u pajakẹ̌ bẹ̌baehang su kaisarẹ̌, ene kai pajakẹ̌ satu dinar kụ harusẹ̌ baehangu kěbị tau Yahudi. (Basa Matius 22:16-18.) Pajakẹ̌ ene nakoạ laingatẹ̌ su tau Yahudi i sire kai su al᷊ungu kawasang Roma, kụ i sire sěbạe mawěnsing měmaehẹ̌ pajakẹ̌ ene. ”Taumatang Herodes” arau i sire apang němile partai Herodes mapulu i Yesus maul᷊ị i sire kuhạe měmaehẹ̌ pajakẹ̌, tadeạu i sire botonge měnoke i Yesus limawang su pěměrentang Roma. Katewe mạeng i Yesus maul᷊ị i sire harusẹ̌ měmaehẹ̌ pajakẹ̌, taumata sarung měngědo tumol᷊e si sie. Hakị u ene, apa harusẹ̌ koateng i Yesus?

¹⁰ Yesus maingatẹ̌ tadeạu tatapẹ̌ netral su hal᷊ẹ̌ ene. I sie naul᷊ị, ”Onggọe su Kaisarẹ̌ apan tẹ̌taghuaneng’u Kaisarẹ̌ dingangu su Ruata apan tẹ̌taghuaneng’u Ruata.” (Mat. 22:21) I Yesus masingkạ manga mẹ̌gaghěle pajakẹ̌ sěbạe dal᷊akị, katewe i sie tawe fokus su hal᷊ẹ̌ ene. I sie fokus su Kararatuangu Mawu, ual᷊ingu Kararatuang ene sarung mapakailang kěbị masalang taumata. Yesus nakoạ tatěnoěng si kitẹ. I kitẹ tawe wotonge měnumběka su tempong piạ masalah politikẹ̌, maning sěmbaụ kakělaěng nihino dingangu adilẹ̌ kụ sěmbaụ kakělaěng nẹ̌sal᷊a dingangu tawẹ adile. Tau Sahani fokus su Kararatuangu Mawu dingangu su apa nihino tumuhụ Mawu. Hakị u ene, i kitẹ tawe měgělị pendapat soal u apang adilẹ̌ arau tawẹ adile, arau mẹ̌bisara lumawang apang tawẹ adile.​—Mat. 6:33.

11. Kerea mẹ̌tul᷊ung taumata wal᷊inẹ tadeạu makaěbạ kal᷊aadilẹ̌ tutune?

¹¹ Lawọ Sahiding Yehuwa seng nakakoạ něnděmẹ tiněnang politikẹ̌ i sire. Contone, těntal᷊ang bědang tawe něngěndung Alkitapẹ̌, sěngkatau saudari su Inggris něngal᷊ạ kelas sosiologi su universitas kụ něnětạ piạ pandangan politik ekstrim. I sie naul᷊ị, ”Iạ mapulu tumatawang  hakẹ̌ u taumata pisine maitung, ual᷊ingu i kami seng nakahombang lawọ hal᷊ẹ̌ tawẹ adile. Maning iạ jago mẹ̌darendehẹ̌, iạ bědang nakapěndang stres. Iạ tawe nakahěngang sěběnarẹ̌e tadeạu taumata měngědo měkoạ barang tawẹ adile su sěmbaụ ras, naung i sire harusẹ̌ bal᷊uiang. Su tempong iạ něnětạ něngěndung Alkitapẹ̌, iạ nakasingkạ iạ harusẹ̌ měmal᷊ui pěndangku kal᷊imona. Sěngkatau saudari pisine mawira masabarẹ̌ nẹ̌tul᷊ung si siạ. Orasẹ̌ ini, iạ seng nakoạ perintis biasa su sidang bahasa isyarat, kụ iạ mětẹ̌tawakal᷊i měnginjilẹ̌ su haghing taumata.”

12. Tumuhụ si Yesus manga murite harusẹ̌ mẹ̌těngkarau wọu ’ragi’ apa?

¹² Su tempong i Yesus, manga těmbonangu agama hanesẹ̌ mendukung partai politikẹ̌. Contone, tumuhụ bukẹ̌ Daily Life in Palestine at the Time of Christ (Pěbawiahẹ̌ su Palestina su Tempong i Kristus), tau Yahudi napahiạ su kelompok agama maraning mẹ̌sul᷊ung dingangu kelompok politik. Hakị u ene i Yesus něgělị laingatẹ̌ su manga murite, ”Pěmpẹ̌teghang bue su lahaes’u [arau, raging] tau Farisi ringangu lahaes’i Herodes.” (Mrk. 8:15) Herodes nisěbạ i Yesus aramanung kai tumatol᷊eng partai Herodes. Kelompok wal᷊inẹ, ene kai tau Farisi, mapulu tau Yahudi mawebasẹ̌ bọu pěměrentang Romawi. Tumuhụ catatan i Matius, Yesus lai něgělị laingatẹ̌ soal u tau Saduki. Tau Sadukị mapulu Roma turusẹ̌ mẹ̌parenta tadeạu i sire makaěbạ kedudukan. Yesus něgělị laingatẹ̌ tadeạu manga murite mẹ̌těngkarau bọu ’ragi’, arau těntiro, tatělu kelompok ene. (Mat. 16:6, 12) Yesus něgělị laingatẹ̌ ini tawe nararěna wọu tempong taumata mapulu měhengkẹ si sie makoạ datu.

13, 14. (a) Kerea masalah politik dingangu agama makakoạ taumata mědẹ̌dal᷊ia dingangu měkoạ hal᷊ẹ̌ tawẹ adile? (b) Kawe nue i kitẹ tawe wotonge měndariha taumata wal᷊inẹ, maning apa alasange? (Pěmanda gambarẹ̌ humotong su pěngangěndungang ini.)

¹³ Su tempong agama nẹ̌dal᷊aụ dingangu politikẹ̌, ene biasane makakoạ taumata mẹ̌dal᷊ia. Katewe i Yesus něněntiro su manga murite tadeạu tatapẹ̌ netral. Ini sěmbaụ alasang manga imang těmbonange dingangu tau Farisi mapulu měmate si Yesus. I sire matakụ taumata dumaringihẹ̌ si Yesus kụ měngědo tumol᷊e si sire. Mạeng ene mariadi, i sire sarung kailangengu kedudukan su agama dingangu politikẹ̌. I sire naul᷊ị, ”Mạeng i kite měngkate mapakawalan sie kere ini ute kěbị taumata masue měmpangimang si Sie.” (Yoh. 11:48) Hakị u ene, Imang Mawantugẹ̌ Kayafas někoạ rencana gunang měmate si Yesus.​—Yoh. 11:49-53; 18:14.

¹⁴ Kayafas něngampal᷊ẹ̌ sarang nahěbi, bọu ene i sie něndolohẹ̌ pasukan gunang pěnamẹ si Yesus. Katewe, Yesus nakasingkạ rencana ene. Hakị u ene, su apang kimaěng pěngěnsuenge dingangu manga rasule, i sie něngoro pẹ̌bawa peda. Darua peda ene seng botonge gunang měněntiro si sire sěmbaụ hal᷊ẹ̌ pěnting. (Luk. 22:36-38) Su tempong gapaěngu taumata seng duměnta měnamẹ si Yesus, i Petrus  nẹ̌pědu nakasilo i Yesus nakahombang hal᷊ẹ̌ tawẹ adile. I sie něnawụ pedane kụ apidu němilị sěngkatau wọu i sire. (Yoh. 18:10) Katewe, i Yesus naul᷊ị si Petrus, ”Suhịe kapia pedanụ e su homane u kěbị apang měmpamateng peda e, sarung lai mateng peda.” (Mat. 26:52, 53) Tatěntiro apa nighělị i Yesus? Manga murite tawe wotonge makoạ bageang bọu dunia ini. Su hěbi ene, i Yesus lai nẹ̌doa soal u hal᷊ẹ̌ ene těntal᷊ang i sie bědang tawe nisamẹ. (Basa Yohanes 17:16.) Kětạeng Mawu piạ hakẹ̌e mapakailang kěbị apang tawẹ adile.

15, 16. (a) Kerea Hengetang u Mawu nakatul᷊ung tau Sahani mẹ̌těngkarau bọu pẹ̌sasitori? (b) Hal᷊ẹ̌ nẹ̌tatěntang apa nikasilong Mawu Yehuwa su dunia ini?

¹⁵ Saudari su Eropa bageang timuhẹ̌, seng nisěbạ humotong, nakaěndung hal᷊ẹ̌ mẹ̌sul᷊ung. I sie naul᷊ị, ”Iạ seng nakasilo měndariha ene tawe makarěntang kal᷊aadilẹ̌. Lawọ taumata apang měnděndariha taumata wal᷊inẹ samurine nate, kụ lawọ lai natědụ naung. Iạ sěbạe mal᷊uasẹ̌ ual᷊ingu Alkitapẹ̌ něněntiro kětạeng Mawu botonge makarěntang kal᷊aadilẹ̌ tutune su dunia. Kụ seng 25 su taunge iạ mělẹ̌habarẹ̌ habarẹ̌ ene.” Saudara su Afrika bageang timuhẹ̌ seng něnal᷊iu kal᷊aịe dingangu ”aghidẹ̌ bọu Rohkẹ̌ u Ruata”, ene kai Hengetang u Mawu. (Ef. 6:17) Orasẹ̌ ini, i sie mělẹ̌habarẹ̌ soal u pẹ̌darame su taumata bọu haghing suku. Kụ su apang saudari su Eropa bageang tal᷊oarane nakoạ Sahiding Yehuwa, i sie nẹ̌kawing dingangu sěngkatau saudara bọu suku kangerẹ ikẹ̌kawěnsingange. I sire tělu někoạ pẹ̌bawal᷊ui ene ual᷊ingu mapulu mẹ̌těno si Kristus.

¹⁶ Měkoạ pẹ̌bawal᷊ui ene sěbạe penting! Alkitapẹ̌ naul᷊ị taumata mẹ̌sul᷊ungu laudẹ̌ maihạ kụ tawẹ apa karal᷊enehe. (Yes. 17:12; 57:20, 21; Pěl. 13:1) Masalah politikẹ̌ makakoạ taumata mẹ̌pědu, mawěnsing sěmbaụ su wal᷊inẹ, dingangu mědẹ̌dal᷊ia. Katewe i kitẹ botonge tatapẹ̌ mararame dingangu masěmbaụ. Su tempong Yehuwa němanda dunia ini napahiạ, i Sie tantu mal᷊uasẹ̌ manga ělang’E nasěmbaụ.​—Basa Zepanya 3:17.

17. (a) Tatělu hal᷊ẹ̌ apa botonge makakoạ si kitẹ tatapẹ̌ masěmbaụ? (b) Apa sarung ěndungang i kitẹ su pěngangěndungang tuhụe?

¹⁷ Su pěngangěndungang ini i kitẹ seng něngěndung tatělu cara makatul᷊ung si kitẹ tatapẹ̌ masěmbaụ: (1) I kitẹ mangimang kětạeng Kararatuang u Mawu sarung mapakatul᷊idẹ̌ kěbị apang tawẹ adile, (2) i kitẹ netral su urusangu politikẹ̌, (3) i kitẹ tawe měndariha taumata wal᷊inẹ. Katewe piạ lai barang bal᷊inẹ makakoạ si kitẹ tawe masěmbaụ, ene kai prasangka. Pěngangěndungang tuhụe sarung mělahẹ kerea i kitẹ botonge měnděmẹ prasangka, kere tau Sahani su tempong tamai.