Iti i Aôndo, i í nger sha asangaabaacaa a ken Zwa Heberu יהוה (YHWH) ne la, ngi ken Ruamabera u ken Zwa Heberu nôngo u kuman ajiir 7,000. I gema asangaabaacaa a anyiin, a i yer a ér Tetragrammaton la ken Ubibilo mbagenev ér “Yehova.” I hemba teren iti ne ken Bibilo a hanma iti igen cii. Ior mba jijingi u Aôndo yange mgbegha ve, ve nger Bibilo la yila Aôndo sha atiatom kpishi, kua ati a pasen or u Aôndo a lu yô. Ati ne agen yô ka “Uhembanagee” man “Uhembansha” kua “Ter.” Nahan kpa, ka asangaabaacaa a anyiin la tseegh yange ve nger sha u pasen iti i Aôndo kpôô kpôô ye.

Ka Yehova Aôndo iyol na yange kaa a ior mba ve nger Bibilo la ér ve nger iti na shi ve yilan i ye. U tesen ikyav yô, yange mgbegha profeti Yoel nger ér: “Hanma or u nan yer sha iti i TER [Yehova] yô, nana war.” (Yoel 2:32) Shi Aôndo mgbegha Orpasalmi nger ér: “Sha er ve̱ fa er We, u i yer iti You er TER [Yehova] la, i lu We tseegh U lu Uhembansha sha tar cii yô.” (Pasalmi 83:18, nenge Ekesodu 6:3 kpaa) Ken takerada u Upasalmi tseegh kpa iti i Aôndo due ker je kuma kwa 700, man i nger takerada ne sha u ior mba Aôndo ve̱ waan atsam a mi yô. Tsô er nan ve, ken mbamgem mba Bibilo kpishi iti i Aôndo i lu ker ga? Er nan ve Ubibilo mbagenev ve nger iti i Aôndo ér “Yehova”? Man inja i iti i Aôndo i Yehova la ér nyi?

Er nan Ubibilo kpishi ve lu a iti i Aôndo ker ga? Atôakyaa nga kposo kposo. Mbagenev nenge ér saa Aôndo u Hembanagee la una lu a iti i a yilan un a mi tswen ga. Mbagenev di, ka inja er mba dondon ieren i Mbayuda i ve vendan u yilan iti i Aôndo la nahan, sha ci u ve nenge ér vea yilan i yô, alaghga vea va hôngor i. Shi mbagenev yô, nenge ér, er i fe er yange i yilan iti i Aôndo jighilii ga yô, guda a gba den tsô, a yilan un sha atiatom er “Ter” shin “Aôndo” nahan. Kpa akaa a ve er la cii, ka a kuman ken ato ga sha ci u atôakyaa ne:

• Mba ve kaan ér gba u Aôndo u Hembangee una lu a iti i a yilan un a mi tswen keng keng ga la, kera umbur er ikyav i tese wang ér  ukôpi mba Mkaanem ma Aôndo mba tsuaa mbara lu a iti i Aôndo kpôô kpôô ker nahan ga. Ukôpi mba i koso her cii ve i va mar Yesu la kpa, lu a iti i Aôndo kpôô kpôô ker. Er i vande pasen nahan, Aôndo yange na zwa i nger iti na ken Mkaanem nam je nôngo u kuman kwa 7,000 nahan. Kwagh ne tese wang je ér, a soo ér se fa iti na shi se yilan i kpaa.

• Mbagemankwagh mba ve dugh iti i Aôndo ken Bibilo kera sha ci u mba dondon ieren i Mbayuda la cii kav kwagh u vesen ne ga. Er Mbayuda mbagenev mba ve lu mbangeren venda u yilan iti la nahan kpa, ve dugh i ken Ubibilo vev kera ga. Iti i Aôndo ngi ken uihyurenmbaruamabera mba tsev mbagenev mba yange i zua a mi hen ijiir i í yer ér Qumran, ikyua a Zegemnger u Kuugh la kpishi. Mbageman Bibilo mbagenev kaa ér ngeren mba Bibilo mba hiihii mbara lu a iti i Aôndo ker, nahan maa ve gema ve wa ititom na i “TER” la sha ajiir shon; ve nger ititom ne sha asangabaacaa a vesen. Kpa mpin gema ngu inya ér, Er mbagemankwagh mban ve lumun ér iti i Aôndo kpôô kpôô ngi ken Bibilo ajiir udubu imôngo yô, er nan ve musan iti ne, ve gem ve we atiatom a na, gayô ve dugh i ken Bibilo sha kuaa, kpa i ze ve iyol ga? Ka an ve hen ér nan na ve ian shin tahav mbu eren imbakwagh la nahana? Ka ve tseegh ve fe ye.

• Mba ve kaan di ér, ityôkyaa ngi i yilan iti i Aôndo, i Yehova la ga, sha ci u i fa er yange i yilan i jighilii ga la, mba gem mba yer iti i Yesu, kpa za ve iyol ga. Nahan kpa, gbenda u mbahenen mba Yesu mba sha ayange a mbaapostoli mbara yilan iti na la kaha a gbenda u Mbakristu kpishi ve yer i nyian la. A̱ shi nan kpa, Mbayuda mba ve lu Mbakirstu la yilan iti i Yesu ér Ye·shuʹa‛. Ititom na i “Kristu” la di ve yilan ér, Ma·shiʹach, shin “Mesiya.” Mbakristu mba ve lu Mbagrika la di yilan Yesu ér, I·e·sousʹ Khri·stosʹ, mba ve lamen zwa Latin la di yilan un ér, Ieʹsus Chriʹstus. Icighan jijingi yange na i nger iti na i i gema ken zwa Grika la ken Bibilo, man kwagh ne tese ér Mbakristu mba sha ayange a mbaapostoli la kpa er kwagh sha inja sha u dondon gbenda u i hemban yilan iti ne ken zwa ve la. Sha nahan yô, Mbashiada mba Yehova kpa nenge ér, doo u yilan Aôndo sha iti na i “Yehova” la, shin er myer ne a lu gbenda u alaghga i yilan i ken Zwa Heberu la jighilii ga nahan kpaa.

Er nan ve i nger iti i “Yehova” la ken Ubibilo mbageneve? I nger iti i Aôndo la sha asangaabaacaa a ken Zwa Heberu anyiin a duen ikyenge ga. A yô ka יהוה (YHWH). Mba yer asangaabaacaa ne ér Tetragrammaton. Ngise i ngeren kwagh ken Zwa Heberu sha asangaabaacaa a duen ikyenge ga la tseegh, ka nahan ve iti i Aôndo kpa yange i nger sha asangaabaacaa a lun a ikyenge i wang ga la ye. Mbalamen Zwa Heberu, yange vea ôron takerada yô, ve waan asangaabaacaa a duen ikyenge la sha asember a i nger la, sha er a gba iliam yô.

Yange mba ngeren Ruamabera u ken Zwa Heberu la mba been, anyom  nga kar er dubu môm nahan yô, Mbayuda mbafan takerada due a akav a wasen ior u fan asangaabaacaa a duen ikyenge a vea fatyô u seer sha ma ishemberti zum u ve lu ôron takerada ken Zwa Heberu, nahan yilan i vough yô. Kpa hen shighe la nahan, Mbayuda kpishi na jighjigh ér aluer or yila Aôndo sha iti na kpôô kpôô due sha yô, ka kwaghbo. Nahan ve yilan Aôndo sha asember agen. Ikyav tese ér yange mba gbe ngeren asangaabaacaa a Tetragramaton ne yô, ve tsua asangaabaacaa a duen ikyenge ken asember agen a ve yilan Aôndo sha mi la, ve seer sha asangaabaacaa a anyiin, a duen ikyenge ga, a a til sha ityough ki iti i Aôndo la. Nahan yô, ngeren mba tsev mba ve lu a asangaabaacaa a duen ikyenge mba i seer sha asangaabaacaa a anyiin la wase ior u fan er i yilan iti i Aôndo ken Zwa Heberu la jighilii ga. Mbagenev nenge ér yange i yilan iti la ér “Yahweh,” mbagenev di due a mbamhen kposo kposo. Ihyurenruamabera ugen u a lu a vegher u takerada u Levitiku ken zwa Grika, u yange i zua a mi shin Zegemnger u Kuugh la, gema iti i Aôndo la ér Iao. Heela tseegh ga, mbangeren ityakerada ken zwa Grika mbangise mbara shi due a mhen ér, a fatyô u yilan iti la ér, Iae, shin I·a·beʹ, gayô I·a·ou·eʹ. Nahan kpa, ityôkyaa ngi i sôghul akughur sha kwagh ne ga. Se fa er mbacivir Aôndo mba ngise mbara yilan iti ne ken zwa Heberu ga. (Genese 13:4; Ekesodu 3:15) Kwagh u se fe yô, Aôndo yange una lamen a ior nav yô, a ter iti na, shi ior nav kpa yilan un sha iti la, shi vea lamen a ior mbagenev kpa ve ter iti la gbar gbar.—Ekesodu 6:2; 1 Utor 8:23; Pasalmi 99:9.

Tsô er nan ve Ubibilo mbagenev ve nger iti i Aôndo ér “Yehova”? Ityôkyaa yô, i hii u yilan iti la nahan ken ijô kpishi ica gba hegen.

Yange i hii ngeren iti i Aôndo ken zwa Buter ken Bibilo i William Tyndale yange hii geman ityakerada i Bibilo i itian i hiihii ken inyom i 1530 la. Yange nger iti la ér “Iehouah.” Shighe kar yô, zwa Buter gema, nahan i hide i sôr gbenda u yange i nger iti shon la. U tesen ikyav yô, ken inyom i 1612 la, Henry Ainsworth nger iti ne ér, “Iehovah” ken takerada u Pasalmi u a gema la cii. Ka va ker ken inyom i 1639 la yô, i  hide i sôr takerada u Pasalmi u Henry Ainsworth la, i gber u vea ityakerada i itian i Bibilo i hiihii la, maa i nger iti la ker ér “Jehovah.” Ken inyom i 1901 la, mbagemankwagh mba ve gber Bibilo i American Standard Version la, nger iti i “Jehovah” sha ajiir a iti la lu ken ngeren u Bibilo u ken zwa Heberu la.

Or u timen sha akaa a ken Bibilo ugen Joseph Bryant Rotherham pase er i hii ve yange un nger iti i “Jehovah” ken takerada u Studies in the Psalms, u yange gber ken inyom i 1911 la, lu “Yahweh” ga yô. Á kaa ér, yange un soo u ngeren “iti la sha gbenda u ior ve hoghor a mi, shi ior mba ve ôron Bibilo cii (ve lumun a mi) la.” Ken inyom i 1930 la, orfantakerada ugen A. F Kirkpatrick kpa ôr imba kwagh ne sha kwagh u iti i “Jehovah.” A kaa ér: “Mbafan zwa Buter tsema tsema mba sha ayange ne kaa ér, doo u ma i yilan iti la ér Yahveh shin Yahaveh; nahan kpa, ka inja er JEHOVAH hemba zan gwa ken zwa Buter nahan, shi kwagh u vesen yô, ka u fan er yange i yilan i jighilii la ga, kpa ka mfe u ior ve fe wuee ér ka Iti i Or, ka ma ititom er iti i ‘Ter’ la nahan ga.”

Inja i iti i Yehova la ér nyi? I zua a iti i Yehova la ken ishemberti i ken zwa Heberu i הוה (hwh) ne, man inja i iti ne ér, “ne kwagh lu.” Mbafantakerada mbagenev nenge ér iti la ka ishember i ka i ôr i sha gbenda u tesen ér or er kwagh yô. Sha nahan yô, Mbashiada mba Yehova kav inja i iti i Aôndo la ér, “Gem Ne Kwagh Lu.” Mbafantakerada mba a mbamnenge kposo kposo sha kwagh ne, nahan yô, se soo u hanger ikyaa sha kwagh u inja i iti ne ga. Nahan kpa, gbenda u i pase inja i iti i Yehova ne kuma sha tom u Yehova a eren, un u a gbe akaa cii shi a kuren uityendezwa nav la. Yange na sha man tar kua mbatyomov man uumace hingir u lun tsô ga, kpa ngu nan mba eren ishima na shi ngu kuren awashima na zan zan nyian kpaa.

Sha nahan yô, inja i iti i Yehova la saa sha kwagh u i er ken Ekesodu 3:14 u a ze ikyua a ishember i se vande ôron kwagh u i sha u pasen inja iti i Yehova la ga. Ivur la kaa ér: “M ngu er m luun yô,” shin Me lu kwagh u m tsough u lun yô. Nahan kpa, aluer se kaa ser se sange yeke yô, mkaanem mara pase inja i iti i Aôndo vindi vindi ga. Ma pase or u Aôndo a lu la kpuaa tsô, u tesen ér ngu a hingir nyityô kwagh i í gbe u una hingir hen ishiva i í gbe u una kure awashima na la tsô. Er alaghga gbenda u i pase inja i iti i Yehova heen ne, i lu shami nahan kpa, inja i iti la gbanger hemba heela; i saa sha kwagh u un iyol na a tsough u hingir la tseegh ga. Ngi tesen kpaa ér Yehova ngu a na akaa a a gbe la a lu kwagh u a soo la, sha u kuren awashima na.