KUPU AKO 38
Fai Fakapotopoto Lolotonga ‘a e Taimi Nongá
“Na‘e ‘ikai ke fakahoha‘asi ‘a e fonuá pea na‘e ‘ikai ke fai ha tau mo ia lolotonga ‘a e ngaahi ta‘u ko ení, he na‘e ‘oange ‘e Sihova kiate ia ‘a e mālōlō.”—2 KAL. 14:6.
HIVA 10 “Ko Au Eni! Fekau Au”
‘I HE KUPÚ NI *
1. Ko fē nai ‘a e taimi ‘e faingata‘a ai ke tauhi kia Sihová?
‘OKÚ KE fakakaukau ko fē nai ‘a e taimi ‘e faingata‘a taha ai ke tauhi kia Sihová—ko e taimi ‘okú ke fehangahangai ai mo e ngaahi palopalema mafatukitukí pe ko e taimi ‘oku nonga ai ho‘o mo‘uí? ‘I he‘etau fehangahangai mo e ngaahi faingata‘á, ‘oku faingofua ke tau falala kia Sihova. Ka ko e hā ‘oku tau fai ‘i he taimi ‘oku nonga ai ‘etau mo‘uí? ‘E fakalelu‘i nai ai kitautolu mei he tauhi ki he ‘Otuá? Na‘e fakatokanga ‘a Sihova ki he kau ‘Isilelí fekau‘aki mo e me‘á ni.—Teu. 6:10-12.
2. Ko e hā ‘a e fa‘ifa‘itaki‘anga na‘e fokotu‘u ‘e Tu‘i ‘Asá?
2 Ko Tu‘i ‘Asa ko ha tangata fa‘ifa‘itaki‘anga lelei ‘aupito ia ‘a ia na‘á ne fai fakapotopoto ‘aki ‘ene falala kakato kia Sihova. Na‘á ne tauhi kia Sihova ‘i he taimi faingata‘á pehē foki ki he taimi nongá. Mei he kamatá, “na‘e lī‘oa kakato ‘a e loto ‘o ‘Asá kia Sihova.” (1 Tu‘i 15:14, fkm. ‘i lalo) Ko e founga ‘e taha na‘e fakahāhā ai ‘e ‘Asa ‘ene lī‘oá ko ‘ene fakama‘a ‘a e lotu loí mei Siuta. ‘Oku pehē ‘i he Tohi Tapú “na‘á ne to‘o ‘a e ngaahi ‘ōlita mulí mo e ngaahi potu mā‘olungá, peá ne haveki ‘a e ngaahi pou maka toputapú, pea tā hifo ‘a e ngaahi pou ‘akau toputapú.” (2 Kal. 14:3, 5) Na‘á ne to‘o foki ‘a Maaka, ko ‘ene kui fefiné, mei hono tu‘unga ko e kuini fehuhu ‘o e pule‘angá. Ko e hā hono ‘uhingá? Koe‘uhi na‘á ne pouaki ‘a e lotu ‘aitolí.—1 Tu‘i 15:11-13.
3. Ko e hā te tau lāulea ki ai ‘i he kupu ko ení?
3 Na‘e fai ‘e ‘Asa ‘a e me‘a lahi ange ‘i hono to‘o atu pē ‘a e lotu loí. Na‘á ne pouaki ‘a e lotu mo‘oní, ‘o tokoni‘i ‘a e pule‘anga Siutá ke nau toe foki kia Sihova. Na‘e tāpuaki‘i ‘e Sihova ‘a ‘Asa * ‘I ha ta‘u ‘e hongofulu lolotonga ‘a e pule ‘a ‘Asá, “na‘e ‘ikai ke fakahoha‘asi ‘a e fonuá.” (2 Kal. 14:1, 4, 6) ‘I he kupu ko ení, te tau lāulea ai ki he founga hono ngāue‘aki ‘e ‘Asa ‘a e taimi nongá. Pea te tau lāulea ki he fa‘ifa‘itaki‘anga ‘a e kau Kalisitiane ‘i he ‘uluaki senitulí, ‘a ia hangē ko ‘Asá na‘a nau ngāue‘aonga‘aki ‘a e taimi nongá. Te tau faka‘osi‘aki leva ‘a hono tali ‘a e fehu‘i ko ení: Kapau ‘okú ke nofo ‘i ha fonua ‘oku tau‘atāina ai ‘a e lotú, ‘e lava fēfē ke ke ngāuefakapotopoto‘aki ‘a e taimi nonga ko iá?
mo e kau ‘Isilelí ‘aki ha taimi nonga.NGĀUE‘AKI ‘E ‘ASA ‘A E TAIMI NONGÁ
4. Fakatatau ki he 2 Kalonikali 14:2, 6, 7, na‘e anga-fēfē hono ngāue‘aki ‘e ‘Asa ‘a e taimi nongá?
4 Lau ‘a e 2 Kalonikali 14:2, 6, 7. Na‘e tala ange ‘e ‘Asa ki he kakaí ko Sihova na‘á ne “foaki mai kiate [kinautolu] ha mālōlō mei [honau] ngaahi fili takatakaí kotoa.” Na‘e ‘ikai ongo‘i ‘e ‘Asa ko e vaha‘a taimi nonga ko ení ko ha taimi ke mālōlō ai. ‘I hono kehé, na‘á ne kamata ke langa ‘a e ngaahi kolo, ‘ā, ngaahi taua mo e matapā. Na‘á ne tala ange ki he kakai Siutá: “Ko e fonuá ‘oku kei ‘iate kitautolu ia.” Ko e hā na‘e ‘uhinga ki ai ‘a ‘Asá? Na‘á ne ‘uhingá ko e kakaí ‘e lava ke nau fe‘alu‘aki tau‘atāina mo fai ‘a e langa ‘i he fonua na‘e foaki ange ‘e he ‘Otuá ‘o ‘ikai ha fakafepaki mei honau filí. Na‘á ne fakalotolahi‘i ‘a e kakaí ke nau ngāue‘aonga‘aki ‘a e taimi nonga ko ení.
5. Ko e hā na‘e teu‘i ai ‘e ‘Asa ‘ene kau taú?
5 Na‘e toe ngāue‘aki ‘e ‘Asa ‘a e taimi nongá ke teu‘i ‘ene kau taú. (2 Kal. 14:8) ‘Oku ‘uhinga ení na‘e ‘ikai ke ne falala kia Sihova? ‘Ikai. ‘I hono kehé, na‘e ‘ilo‘i ‘e ‘Asa ko hono fatongia ia ko e tu‘í ke teu‘i ‘a e kakaí ki he ngaahi faingata‘a te nau fehangahangai nai mo ia ‘i he kaha‘ú. Na‘e ‘ilo‘i ‘e ‘Asa ‘oku ngalingali he‘ikai ke nonga ai pē ‘a Siuta, pea na‘e hoko mo‘oni eni.
NGĀUE‘AKI ‘E HE KAU KALISITIANE ‘I HE ‘ULUAKI SENITULÍ ‘A E TAIMI NONGÁ
6. Na‘e anga-fēfē hono ngāue‘aki ‘e he kau Kalisitiane ‘i he ‘uluaki senitulí ‘a e taimi nongá?
6 Neongo na‘e fa‘a fakatanga‘i ‘a e kau Kalisitiane ‘i he ‘uluaki senitulí, na‘a nau ma‘u foki ha vaha‘a taimi nonga. Na‘e anga-fēfē hono ngāue‘aki ‘e he kau ākongá ‘a e faingamālie ko iá? Ko e kau tangata mo e kau fefine faitōnunga ko iá na‘a nau malanga‘i ‘a e ongoongo leleí ‘o ‘ikai tuku. ‘Oku fakamatala ‘i he tohi Ngāué na‘a nau “‘a‘eva . . . ‘i he manavahē kia Sihová.” Na‘a nau hokohoko atu ke malanga‘i ‘a e ongoongo leleí, pea ko e olá na‘a nau “tupu fakautuutu ai pē.” ‘Oku hā mahino na‘e tāpuaki‘i ‘e Sihova ‘enau malanga faivelenga lolotonga ‘a e taimi nongá.—Ngā. 9:26-31.
7-8. Ko e hā na‘e fai ‘e Paula mo e ni‘ihi kehé ‘i he‘enau ma‘u ‘a e faingamālie ke malangá? Fakamatala‘i.
7 Ko e kau ākonga ‘i he ‘uluaki senitulí na‘a nau puke ‘a e faingamālie kotoa pē ke fakamafola ‘a e ongoongo leleí. Ko e fakatātā ‘e taha, ‘i hono ‘ilo‘i ‘e he ‘apositolo ko Paulá na‘e fakaava mai ha matapā lahi kiate ia ‘i he‘ene ‘i ‘Efesoó, na‘á ne ngāue‘aonga‘aki ‘a e faingamālie ke malanga mo ngaohi ākonga ‘i he kolo ko iá.—1 Kol. 16:8, 9.
8 Na‘e toe ma‘u ‘e Paula mo e kau Kalisitiane kehé ha faingamālie ke malanga ‘i he taimi na‘a nau lāulea ai ki he ‘īsiu fekau‘aki mo e kamú ‘i he 49 T.S. (Ngā. 15:23-29) Hili hono fakahaa‘i ki he ngaahi fakataha‘angá ‘enau filí, na‘e feinga mālohi ‘a e kau ākongá ke talaki “‘a e ongoongo lelei ‘o e folofola ‘a Sihová.” (Ngā. 15:30-35) Ko e hā ‘a e olá? ‘Oku pehē ‘i he Tohi Tapú “na‘e hokohoko atu ‘a hono ‘ai ‘a e ngaahi fakataha‘angá ke tu‘u mālohi ‘i he tuí mo tupulekina ai pē honau tokolahí ‘i he ‘aho ki he ‘aho.”—Ngā. 16:4, 5.
NGĀUE‘AKI ‘A E TAIMI NONGÁ ‘I HE ‘AHÓ NI
9. Ko e hā ‘a e tu‘unga ‘oku ‘i ai ‘a e ngaahi fonua lahi ‘i he ‘ahó ni, pea ko e hā ‘e lava ke tau ‘eke hifo kiate kitautolú?
9 ‘I he ngaahi fonua lahi, ‘e lava ke tau malanga ‘o ‘ikai ha fakahoha‘a. ‘Okú ke nofo ‘i ha fonua ‘oku tau‘atāina ai ‘a e lotú? Kapau ko ia, ‘eke hifo kiate koe, ‘‘Oku anga-fēfē ‘eku ngāue‘aki ‘a e tau‘atāina ko ení?’ Lolotonga ‘a e ngaahi ‘aho faka‘osi fakafiefia ko ení, ‘oku takimu‘a ‘a e kautaha ‘a Sihová ‘i he feingangāue fakamalanga mo e faiako lahi taha kuo faifai ange pea fai ‘i he māmaní. (Mk. 13:10) ‘Oku lahi ‘a e ngaahi me‘a ‘e lava ke fai ‘e he kakai ‘a Sihová.
10. Ko e hā ‘oku fakalototo‘a‘i kitautolu ‘e he 2 Tīmote 4:2 ke faí?
10 ‘E lava fēfē ke ke ngāue‘aonga‘aki ‘a e taimi nongá? (Lau ‘a e 2 Tīmote 4:2.) Ko e hā ‘oku ‘ikai ai ke ke sivisivi‘i ho tu‘ungá ke sio pe te ke lava pe ko ha taha ‘i ho fāmilí ‘o fakalahi atu ‘a e ngāue fakamalangá, mahalo na‘a mo e hoko ko ha tāimu‘a? ‘Oku ‘ikai ko ha taimi eni ke tānaki ai ‘a e ngaahi koloa fakamatelié—‘a e ngaahi me‘a he‘ikai ke tau hao atu mo ia ‘i he fu‘u mamahi lahí.—Pal. 11:4; Māt. 6:31-33; 1 Sio. 2:15-17.
11. Ko e hā kuo fai ‘e he ni‘ihi ke a‘u ai ki he kakai tokolahi ‘oku ala lavá mo e ongoongo leleí?
11 Ko e kau malanga tokolahi kuo nau ako ha lea fo‘ou koe‘uhi ke nau ngāue‘aki ia ‘i he ngāue fakamalangá mo e faiakó. ‘Oku poupou‘i kinautolu ‘e he kautaha ‘a e ‘Otuá ‘aki hono fa‘u ‘a e fakamatala Fakatohitapu ‘i he ngaahi lea lahi. Ko e fakatātaá, ‘i he 2010, ko ‘etau ‘ū tohí na‘e ala ma‘u ‘i he lea ‘e 500 nai. ‘I he ‘ahó ni, kuo a‘u ia ‘o laka hake ‘i he lea ‘e 1,000!
12. ‘Oku anga-fēfē ma‘u ‘aonga ‘a e kakaí mei he fanongo ki he pōpoaki ‘o e Pule‘angá ‘i he‘enau lea tu‘ufonuá? ‘Omai ha fakatātā.
12 ‘Oku anga-fēfē ongo‘i ‘a e kakaí ‘i he‘enau fanongo ki he mo‘oni mei he Folofola ‘a e ‘Otuá ‘i he‘enau lea tu‘ufonuá? Fakakaukau ki he hokosia ‘a ha tuofefine na‘e ma‘u ‘aonga mei ha fakataha-lahi fakavahe ‘i Memphis, Tennessee, ‘Amelika. Na‘e fakahoko ‘a e fakataha-lahí ‘i he lea faka Kiniauanitā, ‘a ia na‘e ngāue‘aki tefito ‘i Luanitā, Kongo (Kinshasa) mo ‘Iukanitā. Hili
‘a e fakataha-lahí, na‘e pehē ‘e he tuofefine lea faka-Kiniauanitā: “Ko e fuofua taimi eni ke u mahino‘i kakato ai ha polokalama fakalaumālie talu ‘eku hiki ki ‘Amelika ‘i he ta‘u ‘e 17 kuo maliu atú.” ‘Oku hā mahino, ‘i he fanongo ‘a e tuofefine ko ení ki he polokalamá ‘i he‘ene leá tonu, na‘e maongo loloto kiate ia. ‘E lava ke ke ako ha lea ‘e taha ke tokoni ai ki he ni‘ihi ‘i ho feitu‘u ngāué, ‘o kapau te ke malava? ‘E loto-lelei ange nai ha taha ‘i ho feitu‘u ngāué ke fanongo ki he pōpoakí kapau te ke ngāue‘aki ‘enau lea tu‘ufonuá? Ko e olá ‘oku tuha mo‘oni ia mo e feingá.13. Na‘e anga-fēfē hono ngāue‘aki ‘e hotau fanga tokoua ‘i Lūsiá ‘a e taimi nongá?
13 ‘Oku ‘ikai ke ma‘u ‘e hotau fanga tokouá kotoa ‘a e tau‘atāina ke malangá. ‘I he taimi ‘e ni‘ihi, ko e ngaahi fakangatangata fakapule‘angá kuó ne ta‘ota‘ofi ‘etau fakahoko ‘a e ngāue fakafaifekaú. Ko e fakatātaá, fakakaukau ki hotau fanga tokoua ‘i Lūsiá. Hili ‘a e hongofulu‘i ta‘u hono fakatanga‘i kinautolú, na‘a nau ma‘u ‘a e tau‘atāina ke lotu ‘i Ma‘asi 1991. ‘I he taimi ko iá, na‘e fakafuofua ki he kau malanga ‘o e Pule‘angá ‘e toko 16,000 na‘e ‘i Lūsia. ‘I he ta‘u ‘e 20 ki mui ai, na‘e tupu ‘a e kau malangá ‘o a‘u ki he toko 160,000 tupu! ‘Oku hā mahino, na‘e fai fakapotopoto ‘a hotau fanga tokouá ‘i he‘enau ma‘u ‘a e faingamālie ke malanga tau‘atāiná. Ko e taimi nonga ko iá na‘e ‘ikai ke fuoloa. Ka neongo ‘a e liliu ‘a e tu‘ungá na‘e ‘ikai ke fakavaivai‘i ai ‘enau faivelenga ke poupou‘i ‘a e lotu ma‘á. ‘Oku hokohoko atu ‘enau ngāue kia Sihová, ‘o fai ‘a e kotoa ‘enau malavá ke tauhi kiate ia.
KO E TAIMI NONGÁ ‘E ‘IKAI FUOLOA
14-15. Na‘e anga-fēfē hono fakahāhā ‘e Sihova hono mālohí ‘i he tu‘unga ‘o ‘Asá?
14 ‘I he ‘aho ‘o ‘Asá, ko e taimi nongá na‘e faai atu pē ‘o ngata. Na‘e ha‘u ha fu‘u kau tau mei ‘Itiopea ko e toko taha miliona. Ko hono ‘eikitaú, ko Sala, na‘á ne falala pau ko ia mo ‘ene kau taú te nau ikuna‘i ‘a Siuta. Neongo ia, 2 Kal. 14:11.
na‘e ‘ikai ke falala ‘a Tu‘i ‘Asa ki he tokolahí, ka ki hono ‘Otuá, ‘a Sihova. Na‘e lotu ‘a ‘Asa: “Tokoni‘i kimautolu, ‘e Sihova ko homau ‘Otua, he ‘oku mau falala atu kiate koe, pea ko ho huafá kuo mau ha‘u ai ki he fu‘u kakaí ni.”—15 Neongo na‘e meimei liunga ua ‘a e tokolahi ‘o e kau tau ‘Itiopeá ‘i he kau sōtia ‘a ‘Asá, na‘á ne lāu‘ilo ki he mālohi mo e malava ‘a Sihova ke ne tokoni‘i ‘Ene kakaí. Na‘e ‘ikai ke tuku ‘e Sihova ke siva ‘ene ‘amanakí; na‘e ‘ulungia fakamā ‘a e kau tau ‘Itiopeá.—2 Kal. 14:8-13.
16. ‘Oku anga-fēfē ‘etau ‘ilo‘i ‘e ngata ‘a e taimi nongá?
16 Neongo ‘oku ‘ikai ke tau ‘ilo ‘a e fakaikiiki ki he me‘a ‘oku tuku tauhi mai ‘i he kaha‘ú ma‘atautolú, ‘oku tau ‘ilo ko ha taimi nonga pē ‘oku ma‘u ‘e he kakai ‘a e ‘Otuá ‘e fakataimi pē. Ko hono mo‘oní, na‘e tomu‘a tala ‘e Sīsū ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí, ko ‘ene kau ākongá “‘e fehi‘anekina‘i [kinautolu] ‘e he ngaahi pule‘angá kotoa.” (Māt. 24:9) ‘I he tu‘unga meimei tatau, na‘e pehē ‘e he ‘apositolo ko Paulá “ko e fa‘ahinga kotoa ‘oku nau loto ke mo‘ui ‘aki ‘a e anga-lī‘oa faka‘otua ‘i he fekau‘aki mo Kalaisi Sīsuú, ‘e fakatanga‘i foki kinautolu.” (2 Tīm. 3:12) Kuo “‘ita lahi” ‘a Sētane, pea ‘e fakavalevale ia ke tau pehē ‘e lava ke tau hao mei he‘ene ‘itá.—Fkh. 12:12.
17. ‘I he ngaahi founga fē ‘e ‘ahi‘ahi‘i nai ai ‘etau tuí?
17 ‘I he kaha‘u vave maí, ko kitautolu kotoa ‘e ‘ahi‘ahi‘i ‘etau anga-tonú. Kuo vavé ni ke hokosia ‘e he māmaní “ha fu‘u mamahi lahi ‘a ia kuo te‘eki hoko talu mei he kamata‘anga ‘o māmaní ‘o a‘u mai ki he taimí ni.” (Māt. 24:21) Lolotonga ‘a e taimi ko iá, ‘e fakafepaki‘i nai kitautolu ‘e hotau fāmilí pea ‘e tapui nai ‘etau ngāué. (Māt. 10:35, 36) Te tau hangē ko ‘Asá, ‘o falala ki he tokoni mo e malu‘i ‘a Sihová?
18. Fakatatau ki he Hepelū 10:38, 39, ko e hā te ne tokoni‘i kitautolu ke mateuteu ki he ngata‘anga ‘o e taimi nongá?
18 Kuo teu‘i fakalaumālie kitautolu ‘e Sihova ki he me‘a ‘oku toka mei mu‘á. ‘Okú ne tataki “‘a e tamaio‘eiki anga-tonu mo potó” ke fafanga fakalaumālie kitautolu ‘aki ‘a e “me‘akaí ‘i he taimi totonu” ke tokoni‘i kitautolu ke hanganaki tu‘u ma‘u ‘i he‘etau lotú. (Māt. 24:45) Ka kuo pau ke tau fai ‘etau tafa‘akí pea langa hake ha tui ta‘eue‘ia kia Sihova.—Lau ‘a e Hepelū 10:38, 39.
19-20. ‘I he vakai ki he 1 Kalonikali 28:9, ko e hā ‘a e ngaahi fehu‘i ‘oku totonu ke tau ‘eke hifó, pea ko e hā ‘oku totonu ke tau ‘eke ai iá?
2 Kal. 14:4; 15:1, 2) ‘Oku kamata ‘a e kumi ko iá ‘i he‘etau hoko ‘o ‘ilo‘i ‘a Sihova pea papitaiso. ‘Oku tau ngāue‘aki ‘a e faingamālie kotoa ke fakaivimālohi‘i ‘etau ‘ofa kia Sihová. Ke sivisivi‘i ‘a e founga ‘oku tau fai ai ení, te tau ‘eke hifo, ‘‘Oku ou ma‘u ma‘u pē ‘a e ngaahi fakatahá?’ ‘I he‘etau ma‘u ‘a e ngaahi fakataha ‘oku tokonaki mai ‘e he kautaha ‘a Sihová, ‘oku tau ma‘u ai ‘a e fakaivifo‘ou fakalaumālie mo e feohi fakatupu langa hake. (Māt. 11:28) Te tau toe ‘eke hifo nai, ‘‘Oku ou tō‘onga‘aki ‘a e ako fakafo‘ituituí?’ Kapau ‘okú ke nofo mo ho fāmilí, ‘okú ke vahe‘i ha taimi ‘i he uike kotoa ki he lotu fakafāmilí? Pe kapau ‘okú ke nofo toko taha, ‘okú ke kei vahe‘i ha taimi ki he lotu fakafāmilí ‘o hangē ‘okú ke kau ki ha fāmilí? Pehē foki, ‘okú ke kau kakato ‘i he ngāue fakamalangá mo e ngaohi ākongá?’
19 ‘I he hangē ko Tu‘i ‘Asá, ‘oku fiema‘u ke tau “kumi kia Sihova.” (20 Ko e hā ‘oku totonu ai ke tau ‘eke ‘a e ngaahi fehu‘i ko iá? ‘Oku tala mai ‘e he Tohi Tapú ‘oku sivisivi‘i ‘e Sihova ‘etau ngaahi fakakaukaú mo hotau lotó, ko ia ‘oku totonu ke tau fai ‘a e me‘a tatau. (Lau ‘a e 1 Kalonikali 28:9.) Kapau ‘oku tau ‘ilo‘i ‘oku fiema‘u ke tau fai ha liliu ‘i he‘etau ngaahi taumu‘á, tō‘ongá pe fakakaukaú, ‘oku totonu ke tau kole kia Sihova ke ne tokoni‘i kitautolu ke fai ‘a e ngaahi liliu ko iá. Ko e taimi eni ke mateuteu ai ki he ngaahi ‘ahi‘ahi ‘oku toka mei mu‘á. ‘Oua ‘aupito te ke faka‘atā ha me‘a ke ne ta‘ofi koe mei he ngāuefakapotopoto‘aki ‘a e taimi nongá!
HIVA 28 Ko e Hiva Fo‘ou
^ pal. 5 ‘Okú ke nofo ‘i ha fonua ‘oku lava ke ke lotu tau‘atāina ai kia Sihova? Kapau ko ia, ‘oku anga-fēfē ho‘o ngāue‘aki ‘a e vaha‘a taimi nonga ko ení? ‘E tokoni‘i koe ‘e he kupu ko ení ke ke fakakaukau ki he founga ‘e lava ke ke fa‘ifa‘itaki ai kia Tu‘i ‘Asa ‘o Siutá mo e kau Kalisitiane ‘i he ‘uluaki senitulí. Na‘a nau ngāuefakapotopoto‘aki ‘a e taimi na‘e ‘ikai ke ‘i ai ha fakahoha‘a.
^ pal. 3 LEA MO HONO ‘UHINGA: Ko e “nonga” ko ení ‘oku ‘ikai ke ‘uhinga pē ia ‘oku ‘ikai ke fai ha tau. Ko e fo‘i lea faka-Hepeluú ‘okú ne ‘omai ‘a e fakakaukau ko e mo‘ui lelei, malu mo e lelei.
^ pal. 57 FAKAMATALA ‘O E FAKATĀTĀ: Na‘e to‘o ‘e Tu‘i ‘Asa ‘ene kui fefiné mei hono tu‘ungá koe‘uhi ko ‘ene pouaki ‘a e lotu loí. Na‘e muimui ‘a e kau poupou mateaki ‘o ‘Asá ki he‘ene fa‘ifa‘itaki‘angá pea faka‘auha ‘a e ngaahi ‘aitolí.
^ pal. 59 FAKAMATALA ‘O E FAKATĀTĀ: Na‘e fakafaingofua‘i ‘e ha ongo me‘a faivelenga ‘ena mo‘uí ke ngāue ‘i he feitu‘u ‘oku fiema‘u lahi ange ai ‘a e kau malangá.