1, 2. a) Ysraýyl halky näme üçin möjekleriň arasyna düşen goýna meňzeýärdi? (Babyň başyndaky surata serediň). b) Ysraýyl halky bilen patyşalary näme etdiler?

 ÝÜZLERÇE ýyllap ysraýyl halky möjekleriň arasyna düşen goýun ýalydy. Gündogardan ammonlar, mowaplar, edomlylar gysyp-gowrup barýardy. Günbatarda ysraýyllaryň ganym duşmany piliştliler ýaşaýardy. Demirgazykda söwda-satygyň merkezi bolan baý şäher Tir bardy. Günortada bolsa müsürliler ýaşaýardy, ony taňry hasaplanýan faraon dolandyrýardy.

² Ysraýyllar Ýehowa bil baglanda, Hudaý hem olary duşmanlardan goraýardy. Emma ysraýyl halky bilen patyşalary şonda-da daş-töwerekdäki halklaryň täsirine düşüp, ýoldan çykdylar. Olaryň biri on taýpaly Ysraýyl patyşalygynyň patyşasy Ahapdy. Ol Ýahuda patyşasy Ýehoşapatyň döwürdeşidi. Ahap gülläp ösýän Tir şäherini dolandyrýan Sidon patyşasynyň gyzy Izabele öýlendi. Izabel ysraýyllary Bagala sežde etdirmek üçin hiç zatdan gaýtmaýardy. Ahap hem aýalynyň täsirine düşüp, arassa seždäni hapalady. Erbetlik etmekde ondan öňe geçen ýokdy (1 Pat. 16:30—33; 18:4, 19).

3, 4. a) Iýerusalim gabalansoň Hyzkyl näme hakda pygamberlik etdi? b) Haýsy soraglaryň jogabyny bileris?

 ³ Ýehowa biwepa halkyna näme boljakdygyny gaýta-gaýta duýdurypdy. Ahyrsoňy, onuň sabyr käsesi doldy (Ýer. 21:7, 10; Hyz. 5:7—9). B. e. öň 609-njy ýylda Wawilon goşuny Wada edilen ýurda üçünji gezek hüjüm etdi. Olar soňky gezek on ýyl mundan öň söweşipdi. Wawilon goşuny Iýerusalimiň diwarlaryny ýer bilen ýegsan edip, Nawuhodonosora garşy çykanlary ýok etdi. Şäher gabalyp, Hyzkylyň aýdan pygamberliklerindäki gözgyny ýagdaýlar başlady. Şondan soň pygamber Wada edilen ýurduň daş-töweregindäki halklara çykarylan hökümi aýdýar.

⁴ Ýehowa Hyzkyla Iýerusalimiň derbi-dagyn edilenini görüp, duşmanlaryň heşelle kakjakdygyny, diri galanlara bolsa gün bermejekdigini aýtdy. Emma Ýehowanyň adyna dil ýetiren we halkyny ezen duşmanlar eden işini egni bilen çekdiler. Goňşy halklar bilen gatnaşan ysraýyllardan näme sapak edinýäris? Halklara çykarylan höküm bize nähili umyt berýär?

5, 6. Ammonlar bilen ysraýyllaryň gelip çykyşy barada näme bilýäris?

⁵ Ammonlar, mowaplar we edomlylar ysraýyllar bilen dogandy. Ata-babalary dogan bolsa-da, şol halklar ençeme ýyllap Hudaýyň halkynyň duşmany boldy, olary «ýaňsylady» (Hyz. 25:6).

⁶ Geliň, ammonlar hakda gürrüň edeliň. Olar Ybraýymyň ýegeni Lutuň kiçi gyzyndan dörän halkdy (1 Mus. 19:38). Olaryň dili ýewreý diline meňzeşdi, Hudaýyň halky hem oňa düşünen bolmaly. Asly bir bolansoň, Ýehowa halkyna ammonlaryň üstüne çozmaň diýipdi (5 Mus. 2:19). Emma serdarlaryň döwründe ammonlar Mowap şasy Eglon bilen dilleşip, ysraýyllary ezdi (Ser. 3:12—15, 27—30). Şawul tagta çykanda-da, ammonlar ysraýyllara hüjüm etdiler (1 Şam. 11:1—4). Ýehoşapat patyşanyň döwründe olar ýene mowaplar bile dilleşip, Wada edilen ýurda çozdular (2 Tar. 20:1, 2).

7. Mowaplar ysraýyllara nähili ýamanlyk etdiler?

⁷ Mowaplar Lutuň uly gyzyndan dörän halkdy (1 Mus. 19:36, 37). Ýehowa ysraýyllara mowaplar bilen söweşmäň diýipdi (5 Mus. 2:9). Emma mowaplar Hudaýyň eden ýagşylygynyň gadyryny bilmediler. Ysraýyllar Müsür gulçulygyndan azat bolup, Wada edilen ýurda barýarkalar, mowaplar doganlaryna kömek etmegiň deregine ýamanlyk etdiler. Mowap patyşasy Ballak ysraýyllara gargyş okatmak üçin  Bilgamy hakyna tutdy. Bilgam Ballaga ysraýyl erkeklerini ahlaksyzlygyň we butparazlygyň toruna düşürmegi öwretdi (4 Mus. 22:1—8; 25:1—9; Ylh. 2:14). Şondan tä Hyzkylyň döwrüne çenli mowaplar ysraýyl doganlaryna azar berdiler (2 Pat. 24:1, 2).

8. Edomlylar bilen ysraýyllar näme üçin dogan hasaplanýardy, ýöne edomlylar näme etdi?

⁸ Edomlylar Ýakubyň ekiz taýy Ysawdan dörän halkdy. Ysraýyllar bilen edomlylar ýakyn gatnaşýardy, Ýehowa hem olary dogan hasaplaýardy (5 Mus. 2:1—5; 23:7, 8). Ýöne ysraýyllaryň Müsürden çykanyndan tä b. e. öň 607-nji ýylda Iýerusalim derbi-dagyn edilýänçä, edomlylar olara duşmançylyk etdiler (4 Mus. 20:14, 18; Hyz. 25:12). Olar diňe bir ysraýyllaryň ejir çekýändigine begenmän, wawilonlylary Iýerusalimi weýran etmäge öjükdirdi. Hatda gaçyp barýan ysraýyllary tutup, duşmanyň eline berdiler (Zeb. 137:7; Abd. 11, 14).

9, 10. a) Ammonlara, mowaplara we edomlylara näme boldy? b) Şol halklardan kimler ysraýyllara kömek edipdir?

⁹ Ýehowa ysraýyllara gün bermedik halklaryň ählisine çäre gördi. Ol: «Ammonlary gündogar halklarynyň eline bererin. Ammonlaryň ady halklaryň arasynda hiç haçan agzalmaz» diýdi. Şeýle-de Ýehowa: «Mowabyň üstünden höküm çykararyn. Şonda olar meniň Ýehowadygymy bilerler» diýdi (Hyz. 25:10, 11). Iýerusalim boýun egdirilenden bäş ýyl geçensoň, wawilonlylar Ammony we Mowaby basyp aldy. Şonda Hyzkylyň olara garşy aýdan pygamberlikleri ýerine ýetip başlady. Ýehowa edomlylar hakda bolsa: «Halkyny we mal-garasyny gyryp taşlaryn. Ol ýerde janly-jemende galmaz» diýipdi (Hyz. 25:13). Pygamberlikde aýdylyşy ýaly, ammonlar, mowaplar we edomlylar wagtyň geçmegi bilen ýer ýüzünden ýitip gitdiler (Ýer. 9:25, 26; 48:42; 49:17, 18).

¹⁰ Emma olaryň arasynda Hudaýyň halkyna kömek edenler hem bardy. Meselem, ammonlardan Zelek bilen mowaplardan Ytmah Dawut patyşanyň batyr esgerleridi (1 Tar. 11:26, 39, 46; 12:1). Şeýle-de mowaplardan Rut Ýehowa wepaly gulluk edipdi (Rut 1:4, 16, 17).

11. Ysraýyllaryň goňşy halklar bilen gatnaşmagyndan näme sapak edinip bileris?

¹¹ Ysraýyllaryň şol halklar bilen gatnaşmagyndan näme sapak edinip bileris? Ysraýyllar doganlarynyň täsirine düşüp, ýalan taňrylara sežde etdiler. Olar mowaplaryň Pegor Bagalyna, ammonlaryň Molek taňrysyna sežde edip başladylar (4 Mus. 25:1—3; 1 Pat. 11:7). Biz hem şeýle ýagdaýa düşüp bileris. Belki, iman etmeýän dogan-garyndaşlarymyz Hudaýyň kada-kanunyny bozdurjak bolar. Olar baýramçylyklary  bellemeýändigimize, baýramçylyklarda sowgat alşyp-berişmeýändigimize, ýalan dini däp-dessurlara goşulmaýandygymyza düşünmeýändir. Şonuň üçin olar ýagşy niýet bilen birje gezek bolsa-da, Hudaýyň kanunyny bozdurjak bolar. Geliň, hiç haçan olaryň täsirine düşmäliň! Ysraýyl halkyndan sapak edinip, ýekeje nädogry ädimiň hem heläkçilige eltýändigini unutmalyň.

12, 13. Biz nähili synaga düşüp bileris, wepaly bolsak nähili netije berer?

¹² Ysraýyllaryň ammon, mowap we edom halklary bilen gatnaşmagyndan ýene bir sapak edinse bolýar. Iman etmeýän dogan-garyndaşlarymyz güýçli garşy çykmagy mümkin. Isa wagyz edýän habarymyzyň «ogly kakasyndan, gyzy ejesinden» aýyrjakdygyny aýdypdy (Mat. 10:35, 36). Ýehowa ysraýyllara doganlary, ýagny goňşy halklar bilen dawalaşmaň diýipdi. Biz hem iman etmeýän dogan-garyndaşlarymyz bilen jedelleşmeli däl. Emma olaryň garşy çykýandygyna geňem galmaly däl (2 Tim. 3:12).

¹³ Belki-de, dogan-garyndaşlarymyz Ýehowa sežde etmegimize gös-göni garşy çykýan däldir. Ýöne olaryň täsirine düşmekden seresap bolmaly. Dogan-garyndaşlarymyzy Ýehowadan köp söýmeli däl, sebäbi diňe Ýehowa bütin ýürekden söýmegimize mynasyp (Matta 10:37-ni okaň). Eger Ýehowa wepaly bolsak, dogan-garyndaşlarymyzyň käbiri Zelek, Ytmah, Rut ýaly, Hudaýa arassa sežde eder (1 Tim. 4:16). Şonda olar diňe hak Hudaýa gulluk edip, şatlyk taparlar. Ýehowanyň söýgüsini görerler, penasynda bolarlar.

14, 15. Piliştliler ysraýyllary nädip ezýärdi?

¹⁴ Piliştliler Krit adasyndan Ýehowanyň Ybraýyma we nesline wada beren ýurdy Kengana göçüp baran halkdy. Ybraýym hem, Yshak hem olar bilen gatnaşypdy (1 Mus. 21:29—32; 26:1). Ysraýyllar Wada edilen ýurda girende, piliştliler ägirt uly goşun ýygnap, hasam güýçlenipdi. Olar Bagal-zebup we Dagon taňrylaryna sežde edýärdi (1 Şam. 5:1—4; 2 Pat. 1:2, 3). Wagtyň geçmegi bilen, ysraýyllar hem şol taňrylara sežde edip başlady (Ser. 10:6).

¹⁵ Ýehowa biwepa ysraýyllaryň birnäçe ýyllap piliştlileriň golastynda bolmagyna ýol berýär (Ser. 10:7, 8; Hyz. 25:15). Piliştliler ysraýyllary ezip a, köp zatdan mahrum edýär, köpüsini bolsa öldürýär (1 Şam. 4:10). Emma ysraýyllar toba edip, Ýehowa dolananda halas bolýardy. Hudaý Şimşon, Şawul we Dawut ýaly adamlar arkaly halkyny azat etdi  (Ser. 13:5, 24; 1 Şam. 9:15—17; 18:6, 7). Ilki wawilonlylar, soňra grekler piliştlileriň ýurduny basyp alanda, Hyzkylyň aýdyşy ýaly, Hudaý «gahar-gazap bilen jeza beripdi» (Hyz. 25:15—17).

16, 17. Piliştliler bilen ysraýyllaryň arasyndaky ýagdaýlardan nämeleri öwrenýäris?

¹⁶ Piliştliler bilen ysraýyllaryň arasyndaky ýagdaýlardan nämeleri öwrenýäris? Şu günlerem adamlaryň üstünden agalyk edýän güýçli halklar Ýehowanyň gullukçylaryna garşy çykýar. Ysraýyllardan tapawutlylykda, biz Ýehowa wepaly gulluk edýäris. Käte arassa seždä garşy çykýan duşmanlar maksadyna ýetýän ýaly bolup görünýär. Meselem, XX asyryň başynda ABŞ Ýehowanyň halkynyň işini togtatjak boldy. Olar guramadaky jogapkärli doganlary on ýyla golaý türmä basdylar. Ikinji jahan urşunda Germaniýanyň faşistik partiýasy Hudaýyň halkyny gyrjak bolup müňlerçesini türmä basdy, ýüzlerçesini bolsa öldürdi. Uruş gutaransoň, Sowet Soýuzy ençeme ýyllap Ýehowanyň Şaýatlaryna garşy çykdy. Olar doganlary zähmet lagerine iberýärdiler ýa-da sürgün edýärdiler.

¹⁷ Hökümetler häzirem wagyz işini gadagan edýär, Hudaýyň gullukçylaryny türmä basýar, käbirlerine bolsa ölüm jezasyny berýär. Şeýle ýagdaýda biz gorkmaly däl we imanymyzy gowşatmaly däl. Ýehowa wepaly halkyny hökman gorar (Matta 10:28—31-nji aýatlary okaň). Biz Ýehowanyň halkynyň gün-günden köpelýändigini, adamlaryň üstünden agalyk edýän hökümetleriň bolsa ýok bolýandygyny görýäris. Tizden ynsan hökümetleriniň ählisi piliştliler ýaly, Ýehowanyň kimdigini biler. Olar hem piliştliler ýaly ýok bolar.

18. Tir nähili şäherdi?

¹⁸ Gadymy Tir b şäheri söwda-satyk imperiýalaryň merkezinde ýerleşipdir. Günbatarynda Ortaýer deňziniň üsti bilen geçýän gämi ýollary bardy. Gündogarynda bolsa uzakdaky imperiýalar bilen söwda etmek üçin ýollar çekilipdi. Asyrlarboýy Tir şäheri şol imperiýalar bilen alyş-beriş edip hasam baýapdyr. Onuň täjirleri we söwdagärleri şeýle baýapdyr welin, özlerini han-beg hasaplapdyrlar (Işa. 23:8).

19, 20. Tirliler gibgonlylardan nämede tapawutlanýardy?

¹⁹ Dawut bilen Süleýman patyşanyň döwründe ysraýyllar tirliler bilen söwda-satyk edýärdi. Olar Tirden ilki Dawudyň köşgi, soňra Süleýmanyň ybadathanasy üçin gurluşyk harytlaryny satyn aldylar, senetçileri getirdiler (2 Tar. 2:1, 3, 7—16). Tirliler ysraýyllaryň meşhur halkdygyna göz ýetirendirler (1 Pat. 3:10—12; 10:4—9). Şol wagt Tiriň halky Ýehowany tanap, arassa sežde edip bilerdi. Müňlerçe adamlar hak Hudaýa gulluk edip, bol bereketleri alyp bilerdi.

²⁰ Emma halk baýlyga gyzyp, şol mümkinçiligi elden giderdi. Olar Kengandaky Gibgon şäheriniň ýaşaýjylarynyň göreldesine eýermediler. Gibgonlylar Ýehowanyň beýik işleri hakda eşidip, oňa gulluk etdiler (Ýuşa 9:2, 3, 22—10:2). Tirliler bolsa Hudaýyň halkyna duşmançylyk etdiler, käbirini gul edip satdylar (Zeb. 83:2, 7; Ýow. 3:4, 6; Amos 1:9).

21, 22. Tir şäherine näme boldy we näme üçin?

²¹ Ýehowa Hyzkyl arkaly duşmanlaryna şeýle diýdi: «Eý Tir, seniň bilen söweşerin! Deňiz tolkunlarynyň ýokary galşy ýaly, köp halklary saňa garşy aýaga galdyraryn. Eý Tir, olar diwaryňy we diňleriňi ýer bilen ýegsan ederler. Men bolsa topragyňy syryp-süpürip, seni ýalaňaç gaýa öwrerin» (Hyz. 26:1—5). Tiriň ýaşaýjylary baýlygyna buýsanýardy.  Olar adadaky şäheri 46 metre ýetýän beýik diwarynyň goraýşy ýaly, baýlygy hem howpdan gorar diýip pikir edendirler. Olar Süleýman patyşanyň: «Baýyň mal-mülki berk galadyr, hyýalynda beýik diwar ýalydyr» diýen sözlerine käşgä üns bersedi! (Nak. 18:11).

²² Hyzkylyň pygamberligi ilki wawilonlylar, soň grekler arkaly ýerine ýetýär. Şonda tirliler baýlykdanam, beýik diwardanam peýda ýokdugyna düşünendir. Wawilonlylar Iýerusalimi weýran edensoň, Tire hüjüm edýär. Olar şäheri 13 ýyl gabap, ahyry weýran edýär (Hyz. 29:17, 18). B. e. öň 332-nji ýylda Isgender Zülkarneýn arkaly Hyzkylyň pygamberlikleriniň wajyp bölegi ýerine ýetýär c. Isgenderiň goşuny Tiriň haraba bolan bölegindäki daşlary, tagtalary we topragy deňze zyňyp, şäheriň adadaky bölegine ýol çekýär (Hyz. 26:4, 12). Ol diwarlary ýumrup, şäheri talaýar, müňlerçe esgerleri we ýaşaýjylary gylyçdan geçirýär, on müňlerçesini gul edip satýar. Tiriň halky hemişe «baýlyga» bil baglap bolmaýandygyna göz ýetirdi. Olar başyna bela inensoň, Ýehowanyň kimdigine düşündiler (Hyz. 27:33, 34).

23. Tiriň ýaşaýjylaryndan näme sapak edinip bileris?

²³ Tiriň ýaşaýjylaryndan näme sapak edinip bileris? Biz «baýlygyň yşkyna düşüp», emlägimize bil baglamaly däl. Olary howpdan goraýan diwar hasaplamaly däl (Mat. 13:22). Biz «hem Hudaýyň, hem baýlygyň guly bolup bilmeris» (Matta 6:24-i okaň). Diňe Ýehowa bütin ýürekden gulluk edýän adam halas bolup bilýär (Mat. 6:31—33; Ýah. 10:27—29). Tir baradaky pygamberlikleriň ýerine ýetişi ýaly, dünýäniň soňy hakdaky pygamberlikler hem jikme-jik ýerine ýeter. Şonda baýlygyna buýsanýan adamlar Ýehowanyň kimdigine göz ýetirerler. Hudaý tizden açgöz, öz peýdasyna çapýan söwda-satyk guramalardan doly dünýäni ýok eder.

24—26. a) Ýehowa näme üçin Müsüri «guran gamşa» meňzetdi? b) Sadykýar patyşa nädip Ýehowa garşy çykdy we näme boldy?

²⁴ Müsürliler Ýusubyň ýaşan döwründen hem öň Wada edilen ýurdy golastyna alypdy. Olar tä wawilonlylar Iýerusalime hüjüm edýänçä, ýurduň üstünden agalyk etdiler. Müsür çuň kök uran, başyny egip bolmajak agaç ýaly görünýärdi. Emma Ýehowanyň ýanynda ejizdi, «guran gamyşça-da» ýokdy (Hyz. 29:6).

²⁵ Dönük patyşa Sadykýar Müsüriň ejizdigine düşünmeýärdi. Ýermeýa pygamber arkaly Ýehowa Sadykýara Wawilon patyşasyna boýun egmegi tabşyrýar (Ýer. 27:12). Sadykýar  Nawuhodonosor bilen ylalaşyk baglaşýar. Ol Wawilona garşy gozgalaň turuzmajakdygyna Ýehowanyň adyndan ant içýär. Ýöne Hudaýyň tabşyrygyny äsgermän, Nawuhodonosora garşy çykýar. Wawilonlylar bilen söweşmek üçin Müsürden kömek soraýar (2 Tar. 36:13; Hyz. 17:12—20). Ysraýyllar Müsüre daýanyp, özlerine uly zyýan ýetirdiler (Hyz. 29:7). Müsür «deňiz läheňi» ýaly eýmenç görünýärdi (Hyz. 29:3, 4). Awçylaryň Niliň krokodillerini ele salşy ýaly, Ýehowa-da Müsüriň äňine çeňňek ildirip, heläk bolýança gynajakdygyny aýtdy. Ýehowa onuň üstüne wawilonlylary küşgürende, sözüni berjaý etdi (Hyz. 29:9—12, 19).

²⁶ Dönük Sadykýara näme boldy? Hyzkylyň aýdyşy ýaly, Ýehowa garşy çykan «erbet baştutanyň» hökümdarlygynyň soňy geldi, ol tagtdan düşürildi. Ýöne Hyzkyl umyt berýän habary-da aýdypdy (Hyz. 21:25—27). Ýehowa şa neslinden «täjiň hak eýesiniň» geljekdigini pygamberlik etdi. Indiki bapda onuň kimdigini bileris.

27. Ysraýylyň Müsüre daýanmagyndan näme sapak edinse bolýar?

²⁷ Ysraýylyň Müsüre daýanmagyndan nähili sapak edinse bolýar? Ýehowanyň gullukçylary ynsan hökümetleriniň we syýasy guramalaryň golastynda asuda ýaşarys öýdüp, olara bil baglamaly däl. Biz pikirimizde-de «dünýäden bolmaly däl» (Ýah. 15:19; Ýak. 4:4). Ynsan hökümetleri gadymy  Müsür ýaly güýçli görünse-de, guran gamyş ýaly ejizdir. Eger biz Gudratygüýçli Älemiň Hökümdaryna däl-de, topraga siňip gidýän adamlara bil baglasak, aklykeltelik ederis (Zebur 146:3—6-njy aýatlary okaň).

28—30. Halklar Ýehowanyň kimdigini nädip bilerler we biz Ýehowany tanaýandygymyzy nädip görkezýäris?

²⁸ Hyzkyl kitabynda Ýehowanyň halklara: «Meniň Ýehowadygymy bilerler» diýen sözleri birnäçe gezek aýdylýar (Hyz. 25:17). Onuň sözleri geçmişde halkynyň duşmanlaryna höküm çykaranda ýerine ýetipdi. Tizden ähli halklar Ýehowanyň kimdigini bilerler. Nädip?

²⁹ Gadymy ysraýyl halky ýaly, bizem möjekleriň arasyna düşen goýna meňzeýäris. Daş-töweregimiz dürli halklardan doly (Hyz. 38:10—13). Biz 17, 18-nji baplardan tizden zalym halklaryň bar güýjüni jemläp, Hudaýyň halkyna topuljakdygyny bileris. Şonda olar, hakykatdanam, kimiň güýçlüdigini biler. Ýehowa olary Armageddon söweşinde ýok edende, Älemiň Hökümdarydygyny subut eder (Ylh. 16:16; 19:17—21).

³⁰ Ýehowa bizi bolsa halas edip, üstümize bereket ýagdyrar, sebäbi häzirden Ýehowany tanaýandygymyzy görkezýäris. Nädip? Oňa bil baglaýarys, gulak asýarys, isleýşi ýaly arassa sežde edýäris (Hyzkyl 28:26-ny okaň).