Corinto: Isa sa pinakamatatanda at pinakaprominenteng lunsod ng sinaunang Gresya. Makikita ito mga 5 km (3 mi) sa timog-kanluran ng lunsod ng Corinto sa ngayon. Naging mahalaga at napakayaman ng lunsod na ito pangunahin nang dahil sa magandang lokasyon nito sa ismo, o isang makitid na lupa, na nagdurugtong sa gitnang Gresya at sa Peloponnese sa timugang peninsula. Bukod sa kalakalan sa pagitan ng hilaga at timugang Gresya, kontrolado rin ng Corinto ang paglalayag ng mga barko sa pagitan ng silangan at kanluran ng Dagat Mediteraneo, dahil mas ligtas na dumaan sa ismo kaysa umikot sa Gresya. Ang Acaya, bukod sa Macedonia, ay tinatawag ng mga Romano na Gresya. Naging lalawigan ito ng Roma sa ilalim ng pangangasiwa ng Senado noong namamahala si Cesar Augusto, at naging kabisera nito ang Corinto. (Tingnan ang study note sa Gaw 18:12.) Maraming Judio ang nanirahan sa Corinto at nagtayo sila roon ng isang sinagoga, kaya may mga nahikayat silang mga Griego. (Gaw 18:4) Pinatunayan ng unang-siglong manunulat na si Philo at ng isang sinaunang inskripsiyong Griego sa isang hambang marmol na natagpuan malapit sa pintuang-daang nakaharap sa daungan ng Lechaeum na may mga Judio sa Corinto noon. Ang mababasa sa inskripsiyon ay “[Sy·na·]go·geʹ He·br[aiʹon],” na nangangahulugang “Sinagoga ng mga Hebreo.” May mga nagsasabi na ang hambang iyon ay mula pa noong panahon ni Pablo, pero mas marami ang naniniwala na hindi naman iyon ganoon kaluma.​—Tingnan ang Ap. B13.

Aquila: Ang tapat na Kristiyanong asawang ito, pati na ang tapat na asawa niyang si Priscila (kilalá ring Prisca), ay tinawag na “mga kamanggagawa” ni Pablo. (Ro 16:3) Anim na beses na lumitaw ang pangalan nila sa Kristiyanong Griegong Kasulatan (Gaw 18:18, 26; 1Co 16:19; 2Ti 4:19), at lagi silang binabanggit nang magkasama. Ang Priscila ay ang pangmaliit na anyo ng pangalang Prisca. Ang maikling anyo ay makikita sa isinulat ni Pablo, at ang mahaba naman ay sa isinulat ni Lucas. Karaniwan lang sa mga pangalang Romano na magkaroon ng higit sa isang anyo. Nanirahan sa Corinto sina Aquila at Priscila nang palayasin ni Emperador Claudio sa Roma ang mga Judio noong 49 C.E. o unang bahagi ng 50 C.E. Nang dumating si Pablo sa Corinto noong taglagas ng 50 C.E., nakatrabaho niya sa paggawa ng tolda ang mag-asawang ito. Tiyak na tinulungan nina Aquila at Priscila si Pablo sa pagpapatibay sa bagong kongregasyon doon. Si Aquila ay katutubo ng Ponto, isang rehiyon sa hilagang Asia Minor sa may baybayin ng Dagat na Itim.​—Tingnan ang Ap. B13.

gumagawa ng tolda: Dito, ang terminong Griego na ske·no·poi·osʹ ay ginamit para ilarawan ang trabaho nina Pablo, Aquila, at Priscila. Hindi tiyak kung ano ang eksaktong trabaho na tinutukoy ng salitang ito (kung gumagawa ng tolda, tagahabi ng tela, o gumagawa ng lubid); pero maraming iskolar ang naniniwala na tumutukoy ito sa “gumagawa ng tolda.” Nagmula si Pablo sa Tarso ng Cilicia, na kilalá sa telang gawa sa balahibo ng kambing na tinatawag na cilicium, ang materyal na ginagamit sa paggawa ng tolda. (Gaw 21:39) Para sa mga Judio noong unang siglo C.E., kapuri-puri ang isang kabataang lalaki na natuto ng isang kasanayan kahit pa tatanggap naman siya ng mas mataas na edukasyon. Kaya posibleng natutong gumawa ng tolda si Pablo noong kabataan pa siya. Hindi madali ang trabahong ito dahil sinasabing karaniwan nang matigas at magaspang ang cilicium, kaya mahirap itong gupitin at tahiin.

nagpapahayag: O “nakikipagkatuwiranan.” Ang pandiwang Griego na di·a·leʹgo·mai ay nangangahulugang “talakayin; makipag-usap.” Puwede itong tumukoy sa pagbibigay ng pahayag na nakapagtuturo at sa pakikipag-usap sa mga tao na may kasamang pagpapalitan ng opinyon. Ginamit din ang salitang Griegong ito sa Gaw 17:2, 17; 18:19; 19:8, 9; 20:7, 9.

naging abalang-abala . . . sa pangangaral ng salita: Ipinapakita ng ekspresyong ito na simula sa pagkakataong ito, ibinigay na ni Pablo ang buong panahon niya sa pangangaral.

pinagpag niya ang damit niya: Sa paggawa nito, ipinakita ni Pablo na wala na siyang pananagutan sa mga Judio sa Corinto na hindi nakinig sa nagliligtas-buhay na mensahe tungkol sa Kristo. Ginawa na ni Pablo ang obligasyon niya kaya hindi na siya mananagot para sa buhay nila. (Tingnan ang study note sa Kasalanan ninyo anuman ang mangyari sa inyo sa talatang ito.) May mga nauna nang ulat sa Kasulatan tungkol sa ganitong pagkilos. Nang kausapin ni Nehemias ang mga Judiong bumalik sa Jerusalem, pinagpag niya ang mga tupi ng damit niya para ipakita na ang sinumang hindi tutupad sa pangako ay itatakwil ng Diyos. (Ne 5:13) Kahawig niyan ang ginawa ni Pablo sa Antioquia ng Pisidia nang ‘ipagpag niya ang alikabok mula sa mga paa niya’ bilang patotoo laban sa mga umuusig sa kaniya sa lunsod na iyon.​—Tingnan ang study note sa Gaw 13:51; Luc 9:5.

Kasalanan ninyo anuman ang mangyari sa inyo: Lit., “Ang inyong dugo ay mapasainyong sariling mga ulo.” Ginamit ni Pablo ang ekspresyong ito para ipakita na wala na siyang pananagutan sa mangyayari sa mga Judio na hindi nakinig sa mensahe tungkol kay Jesus, ang Mesiyas. Sa Hebreong Kasulatan, may kahawig itong mga pananalita na nagpapakitang kapag namatay ang isang tao dahil sa sarili niyang kagagawan, walang ibang may kasalanan kundi siya. (Jos 2:19; 2Sa 1:16; 1Ha 2:37; Eze 33:2-4; tingnan ang study note sa Mat 27:25.) Idinagdag ni Pablo: Ako ay malinis, ibig sabihin, “Ako ay walang-sala [“malaya sa responsibilidad”].”​—Tingnan ang study note sa Gaw 20:26.

mula roon ay lumipat siya: Ibig sabihin, mula sa sinagoga papunta sa bahay ni Titio Justo, kung saan ipinagpatuloy ni Pablo ang pangangaral niya. Nakatira pa rin si Pablo kina Aquila at Priscila habang nasa Corinto siya, pero lumilitaw na sa bahay ni Justo karaniwang nangangaral sa mga tao ang apostol.​—Gaw 18:3.

Titio Justo: Mánanampalatayáng taga-Corinto na tinawag na mananamba ng Diyos, isang ekspresyon na nagpapakitang isa siyang Judiong proselita.​—Tingnan ang study note sa Gaw 13:43; 16:14.

proconsul: Gobernador ng isang lalawigan na nasa ilalim ng pamamahala ng Senado ng Roma. Binanggit dito na si Galio ang proconsul ng lalawigan ng Acaya. Angkop ang pagkakagamit dito ni Lucas ng terminong “proconsul,” dahil ang Acaya ay nasa ilalim ng pamamahala ng Senado mula 27 B.C.E. hanggang 15 C.E. at muli, pagkaraan ng 44 C.E. (Tingnan ang study note sa Gaw 13:7.) Isang inskripsiyon mula sa Delphi kung saan tinawag na proconsul si Galio ang nagpatunay na tumpak ang ulat ni Lucas. Nakatulong din ito para malaman kung kailan namahala si Galio.

Acaya: Sa Kristiyanong Griegong Kasulatan, isa itong lalawigan ng Roma sa timog ng Gresya na ang kabisera ay Corinto. Noong 27 B.C.E., nang baguhin ni Cesar Augusto ang saklaw ng dalawang lalawigan ng Gresya—ang Macedonia at Acaya—naging saklaw na ng Acaya ang buong Peloponnese at ang isang bahagi ng kontinente ng Gresya. Ang lalawigan ng Acaya ay nasa ilalim ng pamamahala ng Senado ng Roma, at pinamumunuan ito ng isang proconsul na nasa Corinto, ang kabisera nito. (2Co 1:1) Ang iba pang lunsod na nasa lalawigan ng Acaya na binanggit sa Kristiyanong Griegong Kasulatan ay ang Atenas at Cencrea. (Gaw 18:1, 18; Ro 16:1) Madalas banggitin nang magkasama ang Acaya at ang Macedonia, na katabing lalawigan nito sa hilaga.​—Gaw 19:21; Ro 15:26; 1Te 1:7, 8; tingnan ang Ap. B13.

Cencrea: Isa sa mga daungan ng Corinto. Makikita ito mga 11 km (7 mi) sa silangan ng Corinto, sa panig ng isang makitid na ismo na nakaharap sa Gulpong Saronic. Ang Cencrea ay ang daungan ng Corinto para sa mga nasa silangan ng Gresya, at ang Lechaeum naman, na nasa kabilang panig ng ismo, ang daungan ng Corinto para sa Italya at iba pang lugar sa kanluran ng Gresya. Sa kasalukuyan, may makikita ritong guho ng mga gusali at pangharang sa alon, malapit sa nayon ng Kehries (Kechriais) sa ngayon. Ayon sa Ro 16:1, may kongregasyong Kristiyano sa Cencrea.​—Tingnan ang Ap. B13.

Kung loloobin ni Jehova: Idiniriin ng ekspresyong ito na napakahalagang isaalang-alang ang kalooban ng Diyos kapag gumagawa o nagpaplano ng isang bagay. Laging nasa isip ni apostol Pablo ang prinsipyong iyan. (1Co 4:19; 16:7; Heb 6:3) Pinasigla rin ng alagad na si Santiago ang mga mambabasa niya na sabihin: “Kung kalooban ni Jehova, mabubuhay kami at gagawin namin ito o iyon.” (San 4:15) Hindi lang ito basta sinasabi. Kung taimtim ang isa sa pagsasabing “kung loloobin ni Jehova,” kikilos siya ayon sa kalooban ni Jehova. Hindi naman kailangan na lagi itong sabihin nang malakas kundi kahit sa puso lang.​—Tingnan ang study note sa Gaw 21:14; 1Co 4:19; San 4:15 at introduksiyon sa Ap. C3; Gaw 18:21.

Pinuntahan niya ang: Lit., “Umakyat siya sa.” Kahit hindi espesipikong binanggit sa tekstong Griego ang lunsod ng Jerusalem, lumilitaw na doon papunta si Pablo. Ang lunsod ay mga 750 m (2,500 ft) ang taas mula sa lebel ng dagat, kaya karaniwan nang sinasabi sa Kasulatan na ang mga mananamba ay “paakyat” sa Jerusalem. Sa katunayan, maraming beses na ginamit ang pandiwang Griego na a·na·baiʹno (“umakyat”) kapag espesipikong binabanggit ang Jerusalem bilang destinasyon. (Mat 20:17; Mar 10:32; Luc 18:31; 19:28; Ju 2:13; 5:1; 11:55; Gaw 11:2; 21:12; 24:11; 25:1, 9; Gal 2:1) Bukod diyan, ginamit din sa talatang ito ang pandiwang ka·ta·baiʹno, na literal na nangangahulugang “bumaba.” Ginagamit kung minsan ang pandiwang ito para ilarawan ang pag-alis sa Jerusalem.​—Mar 3:22; Luc 10:30, 31; Gaw 24:1, 22; 25:7.

Apolos: Judiong Kristiyano na lumilitaw na lumaki sa lunsod ng Alejandria, ang kabisera ng Ehipto, na lalawigan ng Roma. Ang Alejandria ay sentro ng mataas na edukasyon, at kilalá ito sa malaking aklatan nito. Sa Imperyo ng Roma, ito ang ikalawang pinakamalaking lunsod, sumunod sa lunsod ng Roma, at maraming nakatirang Judio rito. Isa ito sa mga pinakaimportanteng sentro ng kultura at edukasyon ng mga Judio at Griego. Dito ginawa ang Griegong salin ng Hebreong Kasulatan na tinatawag na Septuagint. Posibleng ito ang dahilan kaya sinabing maraming alam [lit., “makapangyarihan”] si Apolos sa Kasulatan, o sa Hebreong Kasulatan.

Naturuan: Ang pandiwang Griego na ka·te·kheʹo ay puwedeng tumukoy sa pagtuturo nang bibigan. Kapag ang mga katotohanan sa Salita ng Diyos ay paulit-ulit na itinatanim sa puso at isip ng isang tao, nagiging kuwalipikado siyang magturo sa iba.​—Ihambing ang Gal 6:6, kung saan dalawang beses na ginamit ang salitang Griegong ito.

daan ni Jehova: Sa sumunod na talata, ginamit ang kasingkahulugan nitong ekspresyon na “daan ng Diyos.” Ang buhay ng isang Kristiyano ay umiikot sa pagsamba sa tanging tunay na Diyos, si Jehova, at sa pananampalataya sa kaniyang Anak, si Jesu-Kristo. Ang ganitong paraan ng pamumuhay ay tinatawag sa aklat ng Gawa na “Daan” o “Daang ito.” (Gaw 19:9, 23; 22:4; 24:22; tingnan ang study note sa Gaw 9:2.) Apat na beses ding lumitaw sa Ebanghelyo ang ekspresyong “dadaanan ni Jehova,” na sinipi mula sa Isa 40:3. (Tingnan ang study note sa Mat 3:3; Mar 1:3; Luc 3:4; Ju 1:23.) Sa Isa 40:3, ginamit ang Tetragrammaton sa orihinal na tekstong Hebreo. Ang ekspresyong “daan ni Jehova” ay lumitaw rin sa Huk 2:22; Jer 5:4, 5.​—Tingnan ang study note sa Gaw 19:23 at introduksiyon sa Ap. C3; Gaw 18:25.

nag-aalab ang sigasig niya dahil sa espiritu: Lit., “kumukulo siya sa espiritu.” Ang salitang Griego na isinaling “nag-aalab” ay literal na nangangahulugang “kumukulo,” pero sa kontekstong ito, nangangahulugan itong “nag-uumapaw sa sigasig o sigla.” Dito, ang salitang Griego para sa “espiritu” (pneuʹma) ay lumilitaw na tumutukoy sa banal na espiritu ng Diyos, ang puwersa na puwedeng magpakilos at magpalakas sa isang tao na gawin ang mga bagay na kaayon ng kalooban ni Jehova. (Tingnan ang study note sa Mar 1:12.) Pero ang terminong “espiritu” ay puwede ring tumukoy sa puwersang nagmumula sa puso ng isang tao at nagpapakilos sa kaniya na sabihin o gawin ang isang bagay. Kaya ang talatang ito ay puwedeng tumukoy sa isang tao na nagpapakita ng sigasig at sigla para sa kung ano ang tama habang ginagabayan siya ng espiritu ng Diyos. Pero iniisip ng iba na sa kontekstong ito, ang ekspresyong ginamit ay isang idyoma lang na nagpapakita ng matinding kagustuhan at sigla. Kung gayon, posibleng ito ang dahilan kaya sinabing “nag-aalab ang sigasig [ni Apolos] dahil sa espiritu,” kahit wala pa siyang alam tungkol sa bautismo sa pangalan ni Jesus. Anuman ang mas tamang paliwanag, kailangang magabayan ng espiritu ng Diyos ang sigasig ni Apolos para makapagpakita siya ng sigla sa tamang mga bagay at maging handa sa pagtanggap sa mga turong mas tumpak.​—Tingnan sa Glosari, “Ruach; Pneuma.”

bautismo . . . ni Juan: Ang bautismong ito ay hayagang pagpapakita ng pagsisisi ng isang tao sa mga kasalanang nagawa niya laban sa Kautusang ibinigay ni Jehova kay Moises, ang Kautusang ipinangakong susundin ng mga Judio. (Exo 24:7, 8) Pero nawalan na ng bisa ang bautismo ni Juan pagkaraan ng Pentecostes 33 C.E. nang matapos ang tipang Kautusan. (Ro 10:4; Gal 3:13; Efe 2:13-15; Col 2:13, 14) Mula noon, ang tinatanggap na lang ni Jehova ay ang bautismong iniutos ni Jesus sa mga alagad niya. (Mat 28:19, 20) Ang mga pangyayaring nakaulat dito na may kaugnayan kay Apolos ay naganap noong mga 52 C.E.

ng Diyos: Kahit hindi lumitaw ang pananalitang ito sa tekstong Griego, maraming iskolar ang naniniwala na tumutukoy talaga ito sa walang-kapantay na kabaitan ng Diyos. Sa aklat ng Gawa, ang ekspresyong “walang-kapantay na kabaitan” ay pinakamadalas na iniuugnay sa “Diyos.”​—Gaw 11:23; 13:43; 14:26; 20:24, 32.