1, 2. (a) Kumbi Yesu wangupemphanji mu pempheru laki lakumaliya pa nyengu yo wenga ndi akutumika? (b) Ntchifukwa wuli Yesu wangukambapu ukongwa za kukoliyana?

PA NYENGU yo Yesu waryanga chakurya chakumaliya ndi akutumika, wangukambapu za kukhumbika kwa kukoliyana. Pa nyengu yo wapempheranga, iyu wangukamba kuti wakhumbanga kuti akusambira ŵaki wosi aje amoza, nge mo iyu ndi Awisi aliri amoza. (Ŵerengani Yohane 17:20, 21.) Ivi vatingi viwovyengi ŵanthu kuziŵa kuti Yehova wangutuma Yesu kuzichita khumbu Laki. Akusambira aku Yesu aziŵikanga ndi chanju ndipu chaŵawovyanga kuti akoliyanengi.—Yoha. 13:34, 35.

² Venga vakuvwiya kuti Yesu wakambepu ukongwa za kukoliyana. Iyu wanguchita viyo chifukwa akutumika akoliyananga cha. Mwakuyeruzgiyapu, yiwu “asuskananga kuti mura ndi yani pakati pawu.” (Luka 22:24-27; Mariko 9:33, 34) Nyengu yinyaki Yakobe ndi Yohane angupempha Yesu kuti waŵapaski malu ngapachanya mu Ufumu waki.—Mariko 10:35-40.

3. Kumbi ndi vinthu wuli vo vatingi vichitiskengi akutumika kuleka kukoliyana, nanga tikambiskanengi mafumbu nanga?

 ³ Kupatuwaku pakukhumba udindu, penga so vinthu vinyaki vo vatingi vichitiskengi akutumika kuleka kukoliyana. Ŵanthu a mu nyengu yaku Yesu akoliyananga cha chifukwa cha kutinkhana kweniso sankhu. Akusambira aku Yesu akhumbikanga cha kuchita venivi. Mu nkhani iyi, tikambiskanengi mafumbu yanga: Kumbi Yesu wanguchita wuli ndi sankhu? Kumbi akusambira ŵaki wanguŵawovya wuli mo angachitiya vinthu kwambula kwanjiya kweniso mwakukoliyana? Kumbi vo Yesu wangusambiza akusambira ŵaki vingatiwovya wuli kuti tikoliyanengi?

4. Kambani vakuyeruzgiyapu vo vilongo kuti Yesu amuchitiyanga sankhu.

⁴ Yesu nayu amuchitiyanga sankhu. Filipu wati wakambiya Natanayeli kuti wasaniya Mesiya, iyu wangumuka kuti: “Ku Nazareti kungatuwa kanthu kamampha?” (Yoha. 1:46) Natanayeli wawuziŵanga uchimi wa pa Mika 5:2 kweni wawonanga kuti mutawuni ya Nazareti mungawiya Mesiya cha. Mwakuyanana ŵaka, Ayuda wo ajiwonanga kuti mbapachanya, awonanga kuti Yesu ngwakusika chifukwa watuliyanga ku Galileya. (Yoha. 7:52) Yiwu awonanga kuti ŵanthu a ku Galileya mbakusika. Ayuda anyaki amunyozanga Yesu ndipu akambanga kuti ndi Msamariya. (Yoha. 8:48) Asamariya ŵenga ŵanthu amtundu unyaki ndipu ŵenga muchisopa chakupambana ndi Ayuda. Ŵanthu a ku Yudeya ndi a ku Galileya aŵatumbikanga cha Asamaliya kweniso achezanga nawu cha.—Yoha. 4:9.

5. Kumbi akusambira aku Yesu aŵachitiyanga sankhu wuli?

⁵ Alongozgi Achiyuda awonanga kuti akusambira aku Yesu ŵenga ambula ntchitu. Afarisi awonanga kuti akusambira yaŵa ŵenga ‘akutembeka.’ (Yoha. 7:47-49) Yiwu awonanga kuti ŵanthu wo anguleka kusambira mu masukulu nga arabi pamwenga kusunga midawuku yawu, ŵenga awuliwuli. (Machi. 4:13, mazu ngamumphata.) Yesu ndi akusambira ŵaki aŵachitiyanga sankhu pakuti pa nyengu iyi, ŵanthu ajikuzganga chifukwa cha chisopa, udindu ndi mtundu wawu. Akusambira nawu ŵenga ndi sankhu. Kuti yiwu aje akukoliyana, akhumbikanga kusintha mo awoniyanga vinthu.

6. Kambani vakuyeruzgiyapu vo vilongo kuti nasi tingaja ndi sankhu.

⁶ Mazuŵa nganu, ŵanthu anandi mbasankhu. Ŵanthu anyaki angatichitiya sankhu pamwenga isi tingachitiya sankhu ŵanthu anyaki. Mzichi munyaki yo sonu wachita upayiniya ku Australia wangukamba kuti, “Ndingwamba kuŵatinkha ukongwa azungu chifukwa cha vinthu vambula urunji vo achitiya ŵanthu amtundu wa Aboriginal. Ndaŵatinkhanga so chifukwa cha vinthu viheni vo andichitiyanga.” Mubali munyaki wa ku Canada wangukamba kuti: “Ndawonanga kuti ŵanthu wo alongoro Chifurenchi mbapachanya ukongwa. Ivi vinguchitiska kuti ndileki kwanja ŵanthu wo alongoro Chingelezi.”

7. Kumbi Yesu wanguchita wuli ndi sankhu?

⁷ Mazuŵa nganu, ŵanthu mbasankhu ukongwa nge mo venge mu nyengu yaku Yesu. Kumbi Yesu wanguchita wuli ndi sankhu? Chakwamba, iyu wangukana kuchita sankhu ndipu wayanjiyanga cha. Iyu wapharazgiyanga akukhupuka, akavu, Afarisi, Asamariya, akusonkheska msonkhu ndi akubuda. Chachiŵi, Yesu wangulongo akusambira ŵaki kuti akhumbikanga cha kukayikiya anyawu pamwenga kuchita sankhu kuziya mu vo waŵasambizanga ndi kuchita.

8. Kumbi ndi fundu yakukhumbika niyi yo yitovya Akhristu kuti akoliyanengi? Konkhoskani.

⁸ Yesu wangukambiya akusambira ŵaki fundu yakukhumbika ukongwa yo yititiwovya kuti  tikoliyanengi. Iyu wangukamba kuti: “Mosi mwe abali.” (Ŵerengani Mateyu 23:8, 9.) Chifukwa chimoza cho tidaniyana kuti “abali,” ntchakuti tosi tikutuliya kwaku Adamu. (Machi. 17:26) Kweni pe vifukwa vinandi vo tidaniyana kuti abali. Yesu wangukambiya akusambira ŵaki kuti ŵenga abali ndi azichi chifukwa Yehova ndiyu wenga Wisewu. (Mate. 12:50) Kweniso ŵenga mu banja limoza laku Chiuta ndipu akoliyananga chifukwa cha chanju ndi chivwanu. Ndichu chifukwa chaki akutumika adananga Akhristu anyawu kuti ‘abali ndi azichi’ mu makalata ngo alembiyanga mipingu.—Aro. 1:13; 1 Petu. 2:17; 1 Yoha. 3:13. *

9, 10. (a) Ntchifukwa wuli Ayuda akhumbikanga cha kujikuzga chifukwa cha mtundu? (b) Kumbi Yesu wangulongo wuli kuti kujikuzga chifukwa cha kupambana mtundu nkhuheni? (Wonani chithuzi cho che papeji 8.)

⁹ Yesu wati wakambiya akusambira ŵaki kuti awonanengi nge abali ndi azichi, wangukamba so kukhumbika kwa kujiyuyuwa. (Ŵerengani Mateyu 23:11, 12.) Nge mo takambiyapu kali, nyengu zinyaki kujikuzga kwachitiskanga kuti akutumika aleki kukoliyana. Ndipu mu nyengu yaku Yesu ŵanthu ajikuzganga chifukwa cha mtundu wawu. Ayuda anandi awonanga kuti mtundu wawu wenga wapachanya chifukwa chakuti ŵenga mphapu yaku Abrahamu. Kweni Yohane Mubatizi wanguŵakambiya kuti: “Chiuta wangayuskiya Abrahamu ŵana kutuliya ku mya.”—Luka 3:8.

¹⁰ Yesu wangusambiza kuti kujikuzga chifukwa cha mtundu nkhuheni. Iyu wangukonkhoska umampha fundu iyi pa nyengu yo mulembi munyaki wangumufumba kuti: “Munyangu ndiyani ukongwa?” Kuti wamuki fumbu ili, Yesu wangugwiriskiya ntchitu ntharika ya Msamariya yo wanguphwere Myuda yo wangupumika ndi ankhungu. Ayuda ajumphanga ŵaka kumphepeti kweni Msamariya ndiyu wangumuchitiya lisungu. Pakumaliya Yesu wangukambiya mulembi uyu kuti wakhumbikanga kuja nge Msamariya. (Luka 10:25-37) Yesu wangulongo kuti Msamariya watingi wawovyengi Ayuda kuti ayanjengi ŵanthu wosi.

11. Ntchifukwa wuli akusambira aku Khristu akhumbikanga cha kuchita sankhu, ndipu Yesu wanguŵaŵovya wuli kuti avwisi fundu yeniyi?

¹¹ Akusambira aku Yesu akhumbikanga cha kujikuzga ndi kuchita sankhu kuti afiski uteŵeti wawu. Wechendaluti kuchanya, Yesu wanguŵakambiya kuti azamuja akaboni “mu Yudeya mosi ndi mu Samariya mpaka kukumaliya kwa charu chapasi.” (Machi. 1:8) Kuti afiski ntchitu iyi, kanandi Yesu waŵakambiyanga kuti akhumbikanga kuchitiya vinthu vamampha ŵanthu ambula kuŵaziŵa. Yesu wangulumba mura wa asilikali chifukwa cha chivwanu chaki. (Mate. 8:5-10) Po wenga kumuzi kwaki ku Nazareti, Yesu wangukamba kuti Yehova wanguwovya ŵanthu amitundu yinyaki nge choko chaku Zarefati ndi Namani wa ku Siriya yo wenga ndi makhati. (Luka 4:25-27) Yesu wati wapharazgiya munthukazi wa ku Samariya, wangujaku so mazuŵa ngaŵi chifukwa ŵanthu akhumbanga kuvwisiya uthenga waki.—Yoha. 4:21-24, 40.

12, 13. (a) Kumbi akutumika anguchita wuli po Yesu wasambizanga munthukazi wa ku Samariya? (Wonani chithuzi cho che papeji 8.) (b) Kumbi ntchinthu wuli cho chilongo kuti Yakobe ndi Yohane angusambirapu kanthu cha pa vo Yesu wanguchita?

¹² Kwenga kwakusuzga kuti akusambira aleki sankhu. Yiwu anguzizwa ukongwa ŵati awona kuti Yesu wasambiza munthukazi wa ku Samariya. (Yoha. 4:9, 27) Ntchifukwa wuli anguzizwa?  Panyaki ntchifukwa chakuti alongozgi a Chiyuda akambiskananga cha ndi anthukazi pakweru. Kwenga wuli munthukazi wa ku Samariya yo wenga so ndi mijalidu yiheni? Akutumika angupempha Yesu kuti waryi chakurya. Vo wangumuka vingulongo kuti wayanjanga ukongwa kupharazga ndipu chakurya wachiwonanga kuti ntchambula kukhumbika ukongwa. Chiuta wakhumbanga kuti Yesu wapharazgiyengi ŵanthu wosi chinanga ndi munthukazi wa ku Samariya. Ndipu wawonanga upharazgi nge ntchakurya chaki.—Yoha. 4:31-34.

¹³ Yakobe ndi Yohane angusambirapu kanthu cha pa vo Yesu wanguchita. Achijumpha ku Samariya, akusambira akhumbanga kugona mu muzi unyaki wa kwenuku. Asamariya angukana kuŵalonde. Mwaviyo, Yakobe ndi Yohane angukwiya ndipu angupempha kuti adani motu kutuwa kuchanya kuti upilizi muzi wosi. Kweni Yesu wanguŵachenya. (Luka 9:51-56) Panyaki Yakobe ndi Yohane atingi akwiyengi viyo cha asani ŵanthu akumuzi kwawu ku Galileya ndiwu angukana kuŵalonde. Viwoneka kuti yiwu angukwiya chifukwa cha sankhu. Nyengu yinyaki, wakutumika Yohane wangupharazgiya Asamariya ndipu anandi anguvwisiya. Iyu watenere kuti wanguchita soni pa nyengu iyi chifukwa cha vo wanguchita pakwamba.—Machi. 8:14, 25.

14. Kumbi akutumika anguchita wuli ndi nkhani yakupambana chineneru?

¹⁴ Pati pajumpha kanyengu kamanavi kutuliya pa Pentekositi wa mu 33 C.E., mumpingu wachikhristu mungwamba jalidu la kwanjiya. Pakugaŵa chakurya, vyoko vo valongoronga Chigiriki avipaskanga cha chakurya cha zuŵa ndi zuŵa. (Machi. 6:1) Panyaki yiwu ayanjiyanga chifukwa cha kupambana chineneru. Akutumika anguchitapu kanthu mwaliŵi. Yiwu angusankha abali akwenere kuti agaŵengi vakurya. Abali wosi yaŵa ŵenga ndi mazina ngachigiriki. Venivi vingupembuzga vyoko va Chigiriki.

15. Kumbi ndi vinthu wuli vo vinguwovya Peturo kuti waleki kuchita sankhu? (Wonani chithuzi cho che papeji 8.)

¹⁵ Mu 36 C.E., akusambira aku Yesu angwamba kupharazgiya ŵanthu amitundu yosi. Wakutumika Peturo wayanjanga kucheza ndi Ayuda pe. Kweni Chiuta wati wawovya Akhristu kuti akhumbika cha kuchita sankhu, Peturo wangupharazgiya Koneliyasi yo wenga msilikali wa Roma. (Ŵerengani Machitidu 10:28, 34, 35.) Pavuli paki, Peturo wangwamba kurya chakurya ndi kucheza ndi Akhristu wo ŵenga Ayuda cha. Pati pajumpha vyaka, Peturo wanguleka kurya ndi Akhristu amitundu yinyaki mutawuni ya Antiyoke. (Aga. 2:11-14) Ivi vati vachitika, Paulo wangumupaska ulongozgi Peturo ndipu wanguvwiya. Mukalata yaki yakwamba yo Peturo wangulembe Akhristu wo ŵenga Ayuda ndi wo ŵenga Ayuda cha ku Asia, wangukambamu za kukhumbika kwa kwanja abali wosi.—1 Petu. 1:1; 2:17.

16. Kumbi Akhristu akwamba aziŵikanga ndi vinthu wuli?

¹⁶ Akutumika angusambira kwaku Yesu kwanja “ŵanthu amitundu yosi.” (Yoha. 12:32; 1 Timo. 4:10) Chinanga kuti pangujumpha nyengu, kweni angusintha mo achitiyanga vinthu. Akhristu akwamba aziŵikanga chifukwa chakwanjana. Cha m’ma 100 C.E., Tertullian wangulemba vo ŵanthu anyaki akambanga vakukwaskana ndi Akhristu. Iyu wanguti: “Yiwu atanjana,” ndipu “mbakunozgeka kufwiya anyawu.” Chifukwa chakuvwala “umunthu wufya,” Akhristu akwamba awonanga ŵanthu wosi nge mo Chiuta watiŵawone.—Ako. 3:10, 11.

17. Kumbi tingachita wuli kuti tileki kuchita sankhu? Kambani vakuyeruzgiyapu.

¹⁷ Mazuŵa nganu napu, pangajumpha nyengu kuti tileki mtima wa sankhu. Mzichi  munyaki wa ku France wangukamba mo wangusuzgikiya kuti waleki sankhu. Iyu wanguti: “Yehova wangundisambiza vo chanju, kupaska ndipuso kwanja ŵanthu amitundu yosi kung’anamuwa. Kweni ndeche kusambira kuti ndileki kuchita sankhu ndipu kuchita viyo nkhupusu cha. Ndichu chifukwa chaki ndileka cha kupemphera.” Mzichi munyaki wa ku Spain, wangukamba kuti nyengu zinyaki nayu wasuzgika ndi maŵanaŵanu ngenanga. Iyu wangukamba kuti: “Kanandi ndiwina nkhondu iyi kweni ndiziŵa kuti ndikhumbika kulutirizga kulimbana nangu. Ndiwonga Yehova kuti nde mugulu la ŵanthu akukoliyana.” Tosi tikhumbika kujisanda kutuliya pasi pa mtima. Kumbi tingafiska kulimbana ndi maŵanaŵanu nga sankhu, nge mo anguchitiya azichi yaŵa?

18, 19. (a) Ntchifukwa wuli tikhumbika kulonde weyosi? (b) Kumbi tingachita wuli venivi?

¹⁸ Tikhumbika kukumbuka kuti nasi nyengu yinyaki tenga “alendu,” pamwenga kuti tenga pa ubwezi cha ndi Chiuta. (Aefe. 2:12) Kweni Yehova wakutiguziya kwaku iyu ndi “vingwi va chanju.” (Hose. 11:4; Yoha. 6:44) Ndipu Khristu wakutilondere. Iyu wakutijuliya khomu kuti tije mu banja laku Chiuta. (Ŵerengani Aroma 15:7.) Chifukwa chakuti Yesu wakutilondere chinanga kuti te ambura kufikapu, nasi tikhumbika kulonde weyosi.

¹⁹ Po tija mu mazuŵa ngakumaliya, kugaŵikana, sankhu ndi kutinkhana vilutiriyengi kuchitika. (Aga. 5:19-21; 2 Timo. 3:13) Nge ateŵeti aku Yehova, tikhumbika zeru zakutuwa kuchanya. Zeru izi zingatiwovya kumalisa sankhu kweniso kuti tije pa chimangu. (Yako. 3:17, 18) Tikondwa chifukwa tisaniya mabwezi nga mu vyaru vakupambanapambana, tizomereza midawuku yawu ndipu nyengu zinyaki tisambira chineneru chawu. Asani tichitengi viyo, chimangu chiyendengi nge msinji ndipu urunji nge mayiŵa nga nyanja.—Yesa. 48:17, 18.

20. Ntchinthu wuli chichitika asani chanju chasintha maŵanaŵanu ngidu kweniso mo tichitiya vinthu?

²⁰ Mzichi wa ku Australia yo tamuzumbuwapu kali, wati wayamba kusambira Bayibolu, wanguleka kuchita sankhu kweniso kutinkha ŵanthu. Chanju chingusintha maŵanaŵanu ngaki kweniso mo wachitiyanga vinthu. Ndipu mubali wa ku Canada yo tamukambapu kali, wangukamba kuti ŵanthu atinkha anyawu chifukwa chakuleka kuŵaziŵa. Iyu wanguziŵa so kuti “mijalidu yo ŵanthu ŵenayu yithemba malu ngo akuwiya cha.” Mubali uyu wakutolana ndi mzichi yo walongoro Chingelezi. Vakuyeruzgiyapu ivi, vilongo kuti chanju chingatiwovya kuti tileki sankhu. Chanju chititiwovya kuti tikoliyanengi ukongwa.—Ako. 3:14.