1, 2. Kwagh u Tony ne tese ér or a fatyô u geman uma u nan nena?

WANYEMAKERANTA ugen u i yer iti na ér Tony yô, yange soo u den makeranta. Tony lu a ter ga, shi makeranta kpa due un ishima. A luun wikeende yô, a yem fiim i nengen kua ahumbe a man vea azende a na. Yange eren tswam ga shi maan mcimbim ma bov kpaa ga. Kpa lu a awashima ken uma na ga. Shi yange i lu un er Aôndo ngu ga nahan. Maa iyange igen la, a zua a Mbashiada uhar, nahan ôr ve akperan a un lu a mi ken ishima la shi pine ve mbampin mba ve lu zan un iyol yô. Nahan ve na un antyakeradav uhar ér a za ôr; lu antakerada u The Origin of Life—Five Questions Worth Asking man Was Life Created? la.

² Mbashiada mbara mba hidi mba ze hen Tony yô, a sôr mnenge na la. Yange ôr antyakeradav mbara je ve hule akur. A kaa a ve wener: “Kam keng er Aôndo ngu nahan.” Maa a lumun ér i va henen Bibilo a na, shi hii u geman gbenda u nengen uma la kure kure. Shi Tony gema fan takerada ken makeranta. Kwagh ne kpiligh Buter-makeranta na iyol. Yange fa er Tony a gem henen kwagh vea Mbashiada mba Yehova yô. Nahan a kaa a Tony ér: “U gema gbenda u u eren akaa la shi u gema fan takerada kpaa.” Shi a pine un ér: “Ka er u gema kohol a Mbashiada mba Yehova hegen yôô?” Tony maa  lumun, shi pase un kwagh kpaa. Tony za hemen bee kôleeji; hegen ngu pania shi ngu diakon ken tiônnongo. Saan un iyol kpishi er un va hingir u lun a Ter u a soo un yô, ka Yehova je la.—Ps. 68:5.

3. Ka nyi kwagh Yehova a soo ér agumaior a ere?

³ Agumaior, kwagh u Tony la umbur se er kwagh wen a gbe Yehova ishima tsung yô. A soo ér ne za ikyura shi i saan ne iyol ken uma kpaa. Ka nahan ve a lu a kwaghwan ne sha ci wen ye, ér: “Umbur u A gbe u la sha ayange a iyev ou.” (Orpa. 12:1) Ka zange u dondon kwaghwan la ken tar u hegen ne ga. Nahan cii kpa ne fatyô. Sha iwasen i Aôndo yô, ne fatyô u zan ikyura; man a lu hegen u ne lu agumaior ne tseegh ga, kpa a lu ken uma wen cii. Ikyav i tesen yô, nenge ase kwagh u se fatyô u henen ken kwagh u Mbaiserael shighe u ve lu ngohol Tar u Ityendezwa la kua kwagh u se fatyô u henen ken Davidi, zum u tagher ishigh a ikyôror Goliati la yô.

4, 5. Ka nyi se fatyô u henen sha gbenda u Mbaiserael ngohol tar u Kanaan kua gbenda u Davidi hemba Goliati laa? (Nenge ufoto mba ve lu sha mhii u ngeren ne la.)

⁴ Shighe u Mbaiserael zurum u nyôron ken Tar u Ityendezwa la, Aôndo kaa a ve ér ve seer henen ityav mbi nôngon shin ve wa iyol i uitya ga. (Dut. 28:1, 2) Yange kaa a ve ér gba u vea dondo atindi a na shi vea suur sha a na. (Yos. 1:7-9) Orumace yô, nana nenge kwaghwan la ér ka ibumekwagh! Kpa lu kwaghwan u hemban doon cii, sha ci u Yehova wase ior nav ve hemba Mbakanaan ityav kwa kimbir kimbir. (Yos. 24:11-13) Man er lu sha ayange la nahan, nyian ne kpa kaha ga. Saa or a lu a jighjigh u nan ve nana ungwa imo i Yehova ye, kpa jighjigh la ka a na nan za ikyura keng!

⁵ Goliati yange lu orutya u ageegh. Yange tav je nôngo u kuman umita 3, shi lu a ikyav mbi uityaav lu kwagh u numben ga. (1 Sam. 17:4-7) Kpa Davidi yô, lu a akaa ahar: ka mzu kua jighjigh u na Yehova, Aôndo na la. Or u nan ban a jighjigh yô, yange nana nenge ér Davidi ka ibumeor, ka nahan ve a mough ér una za nôngo kwagh a Goliati ye. Kpa jim yô, ka Goliati lu ibumeor ye.—1 Sam. 17:48-51.

6. Ka nyi se lu seer timen sha mi hegene?

⁶ Ngeren u a kar la yange time sha akaa anyiin a ka a na i saan se iyol shi se za ikyura ken uma yô. A yô, ka u ivin isharen i se lu a mi i fan Aôndo la man u lun a iwuese sha azende a Aôndo a ne se la man u tsuan akaa a injaa a se er ken uma yô, kua u lun a iwuese sha ian i Aôndo a ne se i tsuan shin eren kwagh u se soo la. Ken ngeren ne di se lu seer timen sha akaa ne fan igbenda i se zua a mtsera ken a yô. Se lu eren kwagh ne sha u timen sha akaawan a ken Pasalmi u sha 16 la.

7. (a) Ka i fa or u akaa a ken jijingi a gbe nan ishima nena? (b) “Kwar” u Davidi la lu nyi, man kwagh la na lu un nena?

⁷ Or u akaa a ken jijingi a gbe nan ishima yô, ka nan na Aôndo jighjigh shi nan lu a mnenge u Aôndo sha akaa. Ka nan de ér Aôndo a hemen nan shi nan kange ishima u ungwan imo na. (1 Kor. 2:12, 13) Orgen u akaa a ken jijingi yange gba nan ishima yô, lu Davidi. Yange wa icam kaa ér: “TER ka kwar u dyako wam man u iyongo yam kpaa.” (Ps. 16:5) “Kwar” la kua ikyar i dedoo i Davidi ya vea Yehova, un shon u Davidi suur sha a na la. (Ps. 16:1) Nahan lu nyi i due kere? Davidi nger ér: “Uma wam kpaa saan un iyol tsung je.” Kwagh môm naan Davidi msaanyol kuman sha ikyar i ya vea Yehova la ga.—Ôr Pasalmi 16:9, 11.

8. Ka akaa a nyi nahan aa na a saan we iyol sha mimi?

⁸ Ior mba ve ne ishima ve sha iemberyolough kua inyaregh ki keren yô, vea fatyô u zuan a msaanyol u Davidi zua a mi la ga. (1 Tim. 6:9, 10) Anmgbian ugen ken tar u Kanada kaa ér: “Ka akaa a se zough a mi ken uma  la a ne se msaanyol u mimi ga, kpa ka akaa a se ne Yehova Aôndo, Un u A ne se hanma iyua i dedoo la.” (Yak. 1:17) Aluer u na Aôndo jighjigh shi u ngu civir un yô, u za ikyura ken uma shi a saan we iyol kpaa. Kpa u er nan ve u seer lun a jighjigh? Gba u u luun imôngo vea Yehova, inja na yô, gba u u ôron Mkaanem nam shi u veren ishima zulee sha akaa a A gbe la shi u henen sha aeren a na kua dooshima u a tese u la.—Rom. 1:20; 5:8.

9. U de wer Mkaanem ma Aôndo ma maa u er yange ma maa Davidi nahan nena?

⁹ Ashighe agen Aôndo ka a tese se dooshima sha u kôôm se, di er ter ka nan kôôm wan nahan. Davidi yange lumun imba mkôôm la. A kaa ér: “Me wuese TER u A wesem henen, tugh kpaa, ishima yam ka i tesen mo.” (Ps. 16:7) Davidi yange a gbidye kwar sha mbamhen mba Aôndo, a gema ve ve hingir mba nav shi a de ér ve maa un. Aluer we kpa u er nahan a jighjigh u nan yô, Aôndo una seer doon we ishima shi a hemba saren we u ungwan imo na shi u via ken jijingi kpaa. Anmgbian u kwase ugen u i yer iti na ér Christin yô, kaa ér: “Ka mea ôr kwagh ken Bibilo shi mea tôv sha kwagh shon shi mea gbidye kwar sha mi yô, i lum er Yehova yange kaa ér i nger kwagh shon sha ci wam jighilii nahan!”

10. Yesaia 26:3 tese ér ka wea ver ishima sha akaa a ken jijingi yô, kwagh la a wase u nena?

¹⁰ Ka wea ver ishima you sha akaa a ken jijingi yô, u nenge tar ne kua mlu u ú u ken hemen la er Yehova kpa a nengen nahan. Er nan Yehova a ne u mfe man kwaghfan u kpilighyol nee? A soo ér we u fa kwagh u a hembe lun a inja ken uma wou yô shi u tsua akaa sha inja shi u de lun a mciem sha kwagh u ken hemen ga! (Ôr Yesaia 26:3.) Anmgbian ugen ken tar u Amerika iti na ér Joshua, a kaa ér: “Ka wea lu ikyua a Yehova yô, u hemba fan kwagh u a lu hange hange man u a lu hange hange ga la.” Mkaanem mara ka ma mimi shi kwagh la ka a na msaanyol kpaa!

11. Davidi yange tsuan azende a na nena?

¹¹ Ôr Pasalmi 16:3. Davidi yange fa kwagh u una er ve una zua a azende a dedoo yô. Yange i ‘saan un iyol’ shighe u a lu vea ior mba Yehova a doo ve ishima yô. A yila ve ér ka “uicighanmbaiorov” sha ci u ve nôngon u dondon atindi a Yehova a we sha kwagh u aeren a wang la. Orpasalmi ugen kpa yange nenge kwagh u tsuan azende la nahan. A nger ér: “Mo m ngu ijende i mba ve cie U cii, kua mba ve kor uiniezwa Ou yô.” (Ps. 119:63) Er se nenge ken ngeren u karen la nahan, u fatyô u zuan a azende a dedoo kpishi ken atô u ior mba Yehova a doo ve ishima shi ve civir un yô. A fatyô u lun mbakov wou kua mba ve lu tamen a we kpaa.

12. Ka nyi yange i na ve Davidi man Yonatan ya ijende doo yumu?

¹² Orpasalmi Davidi yange kôron azende a mbakov nav tseegh ga. U fatyô u umbur or u “mimi” u yange nan hingir ijende na i kôôsôô kpa? Iti i or la ér Yonatan. Ikyar i Davidi ya vea Yonatan la ka môm ken akar a hemban doon a i nger kwagh u a ken Bibilo yô. Nahan kpa, u fa er Yonatan lu tamen a Davidi je kuma anyom 30 kpa? Nahan ka nyi yange i na ve ve ya ijende doo yumu? Ve cii yange ve na Aôndo jighjigh shi ve naan ayol a ve icivir shi ve nenge a ishimataver i ve uhar cii ve lu a mi shighe u ve lu nôngon ityav a mbaihyomov mba Aôndo la.—1 Sam. 13:3; 14:13; 17:48-50; 18:1.

13. U er nan ve u seer kôron azende? Tese ikyav.

¹³ Ka sea ya ijende a ior mba Yehova a doo ve ishima shi ve tesen ér ve na un jighjigh yô, i ‘saan se iyol’ er Davidi man Yonatan kpa lu nahan. Anmgbian u kwase ugen u a civir Aôndo anyom kpishi yô, iti na ér Kiera, a kaa ér: “M ya ijende a ior kpishi sha tar. Ka ior mba ve lu sha ajiir kposo kposo shi ve lu a aeren a ityôô kposo kposo yô.” Aluer we kpa u kôr ijende a ior kposo kposo nahan yô, u kav er  Mkaanem ma Aôndo kua jijingi na ve lu a tahav mbu zuan ior yô.

14. (a) Kanyi ia wase u u tsuan akaa a injaa a u er ken uma? (b) Agumaior agen nenge kwagh u tsuan akaa a vea er ken mcivir u Aôndo la nena?

¹⁴ Ôr Pasalmi 16:8. Davidi yange na uma na cii sha u civir Aôndo. Aluer u ver mcivir u Yehova hiihii ken uma wou shi u ngu wan un ken akaa a u lu tsuan ken uma yô, a saan we iyol. Anmgbian ugen iti na ér Steven, a kaa ér: “Ka mea nôngon mer me er kwagh man mea va er kwagh shon shi mea hide a nenge er kwagh la a wasem nahan, i saan mo iyol kpishi.” Anmgbian ugen u a lu gumor shi a lu marnya u tar u Jamani, u a lu eren tom u Aôndo ken tar ugen yô, kaa ér: “M soo mer zum u me va bee iyol man me hide me gbidye kwar sha uma wam yô, me nenge mer hanma kwagh u yange m er cii lu sha ci wam iyol yam tsô ga.” We kpa kape i lu u laa? Aluer ka nahan yô, er tom a uiyua mba Aôndo a ne u la u civir un shi eren akaa sha ci u mbagen. (Gal. 6:10) Tsua akaa a u soo wer u er ken mcivir u Aôndo yô, shi er msen, sôn Yehova wer a wase u sha er u er akaa shon yô. Ka i doo un tsung u ungwan amba a msen la.—1 Yoh. 3:22; 5:14, 15.

15. Ka nyi akaa nahan u fatyô u tsuan wer u ere? (Nenge ngeren u kiriki u a lu a itinekwagh ér “ Akaa A U Fatyô u Tsuan Wer U Er Yô” la.)

¹⁵ Ka nyi akaa nahan u fatyô u tsuan wer u ere? A fatyô u lun u nan mlumun ken mkombo ken mkaanem ou shin u eren pania gayô za eren tom shin Betel. U fatyô u henen zwa ugen a awashima u za eren tom u pasen kwagh ape i lamen zwa shon yô. Gumor ugen u a eren tom u pasen kwagh hanma shighe yô, iti na ér Barak, a kaa ér: “Hanma iyange ka mea nder man mea nenge er m lu eren Yehova tom a agee am cii nahan, ka i saan mo iyol je, kwagh ugen môm una fatyô u nan mo msaanyol la ga.”

16. Davidi yange nengen atindi a Aôndo a perapera la kua akaawan a na nena, man ka sha ci u nyi?

¹⁶ Ôr Pasalmi 16:2, 4. Er yange se nenge ken ngeren u a kar la nahan, atindi kua akaawan a Aôndo a perapera la sagh se ken uikyangen kera, nga wasen se u  soon kwagh u dedoo geman kôron kwaghbo ihyom. (Amo. 5:15) Orpasalmi Davidi yange kav er i lu hen Yehova je ‘mdoom nav cii ma dugh, [NW ]’ yô. Mdoom ka ieren i dedoo man i wang. Davidi yange nôngo wener una dondo ikyav i Aôndo la, una gema mdoom ma Aôndo ma hingir ma nav. Shi kwagh u Aôndo a nenge ér ka u bo la kpa Davidi yange hen u kôron un ihyom. Kwagh ne kua eev mbu civir. Eev mbu civir ka ieren i ka i hee uumace, shi i na i hingir u geman icivir i ma i ne Yehova la nan akaa agen yô.—Yes. 2:8, 9; Mpa. 4:11.

17, 18. (a) Davidi yange kaa ér nyi sha kwagh u akaa a vihin a ka a due ken mcivir u aiegh laa? (b) Ka nyi ka i na ior ve seer “atsan” a ve nyiana?

¹⁷ Sha ayange a i ngeren Bibilo la, mcivir u aiegh yange a kua ijimba i eren. (Hos. 4:13, 14) Ior kpishi mcivir u aiegh yange doo ve sha ci u na ve ian i eren ijimba. Kpa kwagh ne na ve msaanyolo? Mayange ga cii! Davidi yange kaa ér ‘atsan ngee sha mba ve lu civir aôndo ugen la.’ Ior mban yange ve tôô ônov vev ve na mbaaôndo mbaaiev nagh a mi je kpaa. (Yes. 57:5) Ifer ne yange i ndôhôr Yehova ishima kpen kpen! (Yer. 7:31) Yange wea lu uma sha shighe la nahan, ma doo u er mbamaren ou ve lu mbacivir Yehova ga he?

¹⁸ Nyian ne, mcivir u aiegh lumun a ijimba, kua u nomso yaven a nomso man kasev yaven a kasev la kpaa. Kpa er lu sha ayange a i ngeren Bibilo la nahan, nyian kpa kwagh ka a kese ior sha akaa a ve senge ér mba a ian i eren la je i yina ve a mi ga. (1 Kor. 6:18, 19) Ior ka ve seer “atsan” a ve, man alaghga we kpa u nenge a kwagh ne. Nahan agumaior, ungwan nen imo i Ter wen u Sha la. Fa dedoo wer aluer u ngu ungwan imo na yô, u yar u wua. Shi fa ken ishima you kpaa wer kwagh u una tser u sha kwaghbo u u er la, a hemba nyityô msaanyol u u zua a mi sha anshighe kpuaa la cii. (Gal. 6:8) Joshua u se vande teren kwagh na la kaa ér: “Se fatyô u eren tom a ian i Yehova a ne se la er se soo cii, kpa aluer se nzughul a i yô, a saan se iyol ga.”

19, 20. Agumaior a a ne Yehova jighjigh shi a ongo imo na yô, ka averen a nyi a lu keghen ve ken hemene?

¹⁹ Yesu yange kaa a mbadondon un ér: “Aluer nea lu ken kwaghôron Wam zan zan yô, ne mba mbahenen Av mimi je; man né fa mimi, mimi kpaa una pase ne una tuhwa.” (Yoh. 8:31, 32) Yehova wase se, se kera mba sha ikyev i kwaghaôndo u aiegh ga, shi mfe yina se ga shi se mba kera cie akaa a mbatsav ga. Kpa ka cii la ga. A va pase se a za a vese ken “mlu u engem u lun a ikyangenev ga u ônov mba Aôndo la.” (Rom. 8:21) Bende mlu u ken uikyangen ga la hegen nenge sha u ‘lun ken kwaghôron u Kristu’ shin ityesen na. U er nahan yô, u ‘fa mimi’ a kera lu sha u henen un tseegh ga, kpa a lu sha u dondon un ken uma wou.

²⁰ Agumaior, ian i Yehova a ne ne i eren kwagh sha ishima yen la i gba ne kwagh. De ye nen dar a mi ga. Kwagh la una wase ne u tsuan akaa hegen a a va na mlu wen u ken hemen una doo yô. Anmgbian ugen u a lu gumor yô, kaa ér: “Ka wea er tom a ian you i eren kwagh u u soo la sha inja shighe u u lu gumor yô, kwagh la a va wase u ken hemen zum u i gbe u u tsua akaa a vesen, er tom shin vôson kwase gayô nom shin u lun kwav shighe karen la nahan.”

21. U er nan ve u za hemen u lun sha gbenda u zan ken “uma u a lu uma jim” laa?

²¹ Ken tar u tse ne, uma u ior ve senge ér ka u dedoo la je kpa ngôôr ga. Or môm fe kwagh u kper sev a av una er ga. (Yak. 4:13, 14) Nahan kwagh u a hembe doon u se er yô, ka u lun sha gbenda u zan ken “uma u a lu uma jim la,” ka uma u tsôron je la. (1 Tim. 6:19) Ka mimi, Aôndo una kighir se ér se zende sha gbenda ne ga. Ka se iyol yase se tsua kwagh u se soo ye. Yô, gema Yehova a hingir “kwar” wou. “Akaadedoo” a a neu la a gba u kwagh. (Ps. 103:5) Shi lu a jighjigh wer, una na u “msaanyol” man “uishar mba haan iyol [shin iember] . . . gbem sha won.”—Ps. 16:11.