ER YANGE I VENDA BIBILO LA: Mbahemen tar kua mbahemenev mba kwaghaôndo kpishi yange ve nôngo ér loho u Bibilo u de samber ga. Ashighe kpishi ve venda sha tahav mbu ve lu a mi la ér or a de luun a Bibilo ga shi i de ngeren i shin i geman i ken ijô igen kpaa ga. Nenge ikyav sha ashighe a ahar ne:

• Shighe u va shi anyom er 167 u Kristu una va la: Tor Antiochus Epiphanes u ken tsombortor u Seleucid, u lu nôngon una kighir Mbayuda ve ngohol kwaghaôndo u Mbagrika la, yange na zwa ér i nande ukôpi mba Ruamabera u ken zwa Heberu cica cii. Orgen u timen sha akaa a mbayiase, Heinrich Graetz nger ér, mbatomov mba tor la “yange ve ande shi ve nande hanma ihyurenruamabera u Atindigh u ve zough a mi cii, shi ve wua ior mba ve kohol ve u ôron uruamabera mba shon sha u vea zua agee man ishimasurun la cii.”

• Ken atô u iaven i inyom i 401 zan zan va ken inyom i 1500 la: Mbahemenev mba kwaghaôndo u Fada mbagenev yange ve vihi ishima ér mbazan adua de u tesen ior ityesen i fada, gema mba pasen ve kwagh u Bibilo i tese yô. Shi dugh takerada u Upasalmi u ken zwa Latin la kera yô, yange or a lu a ma takerada u Bibilo ugen yô, i tôô ér nan ngu or u vendan ityesen i Mbafada. Mbahemenev mba côôci igen la yange ve tindi ior vev ér “hanma shighe yô, ve zenden ve keren mbavendan ityesen i Mbafada sha uya kua ayou a shin inya kpaa, a ve nenge ér ambaaior la nga her yô. Ve ker ve sha gbashima man sha mimi kpaa. . . . Nahan ya u ve zough a imbaor la her cii yô, a nande un.”

Ior mba yange ve soo ér Bibilo i de samber ga ne yange vea fetyô yô, kôpi u Bibilo môm ma a shi ga.

ER YANGE BIBILO WAR LA: Tor Antiochus yange hemba veren ishima u vihin Bibilo ken Iserael, kpa Mbayuda mbagenev yem ken ityar igen kpishi za mar agar tema her. Jighilii yô, mbatimen sha akaa a ken Bibilo kaa ér, sha ayange a mbaapostoli la, Mbayuda mba ve lu ken ityar igen la hemba mba ken ya iyenge ica je. Mbayuda mban yange ve koso ukôpi mba Ruamabera mbagenev ken ushinagoge vev. Lu Uruamabera mban ikyov ve i ken hemen va er tom a mi ye, kua Mbakristu kpaa.—Aerenakaa 15:21.

Ken atô u iaven i inyom i 401 zan zan va ken inyom i 1500 la, ior mba yange kwagh u Bibilo doo ve tsung la cia ér a va tôv ve a ican ga, nahan ve za hemen u geman ukôpi mba Ruamabera. Ken inyom i 1450 la nahan, adooga yange i gema avegher a Bibilo ken ijô i kuman er 33 nahan, cii i mase duen a ikyekye i gberen ityakerada ye! Maa i gba geman Bibilo ken ijô igen shi gberen i fele fele.

KWAGH U A DUGH KER LA: Shin er yange ator a lun a tahav man mbahemenev mba ucôôci mba tusen eren akaa nôngo ér Bibilo i de lun ga nahan cii kpa, Bibilo ka takerada u u hembe samber sha tar shi i gem u ken ijô kpishi yô. I̱ wase u sôron atindi a ityar igen, shi i̱ wase akuraior agen u ngeren kwagh ken ijô ve, shi i gema ior umiliôn imôngo hingir ior mba dedoo.