inakay . . . ng espiritu: O “inakay ng aktibong puwersa.” Ang salitang Griego rito na pneuʹma ay tumutukoy sa espiritu ng Diyos, ang puwersa na puwedeng magpakilos sa isang tao na gawin ang mga bagay kaayon ng kalooban ng Diyos.—Tingnan sa Glosari, “Ruach; Pneuma.”

Diyablo: Mula sa salitang Griego na di·aʹbo·los, na nangangahulugang “maninirang-puri.” (Ju 6:70; 2Ti 3:3) Ang kaugnay na pandiwang di·a·balʹlo ay nangangahulugang “mag-akusa; magbintang” at isinaling ‘inakusahan’ sa Luc 16:1.

Nasusulat: Tatlong beses na ginamit ni Jesus ang salitang ito nang sumipi siya sa Hebreong Kasulatan bilang sagot sa mga tukso ng Diyablo.—Mat 4:7, 10.

Jehova: Sa pagsiping ito sa Deu 8:3, ang pangalan ng Diyos, na kinakatawan ng apat na katinig sa Hebreo (ang transliterasyon ay YHWH), ay lumitaw sa orihinal na tekstong Hebreo.—Tingnan ang Ap. C.

banal na lunsod: Tumutukoy sa Jerusalem, na kadalasang tinatawag na banal dahil nandoon ang templo ni Jehova.—Ne 11:1; Isa 52:1.

tuktok ng templo: Lit., “pakpak ng templo.” Ang salitang Griego para sa “templo” ay puwedeng tumukoy sa mismong templo o sa buong bakuran ng templo. Kaya ang ekspresyon ay puwedeng tumukoy sa ibabaw ng pader na nakapalibot sa templo.

Jehova: Sa pagsiping ito sa Deu 6:16, ang pangalan ng Diyos, na kinakatawan ng apat na katinig sa Hebreo (ang transliterasyon ay YHWH), ay lumitaw sa orihinal na tekstong Hebreo.—Tingnan ang Ap. C.

ipinakita sa kaniya: Malamang na isang pangitain na parang totoong-totoo ang ipinakita kay Jesus ng tagapamahala ng mga demonyo.

lahat ng kaharian: Sa tekstong ito, tumutukoy ito sa anumang klase o sa lahat ng gobyerno ng tao.

mundo: O “sanlibutan.” Salin ng salitang Griego na koʹsmos. Dito, tumutukoy ito sa di-matuwid na lipunan ng tao.

sasamba . . . nang kahit isang beses: Ang pandiwang Griego na maaaring isaling “sumamba” ay nasa panahunang aorist, na nagpapahiwatig ng minsanang pagkilos. Ang salin dito ay nagpapakitang hindi hiniling ng Diyablo kay Jesus na patuloy siyang sambahin, kundi “isang beses” lang.

Satanas: Mula sa salitang Hebreo na sa·tanʹ, na nangangahulugang “kalaban,” o “mananalansang.”

Jehova: Sa pagsiping ito sa Deu 6:13, ang pangalan ng Diyos, na kinakatawan ng apat na katinig sa Hebreo (ang transliterasyon ay YHWH), ay lumitaw sa orihinal na tekstong Hebreo.—Tingnan ang Ap. C.

at siya lang ang dapat mong paglingkuran: O “at siya lang ang dapat mong pag-ukulan ng sagradong paglilingkod.” Ang pandiwang Griego na la·treuʹo ay nangangahulugan lang na paglilingkod, pero dahil ginamit ito sa Kristiyanong Griegong Kasulatan para tumukoy sa paglilingkod o pagsamba sa Diyos, tama lang na isalin ito na “gumawa ng sagradong paglilingkod; maglingkod; sumamba.” (Luc 1:74; 2:37; 4:8; Gaw 7:7; Ro 1:9; Fil 3:3; 2Ti 1:3; Heb 9:14; 12:28; Apo 7:15; 22:3) Sa Deu 6:13, ang tekstong sinipi ni Jesus, ang salitang Hebreo na isinaling “paglingkuran” ay ʽa·vadhʹ. Nangangahulugan din itong “maglingkod” pero puwede ring isaling “sumamba.” (Exo 3:12; tlb.; 2Sa 15:8, tlb.) Determinado si Jesus na kay Jehova lang ibigay ang kaniyang debosyon.

Nang mabalitaan: Mga isang taon ang pagitan ng nakaulat sa talata 11 at sa talatang ito, at ang mga naganap noong panahong iyon ay nakaulat sa Ju 1:29 hanggang 4:3. Idinagdag din ng ulat ni Juan na nang umalis si Jesus sa Judea papuntang Galilea, dumaan siya sa Samaria, kung saan niya nakausap ang isang Samaritana sa balon na malapit sa Sicar.—Ju 4:4-43; tingnan ang Ap. A7, chart na “Simula ng Ministeryo ni Jesus,” at Mapa 2.

Capernaum: Mula sa pangalang Hebreo na nangangahulugang “Nayon ni Nahum” o “Nayon na Nagpapatibay-Loob.” (Na 1:1, tlb.) Napakahalaga ng lunsod na ito sa ministeryo ni Jesus. Makikita ito sa hilagang-kanluran ng Lawa ng Galilea at tinawag na “sarili niyang lunsod” sa Mat 9:1.

mga distrito ng Zebulon at Neptali: Tumutukoy sa mga rehiyon na nasa kanluran at hilaga ng Lawa ng Galilea sa dulong hilaga ng Israel, at kasama rito ang distrito ng Galilea. (Jos 19:10-16, 32-39) Sakop ng teritoryo ng Neptali ang buong kanlurang baybayin ng Lawa ng Galilea.

para matupad ang sinabi ng Diyos sa pamamagitan ng propetang si Isaias: Tingnan ang study note sa Mat 1:22.

daang patungo sa dagat: Posibleng tumutukoy sa sinaunang daan na nasa kahabaan ng Lawa ng Galilea papunta sa Dagat Mediteraneo.

sa kabilang ibayo ng Jordan: Sa konteksto, maliwanag na tumutukoy ito sa kanluran ng Ilog Jordan.

Galilea ng mga banyaga: Posibleng ginamit ni Isaias ang ekspresyong ito dahil ang Galilea ang hangganan ng Israel na malapit sa ibang mga bansa. Dahil sa lokasyon ng Galilea at ng mga daang bumabagtas dito, mas nakakasalamuha nila ang mga banyaga, kaya madali itong masakop at matirhan ng mga di-Israelita. Pagdating ng unang siglo, marami nang di-Judio ang nakatira dito, kaya mas naging angkop ang tawag dito.

matinding liwanag: Bilang katuparan ng hula ni Isaias tungkol sa Mesiyas, isinagawa ni Jesus ang malaking bahagi ng ministeryo niya sa Galilea, sa mga distrito ng Zebulon at Neptali. (Mat 4:13, 15) Kaya nagdala si Jesus ng espirituwal na liwanag sa mga itinuturing na nasa espirituwal na kadiliman at hinahamak kahit ng kanilang mga kapuwa Judio sa Judea.—Ju 7:52.

anino ng kamatayan: Maliwanag na ipinapakita ng terminong ito na ang kamatayan ay parang may anino na lumulukob sa mga tao habang papalapit ito. Pero nagdala si Jesus ng liwanag na makakapag-alis ng anino at makakapagligtas sa mga tao mula sa kamatayan.

mangaral: Ibig sabihin, maghayag sa publiko.—Tingnan ang study note sa Mat 3:1.

ang Kaharian ng langit ay malapit na: Ang mensaheng ito tungkol sa isang bagong pandaigdig na gobyerno ang tema ng pangangaral ni Jesus. (Mat 10:7; Mar 1:15) Naghayag si Juan Bautista ng katulad na mensahe mga anim na buwan bago bautismuhan si Jesus (Mat 3:1, 2); pero mas “malapit na” ang Kaharian nang ipangaral ito ni Jesus dahil naroroon na siya bilang ang piniling Hari. Walang ulat na nagsasabing pagkamatay ni Jesus, patuloy na ipinangaral ng mga alagad niya na ang Kaharian ay “malapit na.”

Lawa ng Galilea: Isang lawa na tubig-tabang sa hilagang bahagi ng Israel. (Ang salitang Griego na isinaling “lawa” ay puwede ring mangahulugang “dagat.”) Tinawag din itong Lawa ng Kineret (Bil 34:11), lawa ng Genesaret (Luc 5:1), at Lawa ng Tiberias (Ju 6:1). Mga 210 m (700 ft) ang baba nito mula sa lebel ng dagat. May haba itong 21 km (13 mi) mula hilaga hanggang timog at lapad na 12 km (8 mi), at ang pinakamalalim na bahagi nito ay mga 48 m (160 ft).—Tingnan ang Ap. A7, Mapa 3B, “Mga Pangyayari sa May Lawa ng Galilea.”

Simon na tinatawag na Pedro: Simon ang personal niyang pangalan; ang Pedro (Peʹtros) ay ang Griegong katumbas ng Semitikong pangalan na Cefas (Ke·phasʹ), na ibinigay ni Jesus sa kaniya.—Mar 3:16; Ju 1:42; tingnan ang study note sa Mat 10:2.

naghahagis ng lambat: Ang isang mahusay na mangingisda na nasa tubig o nasa maliit na bangka ay kayang maghagis ng pabilog na lambat na babagsak nang lapát sa tubig. Ang lambat, na malamang ay 6-8 m (20-25 ft) ang diyametro, ay may mga pabigat sa palibot para lumubog ito at makahuli ng mga isda.

mga mangingisda: Karaniwang trabaho ang pangingisda sa Galilea. Si Pedro at ang kapatid niyang si Andres ay hindi lang basta mangingisda, kundi may negosyo sila ng pangingisda. Lumilitaw na kasosyo nila sina Santiago at Juan, na mga anak ni Zebedeo.—Mar 1:16-21; Luc 5:7, 10.

mangingisda ng tao: Ang pananalitang ito ay batay sa trabaho nina Simon at Andres. Ipinapakita nito na sila ay “manghuhuli . . . ng mga taong buháy” para sa Kaharian. (Luc 5:10) Posibleng ipinapahiwatig din nito na gaya ng pangingisda, ang paggawa ng alagad ay hindi madali at kailangan ng pagsisikap at tiyaga, na kung minsan ay kaunti lang ang resulta.

sumunod sa kaniya: Mga anim na buwan hanggang isang taon nang alagad ni Jesus sina Pedro at Andres. (Ju 1:35-42) Inimbitahan sila ngayon ni Jesus na sundan siya nang buong panahon at iwan ang negosyo nilang pangingisda.—Luc 5:1-11; tingnan ang study note sa Mat 4:22.

magkapatid na sina Santiago at Juan: Laging magkasamang binabanggit ang magkapatid na sina Santiago at Juan, at mas madalas na unang binabanggit si Santiago. Posibleng ipinapakita nito na mas matanda siya kay Juan.—Mat 4:21; 10:2; 17:1; Mar 1:29; 3:17; 5:37; 9:2; 10:35, 41; 13:3; 14:33; Luc 5:10; 6:14; 8:51; 9:28, 54; Gaw 1:13.

Zebedeo: Posibleng tiyuhin ni Jesus na asawa ni Salome, na kapatid ng kaniyang ina na si Maria. Kung gayon, sina Juan at Santiago ay pinsan ni Jesus.—Tingnan ang study note sa Mar 15:40.

Agad nilang iniwan: Ang salitang Griego na eu·theʹos, na isinalin ditong “agad,” ay lumitaw din sa talata 20. Gaya nina Pedro at Andres, agad na tinanggap nina Santiago at Juan ang imbitasyon ni Jesus na sundan siya nang buong panahon.

Nilibot niya ang buong Galilea: Ito ang simula ng unang paglalakbay ni Jesus sa Galilea para mangaral kasama ang apat na alagad na kakapili lang niya—sina Pedro, Andres, Santiago, at Juan.—Mat 4:18-22; tingnan ang Ap. A7.

nagtuturo . . . nangangaral: Ang pagtuturo ay iba sa pangangaral, dahil ang guro ay hindi lang basta naghahayag; nagtuturo siya, nagpapaliwanag, gumagamit ng nakakakumbinsing mga argumento, at naghaharap ng katibayan.—Tingnan ang study note sa Mat 3:1; 28:20.

sinagoga: Tingnan sa Glosari.

mabuting balita: Ito ang unang paglitaw ng salitang Griego na eu·ag·geʹli·on, na isinasaling “ebanghelyo” sa ilang Bibliya. Ang kaugnay na salitang Griego na eu·ag·ge·li·stesʹ, na isinasaling “ebanghelisador,” ay nangangahulugang “mángangarál ng mabuting balita.”—Gaw 21:8; Efe 4:11, tlb.; 2Ti 4:5, tlb.

Sirya: Ito ang Sirya na lalawigan ng Roma; isang rehiyon ng mga Gentil sa hilaga ng Galilea, sa pagitan ng Damasco at Dagat Mediteraneo.

epileptiko: Ang salitang Griego para dito ay literal na nangangahulugang “maapektuhan ng buwan.” Pero ginamit ni Mateo ang salitang ito sa kontekstong medikal, at hindi niya ito iniuugnay sa pamahiin na ang sakit ay epekto ng pagbabago ng hugis ng buwan. Ang mga sintomas na inilarawan nina Mateo, Marcos, at Lucas ay maliwanag na may kaugnayan sa epilepsi.

Decapolis: Tingnan sa Glosari at Ap. B10.

kabilang ibayo ng Jordan: Sa kontekstong ito, maliwanag na tumutukoy sa rehiyon na nasa silangan ng Ilog Jordan, na tinatawag ding Perea (mula sa salitang Griego na peʹran, na nangangahulugang “sa kabilang panig”).