TALANOA KI HE MO‘UÍ
Tuku Ange ‘a e Ngaahi Me‘á kae Muimui ‘i he ‘Eikí
‘I he‘eku ta‘u 16, na‘e pehē mai ai ‘e he‘eku tamaí: “Kapau te ke ‘alu ‘o malanga, ‘oua na‘á ke toe foki mai. Kapau te ke foki mai, te u fesi ho va‘é.” Ko ia na‘á ku fakapapau‘i ke u mavahe mei ‘api. Ko e ‘uluaki taimi eni na‘á ku tuku ange ai ‘a e ngaahi me‘á kae muimui ‘ia Sīsū, ‘a hotau ‘Eikí.
KO E HĀ na‘e ‘ita lahi ai ‘eku tamaí? Tuku ke u fakamatala. Na‘e fā‘ele‘i au ‘i he ‘aho 29 ‘o Siulai, 1929, pea na‘á ku tupu hake ‘i ha ki‘i kolo ‘i he vahefonua Bulacan ‘i he ‘Otu Motu Filipainí. Na‘e ‘ikai ke mau ma‘u ha pa‘anga lahi, pea na‘a mau mo‘ui faingofua. ‘I he‘eku kei si‘í, na‘e kapa ai ‘e he kau tau ‘a Siapaní ‘a e ‘Otu Motu Filipainí pea na‘e kamata ‘a e taú. Kae kehe, na‘e tu‘u mavahe ‘a homau ki‘i koló, ko ia na‘e ‘ikai ke uesia hangatonu kimautolu ‘e he taú. Na‘e ‘ikai ha‘amau letiō, televīsone, pe nusipepa, ko ia na‘a mau fanongo pē fekau‘aki mo e taú mei he kakai kehé.
Na‘e ‘i ai hoku fanga tokoua mo e fanga tuofāfine ‘e toko fitu, pea ‘i he taimi na‘á ku ta‘u valu aí, na‘e ‘ave au ‘e he ongo mātu‘a ‘a ‘eku fa‘eé ke mau nofo. Neongo na‘a mau Katolika, na‘e loto-lelei ‘a ‘eku kui tangatá ke talanoa ki he lotú peá ne tali ‘a e ‘ū tohi fakalotu na‘e ‘oange kiate ia ‘e hono ngaahi kaume‘á. ‘Oku ou manatu‘i na‘á ne fakahaa‘i mai kiate au ‘a e fanga ki‘i tohi ko e Protection, Safety, mo e Uncovered ‘i he lea faka-Takalokó, * (sio ki he fakamatala ‘i lalo) pea pehē ki ha Tohi Tapu. Na‘á ku fiefia ‘i hono lau ‘a e Tohi Tapú, tautefito ki he Kōsipeli ‘e faá. Ko e fai peheé na‘e ‘ai ai ke u loto ke muimui ‘i he fa‘ifa‘itaki‘anga ‘a Sīsuú.—Sione 10:27.
AKO KE MUIMUI ‘I HE ‘EIKÍ
Na‘e mavahe ‘a e kau tau Siapaní mei he ‘Otu Motu Filipainí ‘i he 1945. ‘I he taimi nai ko iá, na‘e fiema‘u mai ai ‘e he‘eku ongo mātu‘á ke u foki ange ki ‘api. Na‘e faka‘ai‘ai au ‘e he‘eku kui tangatá ke u ‘alu, ko ia ai, na‘á ku ‘alu.
‘I Tīsema 1945, na‘e omi ai ‘a e Kau Fakamo‘oni ‘a Sihová mei he kolo ko Angat ‘o malanga ‘i homau koló. Na‘e ha‘u ha Fakamo‘oni ta‘umotu‘a ki homau ‘apí ‘o fakamatala‘i ‘a e me‘a ‘oku lea‘aki ‘e he Tohi Tapú fekau‘aki mo e “ngaahi ‘aho faka‘osí.” (2 Tīm. 3:1-5) Na‘á ne fakaafe‘i kimautolu ke mau kau ki ha ako Tohi Tapu ‘i ha kolo ofi mai. Na‘á ku ‘alu ki ai, neongo na‘e ‘ikai ke ‘alu ‘a ‘eku ongo mātu‘á. Ko e kakai ‘e toko 20 nai na‘e ‘i aí, pea na‘e ‘eke ‘e he ni‘ihi ha ngaahi fehu‘i fekau‘aki mo e Tohi Tapú.
Na‘e ‘ikai mo‘oni ke u mahino‘i ‘a e me‘a na‘a nau talanoa ki aí, ko ia na‘á ku fakapapau‘i ai ke u mavahe. Ka na‘e kamata ke nau hiva‘i ha hiva ‘o e Pule‘angá. Na‘á ku mālie‘ia mo‘oni ‘i he fo‘i hivá, ko ia na‘á ku nofo ai pē. ‘I he hili ‘a e hivá mo e lotú, na‘e fakaafe‘i kimautolu kotoa ke mau kau ki ha fakataha ‘i Angat ‘i he Sāpate hono hokó.
Ko e fakataha ko iá na‘e fai ‘i he ‘api ‘o e fāmili Cruz, pea ko e ni‘ihi ‘o kimautolu na‘a mau lue ‘i he kilomita nai ‘e valu (maile ‘e nima) ke a‘u ki ai. Ko e
kakai nai ‘e toko 50 na‘e fakatahataha aí, pea na‘e maongo kiate au he na‘a mo e fānau īkí na‘a nau tali ‘a e ngaahi fehu‘i fekau‘aki mo e ngaahi kaveinga Fakatohitapu faingata‘a. Hili ‘eku ‘alu ki ha toe ngaahi fakataha, na‘e fakaafe‘i au ‘e Damian Santos, ko ha tokoua tāimu‘a ta‘umotu‘a ‘a ia ko ha pule-kolo ia ki mu‘a, ke u nofo mo ia ‘i he pō ‘e taha ‘i hono ‘apí. Na‘á ma fakamoleki ‘a e taimi lahi ‘i he pō ko iá ‘i he lāulea ki he Tohi Tapú.‘I he taimi ko iá, na‘e vave ‘a e papitaiso ‘a e kakaí ‘i he hili ‘enau ako ‘a e ngaahi akonaki Fakatohitapu tefitó. Hili ‘eku ‘alu ki ha ngaahi fakataha si‘i pē, na‘e ‘eke mai ai ‘e he fanga tokouá kiate au mo e ni‘ihi, “‘Oku mou loto ke papitaiso?” Na‘á ku tali ange, “‘Io, ‘oku ou loto ki ai.” Na‘á ku ‘ilo‘i ne u loto ke “ngāue fakatamaio‘eiki ki he ‘Eikí, ‘a Kalaisi.” (Kol. 3:24) Na‘a mau ō ki ha vaitafe ofi ai, pea na‘á ku papitaiso ai mo e tokoua ‘e taha ‘i he ‘aho 15 ‘o Fepueli, 1946.
Na‘á ku ‘ilo‘i ko e kau Kalisitiane ‘osi papitaisó ‘oku totonu ke nau malanga ma‘u pē ‘o hangē ko ia na‘e fai ‘e Sīsuú. Na‘e fakakaukau ‘a ‘eku tamaí na‘á ku fu‘u kei si‘i ke malanga pea ko e hoko pē ‘o papitaisó na‘e ‘ikai ‘ai ai ke u hoko ko ha faifekau. Na‘á ku fakamatala‘i ange ko e finangalo ia ‘o e ‘Otuá ke mau malanga‘i ‘a e ongoongo lelei ‘o e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá. (Māt. 24:14) Na‘á ku toe pehē ange ‘oku ou fiema‘u ke u fai ki he‘eku palōmesi ki he ‘Otuá. Ko e taimi ia na‘e fai mai ai ‘e he‘eku tamaí ‘a e fakamanamana na‘á ku lave ki ai ‘i he kamatá. Na‘á ne fakapapau‘i ke ta‘ofi ‘a ‘eku malangá. Ko e ‘uluaki taimi ia na‘e pau ai ke u tuku ange ‘a e ngaahi me‘á, pe fai ha ngaahi feilaulau, ke tauhi kia Sihová.
Na‘e fakaafe‘i au ‘e he fāmili Cruz ke u nofo mo kinautolu ‘i Angat. Na‘a nau toe fakalototo‘a‘i au mo ‘enau ta‘ahine si‘isi‘i tahá, ko Nora, ke ma kamata ngāue tāimu‘a. Na‘á ma fakatou kamata tāimu‘a ‘i he ‘aho 1 ‘o Nōvema, 1947. Na‘e tāimu‘a ‘a Nora ‘i ha kolo ‘e taha, ka na‘á ku nofo pē au ‘i Angat.
TOE FAINGAMĀLIE KE TUKU ANGE ‘A E NGAAHI ME‘Á
‘I he hili ‘eku tāimu‘a ‘i ha ta‘u ‘e ua, na‘e fai ai ‘e Earl Stewart, ko ha tokoua mei he Pētelí, ha malanga ki he kakai ‘e toko 500 tupu ‘i he mala‘e fakakolo ‘o Angat. Na‘á ne malanga ‘i he lea faka-Pilitāniá, pea ‘i he hili iá na‘á ku fakanounou‘i ‘a ‘ene malangá ‘i he lea faka-Takalokó. Ko e ‘uluaki malanga eni ‘i he ngaahi malanga lahi na‘á ku fakatonulea ki ai ‘i he faai mai ‘a e ngaahi ta‘ú. Na‘e malava fēfē ke u fai ení? Neongo na‘á ku ako ‘i ha ta‘u pē ‘e fitu, na‘e ngāue‘aki ma‘u pē ‘e he‘eku kau faiakó ‘a e lea faka-Pilitāniá. ‘Ikai ko ia pē, na‘á ku ako ‘a e lahi ‘o ‘etau ‘ū tohí ‘i he lea faka-Pilitāniá he na‘e si‘i ‘aupito ‘a e ‘ū tohi Fakatohitapu na‘e ‘i he lea faka-Takalokó. Na‘e tokoni‘i au ‘e he ngaahi me‘á ni ke u mahino‘i lelei fe‘unga ‘a e lea faka-Pilitāniá ke fakatonulea ‘i he ngaahi malangá.
Na‘e tala ‘e Tokoua Stewart ki he fakataha‘anga fakalotofonuá ‘e mavahe ‘a e kau misinalé ki he ‘Asemipilī Tupulekina Fakateokalatí ‘i he 1950 ‘i Niu ‘Ioke, ‘Amelika. Ko ia na‘e fiema‘u ai ‘e he ‘ōfisi va‘á ha tāimu‘a ‘e toko taha pe toko ua ke na tokoni ‘i he Pētelí. Ko e taha au ‘o e ongo tokoua na‘e fakaafe‘í. Na‘á ku toe tuku ange ai ‘a e ngaahi me‘a na‘á ku anga ki aí, ke tokoni ‘i he taimi ko ení ‘i he Pētelí.
Na‘á ku a‘u ki he Pētelí ‘i he ‘aho 19 ‘o Sune, 1950. Ko e Pētelí na‘e ‘i ha fu‘u fale lahi na‘e motu‘a ‘a ia na‘e takatakai‘i ‘e ha ‘ulu‘akau lalahi ‘i ha konga kelekele ‘eka ‘e ua mo e konga. Ko e fanga tokoua nai ‘e toko 12 na‘e ngāue aí. ‘I he pongipongí, na‘á ku tokoni ai ‘i he peitó. Pea ‘i he hivá nai, na‘á ku haiane ai ‘a e valá ‘i he fale foó. Na‘á ku fai ‘a e me‘a tatau ‘i he efiafí. Na‘a mo e hili ‘a e foki mai ‘a e kau misinalé mei he ‘asemipilī fakavaha‘apule‘angá, na‘á ku nofo pē ‘i he Pētelí. Na‘á ku fai ha me‘a pē na‘e fiema‘u mai ‘e he fanga tokouá ke u fai. Na‘á ku kofu ‘a e ngaahi makasiní ki hono ‘ave ‘i he meilí, ngāue ki he ngaahi tukuhaú, pea ngāue ko ha tokotaha talitali-kakai.
MAVAHE MEI HE ‘OTU MOTU FILIPAINÍ KI HE AKO‘ANGA KILIATÍ
‘I he 1952, na‘e fakaafe‘i ai au mo e fanga tokoua kehe ‘e toko ono mei he ‘Otu Motu Filipainí ke mau kau ki he kalasi hono 20 ‘i he Ako‘anga Kiliatí. Na‘á ku fiefia lahi! Lolotonga ‘emau ‘i ‘Ameliká, na‘a mau sio ai mo hokosia ‘a e ngaahi me‘a lahi ‘a ia na‘e fo‘ou. Na‘e kehe ‘aupito ‘a e mo‘uí mei he me‘a na‘á ku anga ki ai ‘i he ki‘i kolo ‘a ia na‘á ku ha‘u mei aí.
Ko e fakatātaá, na‘e pau ke mau ako ki hono ngāue‘aki ‘a e ngaahi naunau mo e me‘angāue na‘e ‘ikai ‘aupito ke mau sio ai ki mu‘a. Na‘a mo e ‘eá na‘e kehe mo ia! ‘I he‘eku ‘ā hake ‘i he pongipongi ‘e taha, na‘e hinapaki ‘a e me‘a kotoa pē ‘i tu‘a. Ko e ‘uluaki taimi
ia na‘á ku sio ai ‘i he sinoú. Na‘e faka‘ofo‘ofa, ka na‘e vave ‘a ‘eku ‘ilo na‘e momoko ‘aupito!Na‘á ku fiefia lahi ‘i he ako lelei ‘aupito ‘i Kiliatí ‘o ‘ikai ai ke fakahoha‘asi au ‘e he ngaahi fe‘unu‘aki ko iá. Na‘e lelei ‘aupito ‘a e kau faiakó pea na‘a nau fakahaa‘i mai ‘a e founga ke mau ako ai mo fai ‘a e fekumí. Ko e ako ‘i Kiliatí na‘á ne tokoni‘i mo‘oni au ke ‘ai ke mālohi ‘a hoku vaha‘angatae mo Sihová.
Hili ‘eku ma‘u tohi fakamo‘oni akó, na‘e vahe‘i fakataimi ai au ke u hoko ko ha tāimu‘a makehe ‘i he feitu‘u Bronx ‘i he Kolo Niu ‘Ioké. Ko ia ‘i Siulai 1953, na‘e lava ai ke u ma‘u ‘a e ‘Asemipilī Sōsaieti Māmani Fo‘oú, ‘a ia na‘e fai ‘i ai ‘i he feitu‘u Bronx. Hili ‘a e ‘asemipilií, na‘e vahe‘i au ke u foki ki he ‘Otu Motu Filipainí.
TUKU ANGE ‘A E FIEMĀLIE ‘I HE KOLO LAHÍ
Na‘e vahe‘i au ‘e he fanga tokoua ‘i he Pētelí ke u fai ‘a e ngāue fakasēketí. Na‘e ‘omai ‘e he me‘á ni kiate au ‘a e faingamālie lahi ange ke u fa‘ifa‘itaki ai kia Sīsū, ‘a ia na‘á ne fāifononga mama‘o ki he fanga ki‘i kolo iiki mo e kolo lalahi ke tokoni‘i ‘a e kakai ‘a Sihová. (1 Pita 2:21) Na‘e kāpui ‘e he‘eku sēketí ha fu‘u feitu‘u lahi ‘i he uhouhonga ‘o Luzon, ‘a ia ko e motu lahi taha ia ‘i he ‘Otu Motu Filipainí. Na‘e kau ki ai ‘a e ngaahi vahefonua ‘o Bulacan, Nueva Ecija, Tarlac, mo Zambales. Ke ‘a‘ahi ki he fanga ki‘i kolo ‘e ni‘ihi, na‘e pau ai ke u kolosi ‘i he ‘Otu Mo‘unga Sierra Madre tokakoví. Na‘e ‘ikai ke ‘alu ha pasi pe lēlue ki he ngaahi feitu‘u ko iá, ko ia na‘e pau ai ke u kole ki ha kau faka‘uli loli pe ‘e lava ke u heka ‘i ‘olunga ‘i he ngaahi kupu‘i ‘akau ‘a ia na‘a nau utá. Na‘a nau faka‘atā au ‘i he taimi lahi ke u heka, ka na‘e faingata‘a ‘aupito ‘a e fononga ko ení.
Ko e lahi taha ‘o e ngaahi fakataha‘angá na‘e si‘isi‘i mo fo‘ou. Ko ia na‘e hounga‘ia ‘a e fanga tokouá ‘i he‘eku tokoni‘i kinautolu ‘i hono fokotu‘utu‘u ke lelei ange ‘a e ngaahi fakatahá mo e ngāue fakamalangá.
Ki mui ai, na‘e vahe‘i ai au ki ha sēketi na‘á ne kāpui ‘a e vahefonua fakakātoa ‘o Bicol. ‘I he feitu‘u ko iá, na‘e lahi ‘a e ngaahi kulupu tu‘u mavahe ‘a ia na‘e malanga ai ‘a e kau tāimu‘a makehé ‘i he ngaahi feitu‘u na‘e ‘ikai ‘aupito ke ‘i ai ki mu‘a ‘a e Kau Fakamo‘oní. ‘I he ‘api ‘e taha, ko e falemālōloó ko ha fo‘i luo pē ‘i he kelekelé na‘e lī ‘i loto-mālie ai ha ongo kupu‘i ‘akau. ‘I he‘eku tu‘u ‘i he ongo kupu‘i ‘akaú, na‘e tō ia ki he luó, peá u tō fakataha mo ia. Na‘e fiema‘u ha taimi lahi ke u kaukau ai ke ma‘a pea teuteu ki he kai pongipongí.
‘I he‘eku ngāue ‘i he sēketi ko iá, na‘e kamata ai ke u fakakaukau kia Nora, ‘a ia na‘e kamata tāimu‘a ‘i he taimi na‘á ku kamata tāimu‘a aí. ‘I he taimi ko iá, na‘á ne hoko ai ko ha tāimu‘a makehe ‘i he Kolo Dumaguete, pea na‘á ku ‘alu ‘o ‘a‘ahi kiate ia. ‘I he hili iá, na‘á ma fetohi‘aki ‘i ha vaha‘a taimi, pea ‘i he 1956, na‘á ma mali ai. Na‘á ma fakamoleki ‘a e ‘uluaki uike hili ‘ema malí ‘i he ‘a‘ahi ki ha fakataha‘anga ‘i he Motu Rapu Rapu. Na‘e pau ai ke ma kaka ‘i ha ‘otu mo‘unga pea fai ‘a e lue lalo lahi, ka na‘á ma fiefia ‘i he ngāue fakataha ‘o tokoni‘i ‘a e fanga tokoua ‘i he ngaahi feitu‘u mama‘ó!
FAKAAFE‘I KE TOE NGĀUE ‘I HE PĒTELÍ
Hili ‘a e meimei ta‘u ‘e fā ‘o ‘ema fai ‘a e ngāue fakasēketí, na‘e fakaafe‘i kimaua ‘e he fanga tokouá ke ma ha‘u ki he ‘ōfisi va‘á. Na‘á ma kamata ngāue ai ‘i Sanuali 1960. Lolotonga ‘a e ngaahi ta‘u lahi ‘o ‘ema ‘i he Pētelí, kuó u ako ai ‘a e me‘a lahi ‘i he ngāue fakataha mo e fanga tokoua ‘oku ‘i ai honau ngaahi fatongia mamafa ‘i he kautaha ‘a Sihová. Pea kuo fiefia ‘a Nora ‘i he vāhenga-ngāue kehekehe ‘i he Pētelí.
Ko ha tāpuaki ia ‘a e sio ki he tokolahi ange ‘a e kakai ‘oku nau tauhi kia Sihova ‘i he ‘Otu Motu Filipainí. ‘I he‘eku ha‘u ki he Pētelí ko ha tokoua kei si‘i, te‘eki malí, na‘e ‘i ai ‘a e kau malanga nai ‘e toko 10,000 ‘i he fonuá fakakātoa. ‘I he taimi ní ‘oku laka hake ‘i he kau malanga ‘e toko 200,000 ‘i he ‘Otu Motu Filipainí, pea ko e fanga tokoua mo e fanga tuofāfine ‘e lauingeau ‘oku nau ngāue ‘i he Pētelí ke tokoni ‘i he ngāue fakamalangá.
‘I he faai mai ‘a e taimí, na‘a mau fiema‘u ha feitu‘u lahi ange ke fai ai ‘a e ngāue ‘i he Pētelí. Pea na‘e kole mai ai ‘e he Kulupu Pulé ke mau kumi ha kelekele ‘a ia ‘e lava ke mau langa ai ha ‘ōfisi va‘a lahi ange. Na‘á ku ‘alu ai mo e ‘ovasia pulusi tohí ‘i he fale ki he fale ‘i he feitu‘u kaungā‘api ‘o e va‘á, ‘o ‘eke holo ki he kakaí pe ‘oku nau loto ke fakatau atu hanau kelekele. Na‘e ‘ikai loto ki ai ha taha. Na‘e a‘u ‘o tala mai kiate kimaua ‘e ha tokotaha: “Ko e kau Siainá ‘oku ‘ikai te nau fakatau atu. ‘Oku mau fakatau mai.”
Kae kehe, ‘i he ‘aho ‘e taha na‘e kamata ke hoko ai ha me‘a ta‘e‘amanekina. Ko e taha ‘o homau ngaahi kaungā‘apí na‘á ne hiki ki ‘Amelika, ko ia na‘á ne ‘eke mai pe te mau sai‘ia ke fakatau ‘a hono kelekelé. Pea ko e kaungā‘api ‘e taha na‘á ne fakapapau‘i ke fakatau atu ‘a hono kelekelé, peá ne faka‘ai‘ai ‘a e ni‘ihi kehe takatakai ‘iate iá ke nau fai ‘a e me‘a tatau. Na‘e a‘u ‘o malava ke mau fakatau ha kelekele mei he tangata ‘a ia na‘á ne pehē “ko e kau Siainá ‘oku ‘ikai te nau fakatau atu.” ‘I ha taimi nounou, na‘e liunga tolu ‘a e lahi ‘o e kelekele ‘o e va‘á. ‘Oku ou fakapapau‘i na‘e fiema‘u ‘e Sihova ke hoko ‘a e me‘a ko iá.
‘I he 1950, ko au ‘a e tokotaha si‘isi‘i taha na‘e ngāue ‘i he Pētelí. ‘I he taimi ní ko au mo hoku uaifí ‘okú ma ta‘umotu‘a tahá. ‘Oku ‘ikai ha‘aku faka‘ise‘isa ‘i he muimui kia Sīsū ‘o tatau ai pē pe ko fē ‘okú ne tataki au ki aí. Neongo na‘e tuli au ‘e he‘eku ongo mātu‘á mei hona ‘apí, kuo ‘omai ‘e Sihova kiate au ha fu‘u fāmili ‘o e kakai ‘oku ‘ofa kiate ia. ‘Oku ou tui mo‘oni ‘oku ‘omai ‘e Sihova ‘a e me‘a kotoa ‘oku tau fiema‘ú, ‘o tatau ai pē pe ko e hā ha vāhenga-ngāue ‘oku tau ma‘u. Ko au mo Nora ‘okú ma hounga‘ia lahi ‘ia Sihova ‘i he kotoa ‘o ‘ene ngaahi tokonaki anga-‘ofá, pea ‘okú ma fakalotolahi‘i foki ‘a e ni‘ihi kehé ke nau ‘ahi‘ahi‘i ‘a Sihova.—Mal. 3:10.
Na‘e fakaafe‘i ‘e Sīsū ‘i he taimi ‘e taha ha tokotaha tānaki tukuhau ko Mātiu Līvai ke ne muimui ‘iate ia. Ko e hā na‘e fai ‘e Mātiú? “‘I hono tuku atu ‘a e me‘a kotoa pē, na‘á ne tu‘u hake ‘o kamata ke ne muimui ‘iate ia.” (Luke 5:27, 28) Kuó u ma‘u foki ‘a e faingamālie ke tuku ange ai ‘a e me‘a kotoa pē kae muimui ‘ia Sīsū, pea ‘oku ou faka‘ai‘ai ‘a e ni‘ihi kehé ke nau fai ‘a e me‘a tatau pea te nau hokosia ai ‘a e ngaahi tāpuaki lahi.
^ pal. 6 Pulusi ‘e he Kau Fakamo‘oni ‘a Sihová ka ‘oku ‘ikai ke toe pulusi he taimí ni.