VAHE HIVA
‘Oku Ofi ‘a e Ngata‘anga ‘o e Māmaní?
1. Ko fē ‘e lava ke tau ‘ilo ai ‘o fekau‘aki mo e kaha‘ú?
KUÓ KE sio ‘i he ongoongó ‘i ha taimi peá ke fakakaukau, ‘‘E lava koā ke toe kovi ange ‘a e ngaahi me‘á?’ ‘Oku lahi fau ‘a e me‘a fakamamahí mo e anga-fakamamahí ‘o tui ai ‘a e kakai ‘e ni‘ihi kuo pau pē ‘oku tau ofi ki he ngata‘anga ‘o e māmaní. ‘Oku mo‘oni ia? ‘Oku ‘i ai ha founga ke ‘ilo‘i ai ‘a e me‘a ‘e hoko ‘i he kaha‘ú? ‘Io. Neongo ‘oku ‘ikai malava ke tomu‘a tala ‘e he tangatá ‘a e me‘a ‘e hokó, ‘oku malava ia ‘e Sihova ko e ‘Otuá. ‘Okú ne fakamatala mai ‘i he Tohi Tapú fekau‘aki mo hotau kaha‘ú pea mo e kaha‘u ‘o e māmaní.—‘Aisea 46:10; Sēmisi 4:14.
2, 3. Ko e hā na‘e fiema‘u ‘e he kau ākonga ‘a Sīsuú ke nau ‘ilo ki aí, pea na‘e anga-fēfē ‘a e tali ‘a Sīsū kiate kinautolú?
2 ‘I he taimi ‘oku tau lau ai ‘i he Tohi Tapú fekau‘aki mo e ngata‘anga ‘o e māmaní, ‘oku ‘uhinga iá, ‘o ‘ikai ko e ngata‘anga ‘o e palanite ko Māmaní, ka ko e ngata‘anga ‘o e fulikivanú. Na‘e ako‘i ‘e Sīsū ki he kakaí ko e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá ‘e pule mai ki he māmaní. (Luke 4:43) Na‘e loto ‘ene kau ākongá ke nau ‘ilo‘i ‘a e taimi ‘e hoko mai ai ‘a e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá, pea na‘a nau ‘eke kia Sīsū: “‘E hoko fakakū mai ‘a e ngaahi me‘á ni, pea ko e hā ‘a e faka‘ilonga ‘o ho‘o ‘i hení pea mo e faka‘osi‘osi ‘o e fokotu‘utu‘u lolotongá?” (Mātiu 24:3) Na‘e ‘ikai ke tala ange ‘e Sīsū kiate kinautolu ‘a e ‘ahó tonu, ka na‘á ne tala ange ‘a e me‘a ‘e hoko ki mu‘a pē ‘i he ngata‘anga ‘o e māmani ko ení. Ko e me‘a na‘e pehē ‘e Sīsū ‘e hokó ‘oku lolotonga hoko ia he taimí ni.
3 ‘I he vahé ni te tau lāulea ai ki he fakamo‘oni ‘oku tau mo‘ui ‘i he taimi ki mu‘a pē ‘i he ngata‘anga ‘o e māmaní. ‘Uluakí, ‘oku fiema‘u ke tau ako fekau‘aki mo ha tau ‘a ia na‘e hoko ‘i hēvani koe‘uhí ke lava ai ‘o tau mahino‘i ‘a e ‘uhinga ‘oku kovi pehē fau ai ‘a e ngaahi me‘á ‘i heni ‘i he māmaní.
KO HA TAU ‘I HĒVANI
4, 5. (a) Ko e hā na‘e hoko ‘i hēvani ‘i he hili pē ‘a e hoko ‘a Sīsū ko e Tu‘í? (e) Fakatatau ki he Fakahā 12:12, ko e hā ‘e hoko ‘i he māmaní hili hono lī hifo ‘a Sētané?
4 ‘I he Vahe 8 na‘a tau ako ai na‘e hoko ‘a Sīsū ko e Tu‘i ‘i hēvani ‘i he 1914. (Taniela 7:13, 14) Ko e tohi Fakahaá ‘oku tala mai ai kiate kitautolu ‘a e me‘a na‘e hokó: “Na‘e hoko ha tau ‘i hēvani: Ko Maikeli [‘uhinga kia Sīsū] mo ‘ene kau ‘āngeló na‘a nau faitau mo e talākoní [Sētane], pea na‘e faitau ‘a e talākoní mo ‘ene kau ‘āngeló mo kinautolu.” * Na‘e fo‘i ‘a Sētane mo ‘ene fanga tēmenioó ‘i he taú pea na‘e lī hifo kinautolu ki he māmaní. Sioloto atu ki he fiefia na‘e ongo‘i ‘e he kau ‘āngeló! Kae fēfē ‘a e kakai ‘i he māmaní? ‘Oku pehē ‘e he Tohi Tapú ‘e hoko ia ko ha taimi faingata‘a ki he fa‘ahinga ‘o e tangatá. Ko e hā hono ‘uhingá? Koe‘uhí ‘oku ‘ita lahi ‘aupito ‘a e Tēvoló, “‘i he‘ene ‘ilo‘i ‘oku toe si‘i pē hono taimí.”—Fakahā 12:7, 9, 12.
5 ‘Oku fakatupunga ‘e he Tēvoló ke hoko ‘a e faingata‘a lahi taha te ne ala lavá ‘i he māmaní. ‘Okú ne tōlili koe‘uhí ‘oku toe si‘i pē hono taimí ki mu‘a ke to‘o atu ia ‘e he ‘Otuá. Tau sivisivi‘i angé ‘a e me‘a na‘e lea‘aki ‘e Sīsū ‘e hoko lolotonga ‘a e ngaahi ‘aho faka‘osí.—Sio ki he Fakamatala ‘i he Ngata‘angá 24.
NGAAHI ‘AHO FAKA‘OSÍ
6, 7. Ko e hā ‘oku lava ke lea‘aki fekau‘aki mo e taú mo e fiekaiá ‘i he ‘ahó ni?
6 Tau. Na‘e pehē ‘e Sīsū: “‘E tu‘u ‘a e fonua ki he fonua mo e pule‘anga ki he pule‘anga.” (Mātiu 24:7) Kuo mate ‘a e kakai tokolahi ange ‘i he ngaahi tau ‘i hotau taimí ‘i ha toe taimi ‘i he hisitōliá. ‘Oku fakahaa‘i ‘e ha līpooti ‘e taha mei he Ako‘anga Vakai‘i ‘o e Māmaní ‘o pehē talu mei he 1914, kuo mate ai ‘i he ngaahi taú ‘a e kakai laka hake he toko 100 milioná. ‘Oku laka hake he liunga tolú ‘a e kakai kuo mate ‘i he ngaahi taú lolotonga ‘a e ta‘u ‘e 100 ‘i he vaha‘a ‘o e 1900 mo e 2000 ‘i he kakai na‘e mate lolotonga ‘a e ta‘u ‘e 1,900 ki mu‘á. Sioloto atu pē ki he faingata‘a‘ia mo e mamahi kuo ongo‘i ‘e he kakai ‘e laui miliona koe‘uhí ko e taú!
7 Fiekaia. Na‘e pehē ‘e Sīsū: “‘E ‘i ai ‘a e ngaahi nounou fakame‘atokoni.” (Mātiu 24:7) Neongo ‘oku lahi ange ‘a e me‘akai ‘oku ma‘u he taimi ní ‘i ha toe taimi ki mu‘a, ‘oku ‘ikai ‘aupito ke ma‘u ‘e he kakai tokolahi ha me‘a fe‘unga ke kai. Ko e hā hono ‘uhingá? Koe‘uhí ‘oku ‘ikai te nau ma‘u ha pa‘anga fe‘unga ke fakatau mai ‘aki ha me‘akai pe kelekele ke tō ai ha me‘a ke kai. Laka hake he kakai ‘e taha piliona ‘oku si‘i hifo he tola ‘e taha ‘i he ‘aho ‘oku nau ma‘u ke mo‘ui ai. ‘Oku pehē ‘e he Kautaha Mo‘ui ‘a Māmaní ‘oku mate ‘i he ta‘u taki taha ‘a e fānau ‘e laui miliona, koe‘uhí pē ‘oku ‘ikai te nau ma‘u ha me‘akai fe‘unga ke tauhi‘aki kinautolu ke nau mo‘ui lelei.
8, 9. Ko e hā ‘okú ne fakahaa‘i kuo hoko mo‘oni ‘a e kikite ‘a Sīsū fekau‘aki mo e ngaahi mofuiké mo e mahakí?
8 Ngaahi mofuike. Na‘e kikite‘i ‘e Sīsū: “‘E ‘i ai ‘a e ngaahi mofuike lalahi.” (Luke 21:11) ‘Oku lolotonga ‘amanekina ‘e hoko ‘i he ta‘u kotoa pē ‘a e ngaahi mofuike mālohi. Kuo mate talu mei he ta‘u 1900, ‘a e kakai laka hake he toko ua milioná koe‘uhi ko e ngaahi mofuiké. Pea neongo kuo tokoni ‘a e tekinolosiá ke ‘ilo‘i ki mu‘a ange ‘a e ngaahi mofuiké ‘i ha toe taimi ki mu‘a, ‘oku kei mate pē ‘a e kakai tokolahi.
9 Mahaki. Na‘e tomu‘a tala ‘e Sīsū ‘e ‘i ai ‘a e “ngaahi mahaki faka‘auha.” Kuo mafola vave ‘a e ngaahi mahaki fakatu‘utāmakí pea mate ai ‘a e tokolahi. (Luke 21:11) Neongo kuo ‘ilo‘i ‘e he kau toketaá ‘a e founga ke faito‘o ‘aki ‘a e ngaahi mahaki kehekehe, ‘oku kei ‘i ai pē ‘a e ngaahi mahaki ‘oku ‘ikai lava ke faito‘o. Ko hono mo‘oní, ‘oku fakamatala ‘a e līpooti ‘e taha ‘o pehē ‘i he ta‘u taki taha, ‘oku mate ai ‘a e kakai ‘e laui miliona mei he ngaahi mahaki, hangē ko e tīpií, malēliá, mo e kōlelá. ‘Ikai ko ia pē, ka kuo ‘ilo ‘e he kau toketaá ‘a e ngaahi mahaki fo‘ou ‘e 30, pea ko e ni‘ihi ai ‘oku ‘ikai ‘i ai hanau faito‘o.
TU‘UNGA ‘E ‘I AI ‘A E KAKAÍ ‘I HE NGAAHI ‘AHO FAKA‘OSÍ
10. ‘Oku anga-fēfē ‘a e hoko mo‘oni he ‘ahó ni ‘a e 2 Tīmote 3:1-5?
10 ‘I he 2 Tīmote 3:1-5, ‘oku pehē ai ‘e he Tohi Tapú: “‘I he ngaahi ‘aho faka‘osí ‘e ‘i heni ai ‘a e ngaahi taimi fakalilifu ‘a ia ‘e faingata‘a ke fekuki mo ia.” Na‘e fakamatala‘i ‘e he ‘apositolo ko Paulá ‘a e tō‘onga ‘e fai ‘e he kakai tokolahi lolotonga ‘a e ngaahi ‘aho faka‘osí. Na‘á ne pehē ko e kakaí te nau
-
hoko ‘o siokita
-
‘ofa ki he pa‘angá
-
talangata‘a ki he‘enau mātu‘á
-
ta‘emateaki
-
ta‘e‘ofa ki honau fāmilí
-
hoko ‘o ‘ikai mapule‘i-kita
-
hoko ‘o anga-fakamālohi mo fakaaoao
-
‘ofa ki he mālié ‘o laka ange ia ‘i he ‘ofa ki he ‘Otuá
-
fakangalingali ‘oku nau ‘ofa ki he ‘Otuá kae fakafisi ke talangofua kiate ia
11. Fakatatau ki he Saame 92:7, ko e hā ‘e hoko ki he kakai fulikivanú?
11 ‘Oku tō‘onga peheni ‘a e kakai tokolahi ‘i he feitu‘u ‘okú ke nofo aí? ‘Oku pehē ‘a e tokolahi ‘i he kotoa ‘o e māmaní. Saame 92:7.
Ka kuo vavé ni ke fai ‘e he ‘Otuá ha me‘a ‘o fekau‘aki mo ia. ‘Okú ne tala‘ofa: “‘I he tupu ‘a e kau fulikivanú ‘o hangē ko e vaó pea tupu ‘āfa‘afa ‘a e kotoa ‘o e kau faihalá, ko e me‘a ia ‘e faka‘auha ‘osi ai kinautolu ‘o ta‘engatá.”—ONGOONGO LELEI ‘I HE NGAAHI ‘AHO FAKA‘OSÍ
12, 13. Ko e hā kuo ako‘i mai kiate kitautolu ‘e Sihova he lolotonga ‘a e ngaahi ‘aho faka‘osí?
12 Na‘e tomu‘a tala ‘e he Tohi Tapú ‘i he lolotonga ‘a e ngaahi ‘aho faka‘osí, ‘e fonu ‘a e māmaní ‘i he mamahi mo e faingata‘a. Ka ‘oku toe pehē ‘e he Tohi Tapú ‘e hoko ha ngaahi me‘a lelei.
13 Mahino‘i ‘a e Tohi Tapú. Na‘e tohi ‘a e palōfita ko Tanielá ‘o fekau‘aki mo e ngaahi ‘aho faka‘osí. Na‘á ne pehē: “‘E lahi ‘aupito ‘a e ‘ilo mo‘oní.” (Taniela 12:4) ‘E ‘oange ‘e he ‘Otuá ki hono kakaí ‘a e malava ke nau mahino‘i ‘a e Tohi Tapú ‘o mā‘ala‘ala ange ia ‘i ha toe taimi ki mu‘a. Kuo fai eni ‘e Sihova tautefito talu mei he 1914. Ko e fakatātaá, kuó ne ako‘i mai kiate kitautolu ‘a e mahu‘inga ‘o hono huafá mo ‘ene taumu‘a ki he māmaní pea pehē ki he mo‘oni fekau‘aki mo e huhu‘í, mo e me‘a ‘oku hoko ‘i he taimi ‘oku tau mate aí, pea mo e toetu‘ú. Kuo tau ako ko e Pule‘anga pē ‘o e ‘Otuá ‘e lava ke ne solova ‘a e kotoa ‘o ‘etau ngaahi palopalemá. Kuo tau toe ako ‘a e founga ke hoko ai ‘o fiefiá mo e founga ke mo‘ui ai ‘i ha founga ‘oku fakahōifua ki he ‘Otuá. Ka ko e hā ‘oku fai ‘e he kau sevāniti ‘a e ‘Otuá ki he me‘a kuo nau akó? ‘Oku ‘omi ‘e ha toe kikite ‘e taha kiate kitautolu ‘a e talí.—Sio ki he Fakamatala ‘i he Ngata‘angá 21 mo e 25.
14. ‘Oku malanga‘i ‘i fē ‘a e ongoongo lelei ‘o e Pule‘angá, pea ko hai ‘oku nau malanga‘i iá?
14 Ngāue fakamalanga ‘i he fo‘i kolopé. ‘I he lea fekau‘aki mo e ngaahi ‘aho faka‘osí, na‘e pehē ai ‘e Sīsū: “Ko e ongoongo lelei ko ‘eni ‘o e Pule‘angá ‘e malanga‘i ia ‘i he kotoa ‘o e māmani kuo nofo‘í.” (Mātiu 24:3, 14) Ko e ongoongo lelei ‘o e Pule‘angá ‘oku malanga‘i ia ‘i he fonua laka hake he 230 pea ‘i he lea ‘e 700 tupu. ‘Io, ‘i he kotoa ‘o e māmaní, ko e Kau Fakamo‘oni ‘a Sihova mei he “kotoa ‘o e ngaahi pule‘anga mo e ngaahi matakali” ‘oku nau tokoni‘i ‘a e kakaí ke nau mahino‘i ‘a e Pule‘angá mo e me‘a te ne fai ma‘á e fa‘ahinga ‘o e tangatá. (Fakahā 7:9) Pea ‘oku nau fai eni ta‘etotongi. Neongo ‘oku fehi‘anekina‘i kinautolu pea fakatanga‘i ‘e he tokolahi, ‘oku ‘ikai ha me‘a ‘e lava ke ne ta‘ofi ‘a e ngāue fakamalangá, ‘o hangē pē ko ia na‘e kikite‘i ‘e Sīsuú.—Luke 21:17.
KO E HĀ TE KE FAÍ?
15. (a) ‘Okú ke tui ‘oku tau mo‘ui ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí, pea ko e hā hono ‘uhingá? (e) Ko e hā ‘e hoko ki he fa‘ahinga ‘oku nau talangofua kia Sihová mo e fa‘ahinga ‘oku ‘ikaí?
15 ‘Okú ke tui ‘oku tau mo‘ui ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí? Ko e ngaahi kikite lahi ‘i he Tohi Tapú fekau‘aki mo e ngaahi ‘aho faka‘osí kuo hoko mo‘oni. Kuo vavé ni ke fakapapau‘i ‘e Sihova ke tuku ‘a hono malanga‘i ‘o e ongoongo leleí pea ‘e hoko mai leva “‘a e ngata‘angá.” (Mātiu 24:14) Ko e hā ‘a e ngata‘angá? Ko ‘Āmaketone ia, ‘i he taimi ‘e to‘o atu ai ‘e he ‘Otuá ‘a e fulikivanú kotoa. ‘E ngāue‘aki ‘e Sihova ‘a Sīsū mo ‘ene kau ‘āngelo mālohí ke nau faka‘auha ha taha pē ‘e fakafisi ke talangofua kiate Ia mo hono ‘Aló. (2 Tesalonaika 1:6-9) ‘I he hili iá, he‘ikai ke toe takihala‘i ‘e Sētane mo ‘ene fanga tēmenioó ‘a e kakaí. Pea ko e fa‘ahinga kotoa ‘oku nau loto ke talangofua ki he ‘Otuá mo tali ‘a hono Pule‘angá te nau sio ki he hoko mo‘oni ‘a e tala‘ofa kotoa ‘a e ‘Otuá.—Fakahā 20:1-3; 21:3-5.
16. Koe‘uhi ‘oku mātu‘aki ofi ‘a e ngata‘angá, ko e hā ‘oku fiema‘u ke ke faí?
16 Ko e māmani ko eni ‘oku pule‘i ‘e Sētané kuo vavé ni ke ngata. Ko ia ‘oku mātu‘aki mahu‘inga ke tau ‘eke hifo kiate kitautolu, ‘Ko e hā ‘oku fiema‘u ke u faí?’ ‘Oku loto ‘a Sihova ke ke ako ‘a e me‘a lahi taha te ke malavá mei he Tohi Tapú. ‘Oku fiema‘u ke ke fai fakamātoato ‘a ho‘o akó. (Sione 17:3) ‘Oku ‘i ai ‘a e ngaahi fakataha ‘a e Kau Fakamo‘oni ‘a Sihová ‘i he uike kotoa pē ke tokoni‘i ai ‘a e kakaí ke nau mahino‘i ‘a e Tohi Tapú. Feinga ke ma‘u ma‘u pē ‘a e ngaahi fakataha ko iá. (Lau ‘a e Hepelū 10:24, 25.) Kapau ‘okú ke ‘ilo ‘oku fiema‘u ke ke fai ha ngaahi liliu, ‘oua ‘e ilifia ‘i hono fai iá. ‘I ho‘o fai iá, ‘e hoko ai ‘o toe mālohi ange ‘a ho‘o kaume‘a mo Sihová.—Sēmisi 4:8.
17. Ko e hā ‘e ‘ohovale ai ‘a e tokolahi taha ‘o e kakaí ‘i he hoko mai ‘a e ngata‘angá?
17 Na‘e fakamatala ‘a e ‘apositolo ko Paulá ko e faka‘auha ‘o e fulikivanú ‘e hoko mai ia ‘i he taimi ‘oku ‘ikai ke ‘amanekina ai ‘e he tokolahi taha ‘o e kakaí, “‘o hangē ko ha kaiha‘a ‘i he po‘ulí.” (1 Tesalonaika ) Na‘e kikite‘i ‘e Sīsū ‘e fili ‘a e tokolahi ke tukunoa‘i ‘a e fakamo‘oni ko ia ‘oku tau mo‘ui ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí. Na‘á ne pehē: “Hangē tofu pē ko e ngaahi ‘aho ‘o Noá, ‘e pehē pē ‘a e ‘i heni ‘a e Foha ‘o e tangatá [pe ngaahi ‘aho faka‘osí]. He hangē ko e ngaahi ‘aho ko ia ki mu‘a ‘i he Lōmakí, ko e kakaí na‘a nau kai mo inu, mali ‘a e kakai tangatá pea foaki atu ‘a e kakai fefiné ‘i he mali, kae ‘oua kuo a‘u ki he ‘aho na‘e hū ai ‘a Noa ki he ‘a‘aké, pea na‘e ‘ikai te nau tokanga kae ‘oua kuo hoko mai ‘a e Lōmakí ‘o tafi‘i kotoa atu kinautolu, ‘e pehē pē ‘a e ‘i heni ‘a e Foha ‘o e tangatá.”— 5:2Mātiu 24:37-39.
18. Ko e hā ‘a e fakatokanga na‘e ‘omai ‘e Sīsū kiate kitautolú?
18 Na‘e fakatokanga ‘a Sīsū ke ‘oua na‘a tau hoko ‘o femo‘uekina “‘i he kai ‘o fu‘u hulú mo e inu ‘o fu‘u lahí pea mo e ngaahi loto-mo‘ua ‘o e mo‘uí.” Na‘á ne pehē ‘e hoko fakafokifā mai ‘a e ngata‘angá, “‘o hangē ha tauhelé.” Na‘á ne toe pehē ‘e “hoko mai ia ki he fa‘ahinga kotoa ‘oku nofo ‘i he funga ‘o māmaní kotoa.” Pea na‘á ne tānaki mai: “Hanganaki ‘ā leva, ‘o fai ‘a e hū tōtōaki [pe lotu mātu‘aki loto-mo‘oni] ‘i he taimi kotoa pē ke mou lava ‘o hao ‘i he ngaahi me‘a kotoa pē ko eni kuo pau ke hokó pea ke mou lava ‘o tu‘u ‘i he ‘ao ‘o e Foha ‘o e tangatá.” (Luke 21:34-36) Ko e hā ‘oku mahu‘inga ‘aupito ai ke fanongo ki he fakatokanga ‘a Sīsuú? Koe‘uhí kuo vavé ni ‘aupito ke faka‘auha ‘a e māmani fulikivanu ‘o Sētané. Ko e fa‘ahinga pē ‘oku tali ‘e Sihova mo Sīsuú te nau hao ‘i he ngata‘angá pea mo‘ui ta‘engata ‘i he māmani fo‘oú.—Sione 3:16; 2 Pita 3:13.
^ pal. 4 Ko e Maikelí ko ha hingoa ia ‘e taha ‘o Sīsū Kalaisi. Ki ha fakamatala lahi ange, kātaki ‘o sio ki he Fakamatala ‘i he Ngata‘angá 23.