Ngaahi Tupu‘anga ‘o e Fakamaau Ta‘etotonú
Ngaahi Tupu‘anga ‘o e Fakamaau Ta‘etotonú
‘I HE meimei ta‘u ‘e ua afe kuo maliu atú, ne ‘omai ai ‘e he Tohi Tapú ha fakamatala fakasōsiale tonu mātē fekau‘aki mo hotau taimí. Na‘e fakahaa‘i ai: “‘I he ngaahi ‘aho faka‘osí ‘e ‘i heni ai ‘a e ngaahi taimi fakalilifu ‘a ia ‘e faingata‘a ke fekuki mo ia. He ko e tangatá te nau hoko ko e kau ‘ofa kiate kinautolu pē, ko e kau ‘ofa ki he pa‘angá, . . . kau ta‘ehounga‘ia, ta‘emateaki, ‘ikai ma‘u ‘a e ‘ofa fakanatulá, lotolotokehe, . . . ‘ikai ‘ofa ki he leleí, kau lavaki, ta‘efieauna, fakafuofuolahi ‘i he hīkisia, kau ‘ofa ki he mālié kae ‘ikai ko e kau ‘ofa ki he ‘Otuá.”—2 Tīmote 3:1-4.
Ko e tokosi‘i pē te nau faka‘ikai‘i ko e ngaahi anga ‘ikai lelei ko iá kuo hoko ‘o mafolalahia ia ‘i hotau taimí. ‘Oku nau hoko ‘o hā mahino ‘i he ngaahi founga lahi, ‘o kau ai ‘a e mānumanú, tomu‘a fehi‘á, fakakaukau ta‘efakasōsialé, kākaá, mo e faikehekehe lahi ‘i he tu‘unga fakapa‘angá. Tau lāulea tahataha angé ki he ngaahi me‘á ni.
MĀNUMANU. “Ko e mānumanú ‘oku sai” pea ko e “Mānumanú ‘oku lelei” ‘a e ongo kupu‘i lea ‘oku tau fanongo nai ki ai he taimi ‘e ni‘ihi. Ka ko ha ongo fo‘i loi ia. ‘Oku fakalotomamahi ‘a e mānumanú! Ko e fakatātaá, ko e mānumanú ‘oku fa‘a tupu mei ai ‘a e manimó, ngaahi fa‘ufa‘u ‘inivesi kākā, mo e tali nō mo e nō tavale. Ko e olá, hangē ko e tōlalo fakapa‘angá, kuo fakalotomamahi‘i ai ‘a e kakai tokolahi. Ko ia ai, ko e fa‘ahinga ma‘ukovia ‘e ni‘ihi ko e kau mānumanu kinautolu. Ka ko honau tokolahí ‘oku toe kau ai ‘a e kakai ngāue mālohi anga-mahení, ko e ni‘ihi ai kuo mole ‘a honau ngaahi ‘apí mo ‘enau vāhenga mālōloó.
TOMU‘A FEHI‘A. Ko e kakai tomu‘a fehi‘á ‘oku nau fakamāu‘i ta‘etotonu ‘a e ni‘ihi kehé pea a‘u ‘o filifilimānako kia kinautolu makatu‘unga ‘i he matakalí, lanu ‘o e kilí, fefine pe tangata, tu‘unga fakasōsialé, pe fakalotú. Ko e fakatātaá, na‘e ‘ilo‘i ‘e ha kōmiti ‘a e Ngaahi Pule‘anga Fakatahatahá ‘i ha fonua ‘Amelika Tonga ‘e taha, ha fefine feitama na‘e mate ‘i ha falemahaki koe‘uhí na‘e fai e filifilimānako ki ai ‘i ha falemahaki ‘e taha ‘o makatu‘unga ‘i hono puipuitu‘a fakamatakalí, fakasōsialé mo e faka‘ekonōmiká. ‘I he‘ene tōtu‘á, kuo a‘u ‘o iku ‘a e tomu‘a fehi‘á ki he fakamaau ta‘etotonu lahi fekau‘aki mo e faka‘auha fakamatakalí mo e faka‘auha fakafa‘ahingá.
FAKAKAUKAU TA‘EFAKASŌSIALE. Ko ha fakamatala nounou ‘a e Handbook of Antisocial Behavior na‘e pehē ai: “‘I he ta‘u taki taha ‘oku movete ai ‘a e fāmili ‘e laui mano, maumau ‘a e mo‘ui ‘e laui kilu, pea ‘oku faka‘auha ‘a e koloa ko hono mahu‘inga fakapa‘angá ‘oku laui miliona, tupu mei he tō‘onga ta‘efakasōsialé. ‘Oku mātu‘aki failahia ‘a e fakamālohi mo e fakaaoao ki hotau sōsaietí ‘o ‘ikai faingata‘a ai ke sioloto atu ki hono fakakalasi ‘e he kau faihisitōlia he kaha‘ú ‘a e konga ki mui ‘o e senituli hono uofulú, ‘o ‘ikai ko e ‘Kuonga ‘Alu Vāvā’ pe ko e ‘Kuonga Ma‘u Fakamatala,’ ka ko e ‘Kuonga Ta‘efakasōsiale’—ko e taimi ‘a ia ‘e fetau‘aki ai ‘iate ia pē ‘a e sōsaietí.” Talu mei hono pulusi ‘a e tohi ko iá ‘i he 1997, mo e ‘ikai ha fakalakalaka ‘i he fakakaukaú mo e tō‘ongá.
KĀKĀ. Ko ha līpooti ‘i he kākaá ‘i ‘Afilika Tonga na‘e fakahaa‘i ai ‘o pehē laka hake he vaha‘a taimi ko ha ta‘u ‘e fitu, ‘i he pēseti laka hake he 81 ‘o e pa‘anga ‘e 25.2 piliona ($4 piliona ‘Amelika, he taimi ko iá) na‘e ‘oange ki he potungāue mo‘ui fakavahé na‘e ngāuehala‘aki. Ko e pa‘anga ko ia “na‘e totonu ke ‘alu ki hono tokanga‘i ‘o e ngaahi falemahakí, ngaahi kilīnikí, mo e ngaahi senitā mo‘ui ‘i he vahefonuá,” na‘e ‘ikai ke ngāue‘aki, ko e lau ia ‘a e pepa ko e Public Manager.
FU‘U FAIKEHEKEHE LAHI FAKAPA‘ANGA. ‘I he 2005, ko e meimei pēseti ‘e 30 ‘o e pa‘anga hū mai fakata‘u ‘a Pilitāniá “na‘e ‘alu ia ki he 5% taupotu ‘i ‘olunga ‘o e kau fakatupu pa‘angá,” fakatatau ki ha līpooti ‘i he makasini Time. Lolotonga iá, ‘i he tafa‘aki ‘e taha ‘o e ‘Atalanitikí, “laka hake he 33% ‘o e pa‘anga hū mai ‘a ‘Ameliká ‘oku ‘alu ia ki he 5% taupotu ‘i ‘olunga ‘o e kau fakatupu pa‘angá,” ko e lau ia ‘a e Time. ‘I māmani lahi, ko e kakai ‘e toko 1.4 piliona nai ‘oku nau mo‘ui ‘i he $1.25 ‘Amelika pe si‘i hifo he ‘aho, pea ko e fānau ‘e toko 25,000 ‘oku nau mate faka‘aho koe‘uhi ko e masivá.
‘Oku ‘i Ai ha Fakalelei‘anga ki he Fakamaau Ta‘etotonú?
‘I he 1987, ko e palēmia ‘o ‘Aositelēlia he taimi ko iá na‘á ne fokotu‘u ‘a e taumu‘a ‘o pehē ‘i he a‘u ki he 1990 he‘ikai ha ki‘i tama ‘Aositelēlia ‘e mo‘ui masiva. Na‘e ‘ikai ‘aupito ke hoko ia. Ko hono mo‘oní, na‘e faka‘ise‘isa ki mui ‘a e palēmiá ‘i he‘ene fakapapau‘i ‘a e taumu‘a ko iá.
‘Io, tatau ai pē pe ko e hā ‘a e mālohi, koloa‘ia, pe faitākiekina nai ‘a ha tokotaha, ‘okú ne kei tangata pē pea he‘ikai lava ke ne fakangata ‘osi ‘a e fakamaau ta‘etotonú. Ko e mo‘oni, na‘a mo e kau ma‘u mafaí ‘oku nau faingata‘a‘ia ‘i he fakamaau ta‘etotonú, tupu ‘o motu‘á, mo e maté. Ko e ngaahi mo‘oni‘i me‘a ko iá ‘oku fakamanatu mai ai ‘a e ongo kupu ‘e ua ko eni mei he Tohi Tapú:
“‘Oku ou ‘ilo, ‘e Sihova, ‘oku ‘ikai ‘i he tangata hono hala: ‘oku ‘ikai ‘i he tangata ‘oku ha‘ele ke faka‘uli ‘ene ‘alu.”—Selemaia 10:23.
“‘Oua ‘e tu‘u ho‘omou falala kia hou‘eiki, . . . ‘oku ‘ikai ai ha tokoni.”—Saame 146:3.
Kapau ‘oku tau falala ki he poto ko iá, he‘ikai siva ‘etau ‘amanakí ‘i he ta‘emalava ke ma‘u ha ola ‘i he ngaahi feinga ‘a e tangatá. Ko ia ai, ‘oku totonu pē ai ke tau fo‘i? ‘Ikai! Hangē ko ia te tau sio ki ai ‘i he kupu faka‘osi ‘o e konga hokohoko ko ení, ‘oku malu‘aki mai ha māmani faitotonu mo‘oni. Neongo ia, ‘i he lolotonga ní, ‘e lava ke tau fai ha me‘a. ‘E lava ke tau sivisivi‘i kitautolu. ‘Eke hifo kiate koe: ‘‘E lava ke u hoko ‘o faitotonu ange ‘i he‘eku feangainga mo e ni‘ihi kehé? ‘Oku ‘i ai ha ngaahi tafa‘aki pau ‘a ia ‘e lava ke u fakalakalaka ai?’ Ko e ongo fehu‘i ko iá ‘e lāulea ki ai ‘i he kupu hokó.
[Fakatātā ‘i he peesi 4, 5]
A. Puke ‘e ha polisi ‘i Siaina ha tangata he‘ene kau ‘i he fakamālohi fakamatakalí
E. To‘o ‘a e koloá mo faka‘auha ‘a e fale ‘i Lonitoni, ‘Ingilani
F. Masiva ‘ango‘ango ‘i ha kemi hūfanga Luanitā
[Credit Lines]
‘Olunga he to‘ohemá: © Adam Dean/Panos Pictures; ‘olunga ‘i lotomālie: © Matthew Aslett/Demotix/CORBIS; ‘olunga he to‘omata‘ú: © David Turnley/CORBIS