Ngāue‘i ‘a e Tuí —Fili Fakapotopoto!
“Hanganaki kole ‘i he tui, ‘o ‘ikai ha veiveiua ‘e taha.”
HIVA: 54, 42
1. Ko e hā na‘á ne ‘ai ‘a Keini ke ne fai ha fili halá, pea ko e hā hono nunu‘á?
NA‘E pau ke fai ‘e Keini ha fili mahu‘inga. Na‘e lava ke ne fili ke mapule‘i ‘a ‘ene ngaahi ongo‘i angahala‘iá, ‘a ia ‘e hoko ai ha ngaahi ola lelei. Pe ko ‘ene faka‘atā ‘ene ngaahi ongo‘í ke pule‘i ‘ene tō‘ongá, ‘a ia ‘e hoko ai ha nunu‘a kovi. ‘Oku tala mai ‘e he Tohi Tapú na‘e fai ‘e Keini ha fili hala. Ko e fili ‘a Keiní na‘e iku ai ‘o mate ‘a hono tokoua ko ‘Ēpelí pea maumau‘i ai ‘ene kaume‘a mo hono Tokotaha-Fakatupú.—Sēn. 4:3-16.
2. Ko e hā ‘oku mahu‘inga ai ‘a hono fai ‘a e ngaahi fili leleí?
2 ‘I ha founga meimei tatau, ko kitautolu kotoa kuo pau ke tau fai ‘a e ngaahi fili ‘i he mo‘uí. Ko e ngaahi fili ‘e ni‘ihi ‘oku mafatukituki ‘aupito, kae ‘ikai ke pehē ‘a e ngaahi fili ‘e ni‘ihi. Neongo ia, ‘oku lahi ‘etau ngaahi fili ‘e lava ke kaunga lahi ia ki he‘etau mo‘uí. ‘I he taimi ‘oku tau fai ai ‘a e ngaahi fili ‘oku leleí, ‘e si‘i ange nai ai ‘etau ngaahi palopalemá pea te tau ma‘u ai ha mo‘ui ‘oku fiemālie ange. Ka ‘i he taimi ‘oku tau fai ai ‘a e ngaahi fili ‘oku koví, ‘e fonu nai ‘etau mo‘uí ‘i he ngaahi palopalema mo e mamahi.—Pal. 14:8.
3. (a) Ke fai ‘a e ngaahi fili ‘oku fakapotopotó, ‘oku totonu ke tau tui ki he hā? (e) Ko e hā ‘a e ongo fehu‘i te tau lāulea ki aí?
3 Ko e hā te ne tokoni‘i kitautolu ke tau fai ‘a e ngaahi fili ‘oku Sēmisi 1:5-8.) ‘I he‘etau ‘unu‘unu ofi kia Sihová pea ‘ofa lahi ange ‘i he‘ene Folofolá, ‘e tokoni‘i ai heni kitautolu ke tau tuipau ‘okú ne ‘afio‘i ‘a e me‘a ‘oku lelei taha kia kitautolú. Te tau kumi leva ki he‘ene Folofolá ki mu‘a ke tau fai ‘a e ngaahi filí. Ka ‘e lava fēfē ke tau fakalelei‘i ‘etau malava ke fai ‘a e ngaahi fili ‘oku leleí? Pea ‘oku totonu nai ke tau liliu ‘a e ngaahi fili na‘a tau faí?
fakapotopotó? ‘Oku fiema‘u ke tau tui ki he ‘Otuá, ‘o falala ‘okú ne loto ke tokoni‘i kitautolu pea te ne ‘omai ‘a e poto ‘oku tau fiema‘ú ke fai ai ‘a e ngaahi fili ‘oku leleí. ‘Oku fiema‘u foki ke tau tui ki he‘ene Folofolá, ‘o falala ki he‘ene fale‘í. (Lau ‘a e‘OKU TAU FIEMA‘U KOTOA KE FAI ‘A E NGAAHI FILI
4. Ko e hā ‘a e fili na‘e pau ke fai ‘e ‘Ātamá, pea ko e hā hono nunu‘á?
4 Na‘e pau ke fai ‘e he kakaí ‘a e ngaahi fili mahu‘inga mei he kamata‘anga ‘o e hisitōlia ‘o e fa‘ahinga ‘o e tangatá. Ko e ‘uluaki tangatá, ‘a ‘Ātama, na‘e pau ke ne fili pe te ne fanongo ki hono Tokotaha-Fakatupú, ‘a Sihova, pe te ne fanongo ki hono uaifí, ‘a ‘Ivi. Na‘e fili ‘a ‘Ātama ke fanongo kia ‘Ivi, ‘a ia na‘á ne ‘ai ai ke ne fai ha fili kovi ‘aupito. Ko hono olá, na‘e tuku ‘e Sihova ‘a ‘Ātama ki tu‘a mei he ngoue ‘o ‘Ītení, pea na‘á ne mate ki mui ai. ‘I he ‘ahó ni, ‘oku tau faingata‘a‘ia foki koe‘uhi ko e nunu‘a ‘o e fili kovi ‘a ‘Ātamá.
5. ‘Oku totonu ke fēfē ‘etau vakai ki he fatongia ko hono fai ‘a e ngaahi filí?
5 ‘Oku fakakaukau nai ‘a e ni‘ihi ‘e faingofua ange ‘a e mo‘uí kapau na‘e ‘ikai ‘aupito te nau fai ha ngaahi fili. Mahalo ‘okú ke ongo‘i pehē. Ka ‘oku lelei ke tau manatu‘i na‘e ‘ikai ke fakatupu ‘e Sihova ‘a e fa‘ahinga ‘o e tangatá ke nau hangē ha ngaahi lōpotí ‘o ‘ikai malava ke nau fakakaukau pe fai ha ngaahi fili. Kuó ne ‘omai ‘ene Folofolá, ‘a ia ‘oku ako‘i mai ai kiate kitautolu ‘a e founga ke tau fai ai ha ngaahi fili fakapotopoto. ‘Oku loto ‘a Sihova ke tau fai ‘a e ngaahi fili, pea ko e fatongia ko ení ‘e lava ke tokoni ia kia kitautolu. Fakakaukau ki he ngaahi fakatātā ko ení.
6, 7. Ko e hā ‘a e fili na‘e pau ke fai ‘e he kau ‘Isilelí, pea ko e hā na‘e faingata‘a ai ke nau fai iá? (Sio ki he ‘uluaki fakatātā ‘i he kupú ni.)
6 ‘I he taimi na‘e nofo ai ‘a e kau ‘Isilelí ‘i he Fonua ‘o e Tala‘ofá, na‘e pau ke nau fai ha fili pe te nau lotu kia Sihova pe te nau tauhi ki he ngaahi ‘otua kehé. (Lau ‘a e Siosiua 24:15.) Na‘e hā ngali ko ha fili faingofua pē ia. Kae kehe, ko ‘enau filí ‘e iku ki he mo‘ui pe mate. Lolotonga ‘a e taimi ‘o e Kau Fakamāú, na‘e toutou fai ‘e he kau ‘Isilelí ‘a e ngaahi fili kovi. Na‘e ‘ikai ke nau toe lotu kia Sihova pea kamata ke nau lotu ki he ngaahi ‘otua loí. (Fkm. 2:3, 11-23) Ki mui ai, lolotonga ‘a e taimi ‘o e palōfita ko ‘Ilaisiaá, na‘e pau ke fai ‘e he kakai ‘a e ‘Otuá ha fili pe te nau tauhi kia Sihova pe ko e ‘otua loi ko Pēalí. (1 Tu‘i 18:21) Na‘e hā ngali na‘e hoko eni ko ha fili faingofua ke fai koe‘uhí ko e tauhi kia Sihová ‘oku lelei taha ma‘u pē. ‘E ‘ikai loto ha tokotaha fakapotopoto ke tauhi ki ha ‘otua ‘oku ‘ikai ke mo‘ui. Ka na‘e ‘ikai lava ke fai ‘e he kakaí ha fili. ‘Oku pehē ‘e he Tohi Tapú ko e kau ‘Isilelí na‘a nau “toumoua” ‘i he ongo fakakaukau kehekehe ‘e ua. ‘I he fakapotopoto ‘a ‘Ilaisiaá, na‘á ne fakalototo‘a‘i ai ‘a e kakaí ke nau fili ke lotu ki he ‘Otua mo‘oní, ‘a Sihova.
7 Ko e hā na‘e faingata‘a ai ki he kau ‘Isileli ko iá ke nau fai ha fili fakapotopotó? ‘Uluakí, na‘e ‘ikai ke nau tui kia Sihova, pea nau fakafisi ke fanongo kiate ia. Na‘e ‘ikai te nau falala kia Sihova, pea na‘e ‘ikai ke nau fakamoleki ha taimi ke ako ai fekau‘aki mo ia pe ko hono potó. Kapau na‘a nau fai pehē, ko e me‘a na‘a nau akó na‘e mei tokoni‘i ai kinautolu ke nau fai ‘a e ngaahi fili fakapotopoto. (Saame 25:12) Uá, na‘e tākiekina ‘a e kau ‘Isilelí ‘e he kakai mei he ngaahi pule‘anga kehé. Na‘e tākiekina ‘e he kau muli ko iá ‘a e fakakaukau ‘a e kau ‘Isilelí pea a‘u ‘o nau fai ‘a e ngaahi fili ma‘anautolu. Ko hono nunu‘á, na‘e kamata ai ke muimui ‘a e kau ‘Isilelí ‘i he kau muli ko iá pea lotu ki honau ngaahi ‘otua loí. Ko e me‘a eni na‘e fakatokanga ki ai ‘a Sihova ki he kau ‘Isilelí ‘i he ngaahi ta‘u lahi ki mu‘á.—‘Eki. 23:2.
‘OKU TOTONU KE FAI ‘E HE NI‘IHI KEHÉ HA NGAAHI FILI MA‘ATAUTOLU?
8. Ko e hā ‘a e lēsoni mahu‘inga ‘oku tau ako mei he kau ‘Isilelí?
8 Ko e fa‘ifa‘itaki‘anga ‘a e kau ‘Isilelí ‘oku ako‘i mai ai kapau te tau loto ke fai ha ngaahi fili fakapotopoto, ‘oku totonu ke tau ngāue‘aki ‘a e Folofola ‘a e ‘Otuá. ‘Oku fakamanatu mai ‘i he Kalētia 6:5 ko e fatongia ia ‘o e tokotaha taki taha ke fai ‘ene fili pē ‘a‘ana. ‘Oku hā mahino, ‘oku totonu ke ‘oua te tau ‘ave ‘a e fatongia ko iá ki ha taha kehe ke ne fai ‘e ia ‘a e filí ma‘atautolu. ‘I hono kehé, ko kitautolu taki taha ‘oku totonu ke tau ako ‘a e me‘a ‘oku lea‘aki ‘e he ‘Otuá ‘oku tonú pea fili ke fai ia.
9. Ko e hā ‘oku fakatu‘utāmaki ai ke tau faka‘atā ‘a e ni‘ihi kehé ke nau fai ‘a e filí ma‘atautolu?
9 ‘E anga-fēfē nai ‘etau faka‘atā ‘a e ni‘ihi kehé ke nau fai ‘a e filí ma‘atautolu? ‘Aki ‘etau faka‘atā ke nau faka‘ai‘ai kitautolu ke fai ha fili ‘oku kovi. (Pal. 1:10, 15) ‘Oku fakatu‘utāmaki eni. Ko hotau fatongiá ia ke muimui ki hotau konisēnisi kuo ako‘i ‘e he Tohi Tapú. Kapau te tau faka‘atā ‘a e ni‘ihi kehé ke nau fai ‘a e filí ma‘atautolu, kuo tau fili leva ke muimui ‘ia kinautolu. ‘E lava ke iku atu ‘a e fili ko iá ki ha fakatamaki.
10. Ko e hā ‘a e fakatokanga na‘e ‘oange ‘e Paula ki he kau Kalētiá?
10 Na‘e fakatokanga ‘a e ‘apositolo ko Paulá ki he kau Kalētiá ke ‘oua te nau faka‘atā ‘a e ni‘ihi kehé ke nau fai ‘a e filí ma‘anautolu. (Lau ‘a e Kalētia 4:17.) Ko e ni‘ihi ‘o e fanga tokoua ‘i Kalētiá na‘a nau feinga ke fai ‘a e ngaahi fili ma‘á e ni‘ihi kehe ‘i he fakataha‘angá. Ko e hā ‘enau taumu‘á? Na‘e loto ‘a e kau tangata siokita ko iá ke muimui ‘a honau fanga tokouá ‘iate kinautolu kae ‘ikai ki he kau ‘apositoló. Na‘e ‘ikai ke nau anga-fakatōkilalo, pea na‘e ‘ikai ke nau faka‘apa‘apa‘i ‘a e totonu ‘oku ma‘u ‘e honau fanga tokouá ke fai pē ‘e kinautolu ‘enau ngaahi filí.
11. ‘E lava fēfē ke tau tokoni‘i ‘a e ni‘ihi kehé ‘i he taimi ‘oku nau fiema‘u ai ke fai ha ngaahi fili?
11 Ko kitautolu kotoa ‘e lava ke tau ako mei he fa‘ifa‘itaki‘anga lelei ‘a e ‘apositolo ko Paulá. Na‘á ne ‘ilo‘i na‘e ma‘u ‘e hono fanga tokouá ‘a e 2 Kolinitō 1:24.) ‘I he ‘ahó ni, ‘e lava ke muimui ‘a e kau mātu‘á ‘i he fa‘ifa‘itaki‘anga ko ení ‘i he taimi ‘oku nau fai ai ha akonaki fekau‘aki mo ha me‘a ‘oku kaunga ki ha fili fakafo‘ituitui. ‘Oku nau fiefia ke vahevahe mo honau fanga tokouá mo e fanga tuofāfiné ha fakamatala makatu‘unga ‘i he Folofola ‘a e ‘Otuá. Neongo ia, ‘oku tokanga ‘a e kau mātu‘á ke faka‘atā ‘a e Kalisitiane taki taha ke fai ‘ene fili pē ‘a‘ana koe‘uhí he ko ia pē te ne fua hono olá. Ko ha lēsoni mahu‘inga eni: ‘E lava ke tau tokoni‘i ‘a e ni‘ihi kehé ke nau mahino‘i ‘a e akonaki ‘a e Tohi Tapú ‘a ia ‘e kaunga ki honau tu‘ungá. Neongo ia, ‘oku ma‘u ‘e hotau fanga tokouá mo e fanga tuofāfiné ‘a e totonu mo e fatongia ke fai pē ‘e kinautolu ‘enau ngaahi filí. ‘I he taimi ‘oku nau fai ai ha ngaahi fili fakapotopoto ma‘anautolú, ‘oku nau ma‘u ‘aonga mei ai. Ko hono mo‘oní, ‘oku totonu ke ‘oua ‘aupito na‘a tau fakakaukau ‘oku tau ma‘u ‘a e mafai ke fili ‘a e me‘a ‘oku totonu ke fai ‘e hotau fanga tokouá mo e fanga tuofāfiné.
totonu ke fai pē ‘e kinautolu ‘enau ngaahi filí, pea na‘á ne toka‘i ‘a e totonu ko iá. (Lau ‘a e‘OUA ‘E FAKA‘ATĀ HO‘O NGAAHI ONGO‘Í KE NE PULE‘I HO‘O NGAAHI FILÍ
12, 13. Ko e hā ‘oku fakatu‘utāmaki ai ke tau fai ha ngaahi fili ‘i he taimi ‘oku tau ‘ita pe loto-si‘i aí?
12 ‘I he ‘ahó ni, ‘oku muimui ‘a e kakai tokolahi ‘i honau lotó ‘i he taimi ‘oku nau fai ai ha ngaahi fili. Ka ‘e lava ke fakatu‘utāmaki ia. ‘Oku fakatokanga mai ‘a e Tohi Tapú ke ‘oua na‘a fai ‘etau ngaahi filí ‘o fakatu‘unga ‘i hotau loto ta‘ehaohaoá, pe ko ‘etau ngaahi ongo‘í. (Pal. 28:26) ‘Oku ‘ikai lava ke tau falala ki hotau lotó koe‘uhí “ko e fungani ‘i he me‘a kākā ka ko e loto, pea ‘oku hilio hono kovi.” (Sel. 17:9) ‘Oku lahi ‘a e fa‘ifa‘itaki‘anga ‘i he Tohi Tapú ‘oku fakahaa‘i mai ai ‘a e ngaahi nunu‘a fakamamahi ‘o e falala ki he loto ta‘ehaohaoá. (1 Tu‘i 11:9; Sel. 3:17; 13:10) Ko ia, ko e hā ‘e lava ke hokó kapau te tau muimui ‘i hotau lotó ‘i he taimi ‘oku tau fai ai ha ngaahi fili?
13 Na‘e fekau‘i kitautolu ‘e Sihova ke tau ‘ofa kiate ia ‘aki hotau lotó kotoa pea ‘ofa ki hotau kaungā‘apí ‘o hangē pē ko ‘etau ‘ofa kiate kitautolú. (Māt. 22:37-39) Ka ‘oku fiema‘u ke tau tokanga. Ko e ngaahi konga Tohi Tapu ‘i he palakalafi ki mu‘á ‘oku fakahaa‘i mai ai ‘a e fakatu‘utāmaki ‘o hono faka‘atā ‘etau ngaahi ongo‘í ke ne pule‘i ‘etau fakakaukaú mo e tō‘ongá. Ko e fakatātaá, ‘oku faingata‘a ki ha tokotaha ‘ita ke ne fai ha fili lelei. (Pal. 14:17; 29:22) ‘Oku toe faingata‘a ki ha tokotaha ‘oku loto-si‘i ke ne fai ha fili fakapotopoto. (Nōm. 32:6-12; Pal. 24:10) ‘Oku totonu ke tau faka‘atā ‘a e lao ‘a e ‘Otuá ke ne tataki ‘etau fakakaukaú. (Loma 7:25) ‘I he taimi ‘oku tau fai ai ha ngaahi fili mahu‘inga, ‘oku totonu ke ‘oua te tau faka‘atā ‘etau ngaahi ongo‘í ke ne pule‘i ‘a e me‘a ‘oku tau faí.
TAIMI KE LILIU AI HO‘O NGAAHI FILÍ
14. ‘Oku anga-fēfē ‘etau ‘ilo‘i ‘oku totonu ke liliu ha ngaahi fili ‘e ni‘ihi?
14 ‘Oku fiema‘u ke tau fai ha ngaahi fili fakapotopoto. Neongo ia, ‘i he taimi ‘e ni‘ihi, ko ha tokotaha fakapotopoto ‘okú ne ‘ilo‘i ‘a e fiema‘u ke ne toe fakakaukau ki ha fili ‘i he kuohilí pea liliu nai ia. Na‘e fokotu‘u ‘e Sihova ko e ‘Otuá ‘a e fa‘ifa‘itaki‘anga haohaoá ma‘atautolu. Fakatokanga‘i ‘a e me‘a na‘á ne fai ki he kau Ninivé ‘i he ‘aho ‘o Sioná: “Pea ‘afio‘i ‘e Elohimi ‘a ‘enau to‘onga, kuo nau tafoki mei honau ngaahi ‘alunga kovi, pea na‘e louaki ‘e Elohimi mei he kovi na‘a ne pehe te ne fai kiate kinautolu; pea na‘e ‘ikai te ne fai.” (Siona 3:10) ‘I he taimi na‘e vakai mai ai ‘a Sihova ki he liliu ‘a e kau Ninivé pea ‘ikai ke nau toe faikoví, na‘e liliu ‘ene filí. Na‘e fakahaa‘i heni ‘okú ne faka‘atu‘i, anga-fakatōkilalo mo manava‘ofa. ‘I he ‘ikai hangē ko e fa‘ahinga tokolahi ‘o e tangatá, ‘oku ‘ikai ke fai ‘e Sihova ha ngaahi fili ta‘efakakaukau, na‘a mo e taimi ‘okú ne houhau aí.
15. Ko e hā ‘oku fiema‘u nai ai ke tau liliu ha fili?
1 Tu‘i 21:20, 21, 27-29; 2 Tu‘i 20:1-5) ‘E toe ‘i ai ‘a e taimi ‘e liliu ai ha fili ‘a ia ‘e hoko nai ia ‘i he taimi ‘oku tau ma‘u ai ha fakamatala fo‘ou. Fakakaukau ki he fa‘ifa‘itaki‘anga ‘a Tu‘i Tēvitá. Na‘á ne fai ha fili fekau‘aki mo e mokopuna ‘o Saula ko Mefipōsetí ‘o makatu‘unga ‘i he fakamatala hala na‘e ‘oange kiate iá. Ki mui ai, ‘i hono ma‘u ‘e Tēvita ha fakamatala totonú, na‘e liliu ‘ene filí. (2 Sām. 19:24-29) ‘I he taimi ‘e ni‘ihi, ‘e fakapotopoto nai ke tau fai ‘a e me‘a tatau.
15 ‘E ‘i ai nai ‘a e taimi ‘e lelei ke tau toe fakakaukau ki ha fili, hangē ko e taimi ‘oku liliu ai ‘a e ngaahi tu‘ungá. Manatu‘i ‘oku liliu ‘e Sihova ‘ene ngaahi filí ‘i he taimi ‘e ni‘ihi. (16. (a) Ko e hā ‘a e ngaahi fokotu‘u ‘aonga ki hono fai ha ngaahi filí? (e) Ko e hā ‘oku totonu ai ke tau fakakaukau ki he ngaahi fili ‘i he kuohilí, pea ‘e lava fēfē ke tau fai ia?
16 ‘Oku pehē ‘e he Tohi Tapú ‘oku totonu ke ‘oua te tau fakavave ‘i hono fai ha ngaahi fili mahu‘inga. (Pal. 21:5) ‘Oku totonu ke tau vahe‘i ha taimi ke fakakaukau lelei ai ki he kotoa ‘o e ngaahi mo‘oni‘i me‘á koe‘uhí ke lava ‘o tau fai ha fili fakapotopoto. (1 Tes. 5:21) Ki mu‘a ke fili ‘e ha ‘ulu‘i fāmili ‘a e me‘a ke faí, ‘oku totonu ke ne vahe‘i ha taimi ke fai ha fekumi ki he Folofolá mo e ‘ū tohi faka-Kalisitiané. ‘E toe lelei ke ne fanongo ki he fakakaukau ‘a e ngaahi mēmipa kehe ‘i he fāmilí. Manatu‘i na‘e enginaki ‘a e ‘Otuá kia ‘Ēpalahame ke fanongo ki hono uaifí. (Sēn. 21:9-12) ‘Oku totonu foki ke vahe‘i ‘e he kau mātu‘á ha taimi ke nau fai ha fekumi. ‘I he hā mei ha fakamatala fo‘ou ‘a e fiema‘u ke liliu ai ha taha ‘o ‘enau ngaahi fili ki mu‘á, ‘oku ‘ikai ke nau manavasi‘i na‘a ‘ikai ke toe toka‘i kinautolu ‘e he ni‘ihi kehé. Ko e kau mātu‘a anga-faka‘atu‘i mo anga-fakanānaá, ‘oku totonu ke nau mateuteu ke fe‘unu‘aki ‘enau fakakaukaú mo ‘enau ngaahi filí ‘o ka fiema‘u. Pea ‘oku lelei ke tau muimui kotoa ki he‘enau fa‘ifa‘itaki‘angá. ‘E lava ke tokoni eni ki he fakataha‘angá ke nau hoko ‘o melino mo hanganaki fā‘ūtaha.—Ngā. 6:1-4.
FAI ‘A E ME‘A KUÓ KE FILI KE FAÍ
17. Ko e hā ‘e lava ke tokoni kia kitautolu ke lavame‘a ai ‘i hono fai ha ngaahi fili?
17 Ko e ngaahi fili ‘e ni‘ihi ‘e hoko ‘o mafatukituki ange ‘i he ngaahi fili ‘e ni‘ihi. Ko e fakatātaá, ko e fili ke mali pe ko hai ke mali mo iá ko ha fili mātu‘aki mafatukituki ia. Ko e fili mafatukituki ‘e taha ko e taimi ke kamata ai ‘i he ngāue taimi-kakató. Ki mu‘a ke fai ha ngaahi fili mahu‘inga pehē, ‘oku fiema‘u ke tau fakakaukau fakamātoato ki he tu‘ungá pea lotu ‘o kole ‘a e tokoni ‘a Sihová. ‘E fiema‘u nai heni ‘a e taimi, ka ‘o kapau ‘oku tau loto ke fai ha fili fakapotopoto, kuo pau ke tau falala kia Sihova, fanongo ki he‘ene fakahinohinó, pea muimui ki he‘ene tatakí. (Pal. 1:5) Kuo ‘omai ‘e Sihova ‘a e fale‘i lelei tahá ‘i he‘ene Folofolá. Ko ia ‘oku mahu‘inga ke tau fai ha fekumi pea lotu ‘o kole ‘a e tataki ‘a Sihová. ‘E lava ke ne ‘omai ‘a e ngaahi ‘ulungaanga ‘oku fiema‘ú ke tau fai‘aki ‘a e ngaahi fili ‘oku fehoanaki mo hono finangaló. Ki mu‘a ke tau fai ha ngaahi fili mahu‘inga, ‘oku totonu ma‘u pē ke tau ‘eke hifo kiate kitautolu: ‘‘E hā mei he fili ko ení ‘oku ou ‘ofa kia Sihova? Te ne ‘omai ‘a e fiefia mo e melino ki hoku fāmilí? Pea ‘e hā mei ai ‘oku ou kātaki mo anga-‘ofa?’
18. Ko e hā ‘oku ‘amanekina ai ‘e Sihova te tau fai pē ‘e kitautolu ‘etau ngaahi filí?
18 ‘Oku ‘ikai ke fakamālohi‘i kitautolu ‘e Sihova ke tau ‘ofa kiate ia pea tauhi kiate ia. ‘I hono kehé, kuó ne ‘omai ‘a e tau‘atāina ke tau fai ‘a e fili ko iá. ‘Okú ne faka‘apa‘apa‘i ‘a e fatongia mo e totonu ‘oku tau ma‘u ke fili ai pe te tau tauhi kiate ia. (Sios. 24:15; Koh. 5:4) Ka ‘okú ne ‘amanekina ke tau fai ‘a e me‘a kuo tau fili ke faí ‘o makatu‘unga ‘i he‘ene Folofolá. ‘I he‘etau tui ki he ngaahi fakahinohino ‘a Sihová pea ngāue‘aki ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni kuó ne ‘omaí, ‘e lava ke tau fai ai ‘a e ngaahi fili fakapotopoto. Pea ‘e hā mei ai ‘oku tau tu‘u ma‘u ‘i he‘etau ngaahi foungá kotoa.—Sēm. 1:5-8; 4:8.