KUPU AKO 7
Kumi ki he Anga-Vaivaí pea Fakahōifua‘i ‘a Sihova
“Mou kumi kia Sihova, ‘a kimoutolu kotoa ‘a e kau anga-vaivai ‘o e māmaní . . . Kumi ki he anga-vaivaí.”—SĒF. 2:3.
HIVA 1 Ngaahi ‘Ulungaanga ‘o Sihová
‘I HE KUPÚ NI *
1-2. (a) ‘Oku anga-fēfē hono fakamatala‘i ‘a Mōsesé, pea ko e hā na‘á ne faí? (e) Ko e hā ‘a e ‘uhinga ‘oku tau ma‘u ke fakatupulekina ai ‘a e anga-vaivaí?
‘OKU fakamatala‘i ‘e he Tohi Tapú ‘a Mōsese ko e “tangata anga-vaivai taha ‘i he kau tangata kotoa pē ‘i he funga ‘o māmaní.” (Nōm. 12:3) ‘Oku ‘uhinga ení na‘á ne vaivai, lotolotoua pea manavahē ‘i hono fakafepaki‘i iá? Ko e anga ia hono fakamatala‘i nai ‘e he ni‘ihi ha tokotaha anga-vaivai. Ka ko ha fakakaukau pehē ‘oku hala ‘aupito. Ko Mōsese ko ha sevāniti mālohi, loto-ma‘u mo loto-to‘a ia ‘a e ‘Otuá. ‘I he tokoni ‘a Sihová, na‘á ne fehangahangai mo e tokotaha-pule mālohi ‘o ‘Isipité, taki ‘a e kakai ‘e toko 3,000,000 nai ‘i he toafá, pea tokoni‘i ‘a e pule‘anga ‘Isilelí ‘i hono ikuna‘i honau ngaahi filí.
2 ‘Oku ‘ikai ke tau fehangahangai mo e ngaahi pole na‘e iku‘i ‘e Mōsesé, ka ‘i he ‘aho taki taha kuo pau ke tau fehangahangai mo e kakai pe ngaahi tu‘unga ‘e ‘ai ai ke faingata‘a ‘a e hoko ‘o anga-vaivaí. Kae kehe, ‘oku tau ma‘u ha ‘uhinga mālohi ke fakatupulekina ‘a e ‘ulungaanga ko ení. ‘Oku tala‘ofa ‘e Sihova “ko e anga-vaivaí te nau ma‘u ‘a e māmaní.” (Saame 37:11) Te ke pehē ko ha tokotaha anga-vaivai koe? Ko e anga ia ‘o e fakakaukau atu ‘a e ni‘ihi kehé kiate koé? Ki mu‘a ke lava ‘o tau tali ‘a e ongo fehu‘i mahu‘inga ko iá, ‘oku fiema‘u ke tau ‘ilo‘i ‘a e ‘uhinga ‘o e anga-vaivaí.
KO E HĀ ‘A E ANGA-VAIVAI?
3-4. (a) Ko e hā ‘oku lava ke fakahoa ki ai ‘a e anga-vaivaí? (e) Ko e hā ‘a e ‘ulungaanga ‘e fā ‘oku fiema‘u kapau ‘oku tau loto ke hoko ‘o anga-vaivai, pea ko e hā hono ‘uhingá?
3 Ko e anga-vaivaí * ‘oku lava ke fakahoa ki ha tā valivali faka‘ofo‘ofa. ‘I he founga fē? Hangē pē ko hono fakataha‘i ‘e ha tokotaha tā valivali ‘a e ngaahi lanu fakamānako kehekehe ke ma‘u ha fo‘i fakatātā, kuo pau ke tau fakataha‘i ‘a e ngaahi ‘ulungaanga fakamānako kehekehe ke hoko ai ‘o anga-vaivai. Ko e tu‘u-ki-mu‘a ‘i he ngaahi ‘ulungaanga ko iá ko e anga-fakatōkilalo, fakamo‘ulaloa, anga-malū mo e loto-to‘a. Ko e hā ‘oku fiema‘u tautefito ai kiate kitautolu ‘a e ngaahi ‘ulungaanga ko iá kapau ‘oku tau loto ke fakahōifua‘i ‘a Sihova?
4 Ko e kakai anga-fakatōkilaló pē te nau fakamo‘ulaloa ki he finangalo ‘o e ‘Otuá. ‘Oku kau ki he finangalo ‘o e ‘Otuá ‘a e fiema‘u ke tau hoko ‘o anga-malū. (Māt. 5:5; Kal. 5:23) ‘I he‘etau fai ‘a e finangalo ‘o e ‘Otuá, ‘oku tau ‘ai ai ke ‘ita lahi ‘a Sētane. Ko ia neongo ‘oku tau anga-fakatōkilalo mo anga-malū, ko e kakai tokolahi ‘i he māmani ‘o Sētané ‘oku nau fehi‘a ‘iate kitautolu. (Sione 15:18, 19) Ko hono olá, ‘oku fiema‘u kiate kitautolu ‘a e loto-to‘a ke taliteke‘i ‘a Sētane.
5-6. (a) Ko e hā ‘oku fehi‘a ai ‘a Sētane ‘i he kakai anga-vaivaí? (e) Ko e hā ‘a e ongo fehu‘i te tau talí?
5 Ko e fehangahangai ‘o ha tokotaha anga-vaivai ko ha tokotaha ‘oku hīkisia, fakahāhā ‘a e ‘ita ta‘emapule‘i, pea ‘ikai talangofua kia Sihova. ‘Oku fakamatala‘i lelei ai ‘a Sētane. Tā ne‘ine‘i ke ne fehi‘a ‘i he kakai anga-vaivaí! ‘Oku nau fakae‘a ‘a e ngaahi mele ‘i hono ‘ulungāngá. Pea ko e kovi ange kia Sētané, ‘oku nau fakamo‘oni‘i ko ha tokotaha loi ia. Ko e hā hono ‘uhingá? Koe‘uhí tatau ai pē pe ko e hā ‘okú ne lea‘aki pe faí, he‘ikai lava ke ne ta‘ofi ‘a e kakai anga-vaivaí mei he tauhi kia Sihová!—Siope 2:3-5.
6 Ko fē taimi ‘e hoko nai ai ko ha pole kiate kitautolu ‘a e hoko ‘o anga-vaivaí? Pea ko e hā ‘oku totonu ai ke tau hokohoko atu ke kumi ki he anga-vaivaí? Ke tali ‘a e ongo fehu‘i ko iá, te tau sivisivi‘i ‘a e fa‘ifa‘itaki‘anga na‘e fokotu‘u mai ‘e Mōsese, toko tolu Hepelū na‘e ‘ave pōpula ki Pāpiloné pea mo Sīsū.
KO FĒ TAIMI ‘E HOKO AI KO HA POLE ‘A E HOKO ‘O ANGA-VAIVAÍ?
7-8. Na‘e anga-fēfē fakafeangai ‘a Mōsese ‘i he taimi na‘e ta‘efaka‘apa‘apa‘i ai iá?
7 ‘I he ma‘u ha mafaí: ‘E lava ke hoko ko ha pole ki he fa‘ahinga ‘oku nau ma‘u ha mafaí ke nofo‘aki anga-vaivai, tautefito ‘i he taimi ‘oku fakafeangai ta‘efaka‘apa‘apa ai pe fehu‘ia ‘enau filí ‘e ha taha ‘oku nau tokanga‘i. Kuo hoko ia kiate koe? Fēfē kapau ko ha mēmipa ‘i he fāmilí ‘okú ne fakafeangai peheé? ‘E fēfē ha‘o fakafeangai? Fakakaukau ki he anga ‘o e fakafeangai ‘a Mōsese ki he tu‘unga ko iá.
Nōm. 12:1-13) Ko e hā na‘e fakafeangai pehē ai ‘a Mōsesé?
8 Na‘e fakanofo ‘e Sihova ‘a Mōsese ko ha taki ‘i ‘Isileli pea faka‘atā ia ke ne hiki ‘a e ngaahi lao ke tataki‘aki ‘a e pule‘angá. Na‘e ‘ikai ha veiveiua na‘e poupou‘i ‘e Sihova ‘a Mōsese. Neongo ia, ko e tuofefine mo e tokoua tonu ‘o Mōsesé, ‘a Meliame mo ‘Ēlone, na‘á na lea fakafepaki kiate ia pea fehu‘ia ‘ene fili ‘a hono uaifí. Ko e kau tangata ‘e ni‘ihi ‘i he tu‘unga ‘o Mōsesé na‘a nau mei ‘ita pea faisāuni—ka na‘e ‘ikai pehē ‘a Mōsese ia. Na‘e ‘ikai te ne ‘itangofua. Na‘e a‘u ‘o ne kōlenga kia Sihova ke fakangata ‘a e tautea ‘o Meliamé. (9-10. (a) Ko e hā na‘e tokoni‘i ‘e Sihova ‘a Mōsese ke ne mahino‘í? (e) Ko e hā ‘e lava ke ako ‘e he ngaahi ‘ulu‘i fāmilí mo e kau mātu‘á meia Mōsesé?
9 Na‘e faka‘atā ‘e Mōsese ‘a ia tonu ke ako‘i ‘e Sihova. ‘I he ta‘u ‘e 40 ki mu‘á, ‘i he‘ene hoko ko ha mēmipa ‘o e fāmili fakatu‘i ‘o ‘Isipité, na‘e ‘ikai ke anga-vaivai ‘a Mōsese. Ko hono mo‘oní, na‘á ne fu‘u ‘ita vave ‘o ne tāmate‘i ha tangata ‘a ia na‘á ne fakakaukau na‘e ngāue ta‘etotonu. Na‘e fakakaukau ‘a Mōsese ‘e hōifua ‘a Sihova ki he‘ene tō‘ongá. Na‘e fe‘unga mo e ta‘u ‘e 40 hono tokoni‘i ‘e Sihova ‘a Mōsese ke ne mahino‘i na‘á ne fiema‘u ‘a e me‘a lahi ange ‘i he loto-to‘á ke tataki ‘a e kau ‘Isilelí; na‘e fiema‘u ke ne anga-vaivai. Pea ke hoko ‘o anga-vaivaí, na‘e toe fiema‘u ke ne anga-fakatōkilalo, fakamo‘ulaloa mo anga-malū. Na‘á ne ako fakalelei ‘a e lēsoni ko iá pea hoko ko ha ‘ovasia lelei ‘aupito.—‘Eki. 2:11, 12; Ngā. 7:21-30, 36.
10 ‘I he ‘ahó ni, ko e ngaahi ‘ulu‘i fāmilí mo e kau mātu‘á ‘oku totonu ke nau fa‘ifa‘itaki kia Mōsese. ‘I he fai atu ha fakafeangai ta‘efaka‘apa‘apa, ‘oua ‘e hoko ‘o ‘itangofua. Fakahaa‘i anga-fakatōkilalo ha‘o tōnounou pē. (Tml. 7:9, 20) Hoko ‘o fakamo‘ulaloa kakato ki he fakahinohino ‘a Sihova ki he founga ke fakalelei‘i ai ‘a e ngaahi palopalemá. Pea fai ma‘u pē ha tali anga-malū. (Pal. 15:1) Ko e ngaahi ‘ulu‘i fāmili mo e kau ‘ovasia ‘oku nau fakafeangai peheé ‘oku fakahōifua‘i ai ‘a Sihova, pouaki ‘a e melinó pea fokotu‘u ai ha fa‘ifa‘itaki‘anga ki he founga ke hoko ai ‘o anga-vaivaí.
11-13. Ko e hā ‘a e fa‘ifa‘itaki‘anga na‘e fokotu‘u mai ‘e he toko tolu Hepeluú?
11 ‘I hono fakatanga‘í: ‘I he kotoa ‘o e hisitōliá, kuo fakatanga‘i ‘e he kau pule fakaetangatá ‘a e kakai ‘a Sihová. ‘Oku nau tukuaki‘i nai kitautolu ki ha “ngaahi faihia” kehekehe, ka ko e ‘uhinga mo‘oni ‘oku nau ‘ita aí ko ‘etau “talangofua ki he ‘Otuá ko e pulé ia kae ‘ikai ki he tangatá.” (Ngā. 5:29) ‘E manuki‘i, tuku pilīsone, pe a‘u ‘o ngaohikovia fakaesino nai kitautolu. Kae kehe, ‘i he tokoni ‘a Sihová, he‘ikai ke tau faisāuni ka te tau nofo‘aki anga-malū ‘i he kotoa ‘o e ‘ahi‘ahí.
12 Fakakaukau ki he fa‘ifa‘itaki‘anga na‘e fokotu‘u mai ‘e he toko tolu Hepelū na‘e ‘ave fakamālohí—‘a Henania, Misaeli mo ‘Asalaia. * Na‘e fekau‘i ‘e he tu‘i ‘o Pāpiloné ke nau punou ki ha fu‘u ‘īmisi koula. ‘I he anga-malū, na‘a nau fakamatala‘i ki he tu‘í ‘a e ‘uhinga na‘e ‘ikai te nau lotu ai ki he ‘īmisí. Na‘a nau nofo‘aki fakamo‘ulaloa ki he ‘Otuá neongo ‘a e fakamanamana ‘a e tu‘í ke tutu kinautolu ‘i he fōnise afi velá. Na‘e fili ‘a Sihova ke fakahaofi ‘i he taimi pē ko iá ‘a e kau tangatá, ka na‘e ‘ikai te nau ‘amanekina te ne fai pehē. ‘I hono kehé, na‘a nau loto-lelei ke tali ha me‘a pē ‘e faka‘atā ‘e Sihova. (Tan. 3:1, 8-28) Na‘a nau fakamo‘oni‘i ko e kakai anga-vaivai ‘oku loto-to‘a mo‘oní—‘oku ‘ikai ha tu‘i, ko ha fakamanamana mo ha tautea ‘e lava ke ne maumau‘i ‘etau fakapapau ke ‘ave kia Sihova ‘etau “anga-lī‘oa ma‘ata‘atā.”—‘Eki. 20:4, 5.
13 ‘I he taimi ‘oku ‘ahi‘ahi‘i ai ‘etau mateaki ki he ‘Otuá, ‘e lava fēfē ke tau fa‘ifa‘itaki ki he toko tolu Hepeluú? ‘Oku tau falala anga-fakatōkilalo ‘e tokanga‘i kitautolu ‘e Sihova. (Saame 118:6, 7) ‘Oku tau tali ‘i ha founga anga-malū mo anga-faka‘apa‘apa ki he fa‘ahinga ‘oku nau tukuaki‘i hala kitautolú. (1 Pita 3:15) Pea ‘oku tau fakafisi faka‘aufuli ke fai ha me‘a pē te ne maumau‘i ‘etau kaume‘a mo ‘etau Tamai ‘ofá.
14-15. (a) Ko e hā ‘e lava ke hoko ‘i he‘etau loto-mafasiá? (e) Fakatatau ki he ‘Aisea 53:7, 10, ko e hā ‘e lava ai ke tau pehē ko Sīsū ‘a e fa‘ifa‘itaki‘anga tu‘u-ki-mu‘a taha ‘i hono fakahāhā ‘a e anga-vaivai neongo ‘a e loto-mafasiá?
14 ‘I he fehangahangai mo e loto-mafasiá: Ko kitautolu kotoa ‘oku tau ongo‘i loto-mafasia ‘i he ngaahi ‘uhinga kehekehe. Te tau ongo‘i pehē nai ki mu‘a ke fai ha sivi ‘i he ‘apiakó pe fakahoko ha fatongia pau ‘i he ngāue‘angá. Pe ‘oku tau loto-mafasia ‘i he fakakaukau pē ki ha founga fakafaito‘o ‘oku tau fiema‘u nai. ‘I he taimi ‘oku tau loto-mafasia aí, ‘oku faingata‘a ke hoko ‘o anga-vaivai. Ko e ngaahi me‘a na‘e ‘ikai ke nau fa‘a fakahoha‘asi kitautolú ‘e kamata nai ke nau faka‘ita‘i kitautolu. Te tau lea‘aki nai ha ngaahi lea ta‘e‘ofa pea fakafeangai ta‘e‘ofa ki he ni‘ihi kehé. Kapau ‘oku faifai ange peá ke ongo‘i loto-mafasia, fakakaukau ki he fa‘ifa‘itaki‘anga ‘a Sīsuú.
15 Lolotonga ‘a e ngaahi māhina faka‘osi ‘o e mo‘ui ‘a Sīsū he māmaní, na‘á ne hokosia ha loto-mafasia lahi. Na‘á ne ‘ilo na‘e teu ke tāmate‘i ia pea te ne faingata‘a‘ia lahi faka‘ulia. (Sione 3:14, 15; Kal. 3:13) ‘I he ngaahi māhina ki mu‘a ke ne pekiá, na‘á ne pehē na‘á ne mamahi. (Luke 12:50) Pea ‘i he ngaahi ‘aho pē ki mu‘a ke ne pekiá, na‘e pehē ‘e Sīsū: “‘Oku ou faingata‘a‘ia.” ‘Oku lava ke tau fakamo‘oni‘i heni ‘ene anga-fakatōkilalo mo ‘ene fakamo‘ulaloa ki he ‘Otuá ‘i he‘ene fakahaa‘i ‘ene ngaahi ongo‘í ‘i he‘ene lotu: “Tamai, fakahaofi mu‘a au mei he houa ko ení. Kae kehe, ko e ‘uhinga eni kuó u ha‘u aí ko e houa ko ení. Tamai, fakalāngilangi‘i ho huafá.” (Sione 12:27, 28) ‘I he hokosia ‘a e taimí, na‘e ‘oatu ‘e Sīsū ‘a ia tonu ki he ngaahi fili ‘o e ‘Otuá, ‘a ia na‘a nau tāmate‘i ia ‘i he founga fakamamahi mo fakamā tahá. Neongo ‘a e loto-mafasiá, neongo ‘a e faingata‘á, na‘e fakahoko anga-vaivai ‘e Sīsū ‘a e finangalo ‘o e ‘Otuá. ‘I he ‘ikai ha veiveiua, ‘e lava ke tau pehē ko Sīsū ‘a e fa‘ifa‘itaki‘anga tu‘u-ki-mu‘a taha ‘o ha tokotaha ‘okú ne fakahāhā ‘a e anga-vaivai neongo ‘a e loto-mafasiá!—Lau ‘a e ‘Aisea 53:7, 10.
16-17. (a) Na‘e anga-fēfē hono ‘ahi‘ahi‘i ‘e he ngaahi kaume‘a ‘o Sīsuú ‘ene anga-vaivaí? (e) ‘E lava fēfē ke tau fa‘ifa‘itaki kia Sīsū?
16 ‘I he pō faka‘osi ‘o Sīsū ‘i he‘ene mo‘ui ‘i he māmaní, na‘e ‘ahi‘ahi‘i ‘e hono ngaahi kaume‘a ofi tahá ‘a ‘ene anga-vaivaí. Sioloto atu ki he ongo‘i loto-mafasia ‘a Sīsū ‘i he pō ko iá. Te ne nofo‘aki faitōnunga haohaoa ‘o a‘u ki he maté? Ko e mo‘ui ‘a e kakai ‘e laui piliona na‘e makatu‘unga ia ‘iate ia. (Loma 5:18, 19) Ko e mahu‘inga angé, ko e ongoongo ‘ene Tamaí na‘e kaunga ki ai. (Siope 2:4) Lolotonga leva ‘ene kai faka‘osi mo hono ngaahi kaume‘a ofi tahá, ‘a e kau ‘apositoló, ko ‘enau fetalanoa‘akí na‘e iku atu ki ha “fakakikihi lahi” pe “ko hai ‘a e taha ‘o kinautolu na‘e pehē ko e lahi tahá.” Na‘e tu‘o lahi hono fakatonutonu ‘e Sīsū ‘a hono ngaahi kaume‘á ‘i he me‘á ni, ‘o fai pehē ki mu‘a ange ‘i he efiafi tatau! Ko e me‘a fakaofó, na‘e ‘ikai ke ‘ita ‘a Sīsū. ‘I hono kehé, na‘á ne fakafeangai anga-vaivai. ‘I he anga-‘ofa, kae tu‘u ma‘u, na‘e toe fakamatala‘i ‘e Sīsū ‘a e ‘ulungaanga na‘e totonu ke nau ma‘ú. Pea na‘á ne fakaongoongolelei‘i leva ‘a hono ngaahi kaume‘á ‘i he‘enau pipiki mateaki kiate iá.—Luke 22:24-28; Siope 13:1-5, 12-15.
17 Na‘e mei fēfē ha‘o fakafeangai kapau na‘á ke ‘i ha tu‘unga meimei tatau? ‘E lava ke tau fa‘ifa‘itaki kia Sīsū pea nofo‘aki anga-malū neongo ‘a e loto-mafasiá. Hoko ‘o talangofua loto-lelei ki he fekau ‘a Sihova ke “hokohoko atu ‘a e fekātaki‘aki.” (Kol. 3:13) Te tau talangofua ki he fekau ko ení kapau te tau manatu‘i ko kitautolu kotoa ‘oku tau lea‘aki mo fai ‘a e ngaahi me‘a ‘e fakatupu ‘ita ki he ni‘ihi kehé. (Pal. 12:18; Sēm. 3:2, 5) Pea feinga ke lave ki he lelei ‘okú ke sio ki ai ‘i he ni‘ihi kehé.—‘Ef. 4:29.
KO E HĀ KE HOKOHOKO ATU AI KE KUMI KI HE ANGA-VAIVAÍ?
18. ‘Oku anga-fēfē hono tokoni‘i ‘e Sihova ‘a e kakai anga-vaivaí ke nau fai ‘a e ngaahi fili leleí, ka ko e hā kuo pau ke tau faí?
18 Te tau fai ‘a e ngaahi fili lelei ange. ‘I he‘etau fehangahangai mo ha ngaahi fili faingata‘a ‘i he mo‘uí, ‘e tokoni‘i kitautolu ‘e Sihova ke fai ‘a e ngaahi fili lelei—‘o kapau pē ‘oku tau anga-vaivai. ‘Okú ne tala‘ofa mai te ne fanongo “ki he tautapa ‘a e anga-vaivaí.” (Saame 10:17) Pea te ne fai ‘a e me‘a lahi ange ‘i he fanongo pē ki he‘etau tautapá. ‘Oku tala‘ofa mai ‘i he Tohi Tapú: “Te ne tataki ‘a e anga-vaivaí ‘i he me‘a ‘oku totonú, pea te ne ako‘i ‘a e kau anga-vaivaí ki he‘ene foungá.” (Saame 25:9) ‘Oku tokonaki mai ‘e Sihova ‘a e tataki ko iá ‘i he Tohi Tapú mo e ‘ū tohí * pea fakafou mai ‘i he ngaahi polokalama kuo ‘omai ‘e he “tamaio‘eiki anga-tonu mo potó.” (Māt. 24:45-47) Kuo pau ke tau fai ‘etau tafa‘akí ‘i he lāu‘ilo anga-fakatōkilalo ‘oku tau fiema‘u ‘a e tokoni, ‘aki hono ako ‘a e fakamatala kuo tokonaki mai ‘e Sihová, pea ngāue‘aki loto-lelei ‘a e me‘a ‘oku tau akó.
19-21. Ko e hā ‘a e fehālaaki na‘e fai ‘e Mōsese ‘i Kētesí, pea ko e hā ‘a e lēsoni ‘e lava ke tau ako mei aí?
19 Te tau faka‘ehi‘ehi ai mei hono fai ‘a e ngaahi fehālaakí. Fakakaukau fekau‘aki mo Mōsese. ‘I he laui hongofulu‘i ta‘u na‘á ne anga-vaivai pea fakahōifua‘i ‘a Sihova. Ka ‘i he fakaofi atu ki he ngata‘anga ‘o e fononga faingata‘a ‘i he ta‘u ‘e 40 ‘i he toafá, na‘e ‘ikai lava ‘a Mōsese ke fakahāhā ‘a e anga-vaivaí. Ko hono tuofefiné, ‘a ia ngalingali ko ia na‘á ne tokoni ke fakahaofi ‘ene mo‘uí ‘i ‘Isipité, na‘e toki mate pē ‘o tanu ‘i Kētesi. Pea ko eni na‘e toe taukave‘i ‘e he kau ‘Isilelí ‘oku ‘ikai tokanga‘i lelei kinautolu. ‘I he taimi ko ení na‘a nau ‘fakakē kia Mōsese’ ko e ‘ikai ha vaí. Neongo ‘a e ngaahi mana kotoa na‘e fakahoko ‘e Sihova fakafou ‘ia Mōsesé pea neongo ‘a e fuoloa Nōm. 20:1-5, 9-11.
hono tataki ta‘esiokita ‘e Mōsese ‘a e kakaí, na‘a nau lāunga. Na‘a nau lāunga ‘o ‘ikai ngata pē ‘i he ‘ikai ha vaí kae toe fekau‘aki mo Mōsese, ‘o hangē ia ko hono fo‘ui ‘a ‘enau fieinuá.—20 ‘I he ‘ita lahi, na‘e mole meia Mōsese ‘ene anga-maluú. ‘I he ‘ikai lea ‘i he tui ki he maká, ‘o hangē ko e fekau ‘a Sihová, na‘e lea ‘ita ‘a Mōsese ki he kakaí pea ‘ave ‘a e fakalāngilangí kiate ia tonu. Na‘á ne taa‘i tu‘o ua leva ‘a e maká pea na‘e puna mai mei ai ‘a e vai lahi. Ko e pōlepolé mo e ‘itá na‘e ‘ai ia ke ne fai ha fehālaaki fakamamahi. (Saame 106:32, 33) Ko e ‘ikai ke ne anga-vaivai ‘i he fo‘i taimi ko iá, na‘e ‘ikai lava ai ‘a Mōsese ke ne hū ki he Fonua ‘o e Tala‘ofá.—Nōm. 20:12.
21 Mei he fakatātā ko ení, ‘oku tau ako ai ha lēsoni mahu‘inga. ‘Uluakí, kuo pau ke tau ngāue hokohoko ke tauhi ma‘u ‘etau anga-vaivaí. Kapau te tau tuku ‘etau anga-vaivaí ‘i ha fo‘i mōmeniti, ‘e hū hake nai ‘a e pōlepolé ‘o ‘ai ai kitautolu ke tau lea pe fai ha me‘a fakavalevale. Uá, ko e loto-mafasiá ‘e lava ke ne fakavaivai‘i kitautolu, ko ia kuo pau ke tau feinga ke hoko ‘o anga-vaivai, na‘a mo e fehangahangai mo e tengé.
22-23. (a) Ko e hā ‘oku totonu ai ke hokohoko atu ‘etau kumi ki he anga-vaivaí? (e) Ko e hā ‘oku fakahaa‘i ‘e he fakamatala ‘i he Sēfanaia 2:3?
22 ‘E malu‘i ai kitautolu. ‘Oku vavé ni ke to‘o atu ‘e Sihova ‘a e kotoa ‘o e kakai fulikivanú mei he māmaní, pea ko e anga-vaivaí pē ‘e ‘i aí. Pea ‘e hoko ‘a e māmaní ‘o melino mo‘oni. (Saame 37:10, 11) Te ke ‘i he ha‘oha‘onga ‘o e fa‘ahinga anga-vaivai ko iá? ‘E lava ke ke kau ai ‘o kapau te ke tali ‘a e fakaafe loto-māfana ‘a Sihova ‘oku hiki ‘e he palōfita ko Sēfanaiá.—Lau ‘a e Sēfanaia 2:3.
23 Ko e hā ‘oku pehē ai ‘i he Sēfanaia 2:3: “Hei‘ilo ‘e fufū ai kimoutolu”? ‘Oku ‘ikai ‘uhinga ‘a e kupu‘i lea ko iá ‘oku ‘ikai malava ke malu‘i ‘e Sihova ‘a e fa‘ahinga ‘oku nau loto ke fakahōifua‘i iá mo e fa‘ahinga ‘okú ne ‘ofa aí. ‘I hono kehé, ‘oku fakahaa‘i ai ‘oku fiema‘u ke tau fai ha me‘a kae malu‘i kitautolu. ‘Oku malava ke tau hao “‘i he ‘aho ‘o e houhau ‘a Sihová” pea mo‘ui ta‘engata ‘o kapau te tau fai ‘a e feinga he taimí ni ke kumi ki he anga-vaivaí pea fakahōifua‘i ‘a Sihova.
HIVA 21 Fiefia ka ko Faimēsí!
^ pal. 5 ‘Oku ‘ikai ha taha ‘iate kitautolu na‘e fanau‘i mo e anga-vaivaí. Kuo pau ke tau fakatupulekina ‘a e anga-vaivaí. ‘Oku tau ‘ilo‘i nai ‘oku lava ke tau anga-vaivai ‘i he fakafeangai ki he kakai fakamelinó, ka ‘oku tau ‘ilo nai ‘oku faingata‘a ke nofo‘aki anga-vaivai ‘i he fehangahangai mo e fa‘ahinga pōlepolé. ‘E lāulea ‘a e kupu ko ení ki he ngaahi pole ‘e ni‘ihi ‘oku fiema‘u ke tau iku‘i kae lava ke tau fakatupulekina ‘a e ‘ulungaanga faka‘ofo‘ofa ko e anga-vaivaí.
^ pal. 3 LEA MO HONO ‘UHINGA: Anga-vaivai. Ko e kakai anga-vaivaí ‘oku nau anga-lelei ‘i he fakafeangai ki he ni‘ihi kehé pea nofo‘aki anga-malū na‘a mo hono faka‘ita‘í. Anga-fakatōkilalo. Ko e kakai anga-fakatōkilaló ‘oku ‘ikai te nau hīkisia pe ‘afungi; ‘oku nau vakai ki he ni‘ihi kehé ‘oku nau mā‘olunga ange ‘iate kinautolu. ‘I he lave kia Sihová, ‘oku ‘uhinga ‘a e anga-fakatōkilaló ‘okú ne fakafeangai ki he fa‘ahinga ‘oku mā‘ulalo ange ‘iate iá ‘i ha founga anga-‘ofa mo faimeesi.
^ pal. 12 Na‘e ‘oange ‘e he kau Pāpiloné ki he toko tolu Hepeluú ‘a e hingoa ko e Setaleki, Mēsake mo e ‘Apitenikō.—Tan. 1:7.
^ pal. 18 Ko e fakatātaá, sio ki he kupu “Fai ‘a e Ngaahi Fili ‘Oku Ongoongo-lelei Ai ‘a e ‘Otuá,” na‘e pulusi ‘i he ‘īsiu ‘o e Taua Le‘o ‘o ‘Epeleli 15, 2011.
^ pal. 59 FAKAMATALA ‘O E FAKATĀTĀ: Nofo‘aki anga-malū ‘a Sīsū pea fakatonutonu anga-‘ofa ‘ene kau ākongá hili ‘enau fakakikihi pe ko hai ‘oku lahí.