1, 2. (a) Kumbi umoyu watingi uŵengi wuli asani pengavi Bayibolu? (b) Ntchinthu wuli chingatiwovya kuti tiyanduwi ndi Bayibolu?

KUMBI muŵanaŵana kuti umoyu winu watingi uŵengi wuli asani pengavi Bayibolu? Mwatingi muŵengevi ulongozgi wakugomezgeka wakuti mulondongi pa umoyu winu. Mwatingi musaniyengi cha kwamuka kwauneneska kwa mafumbu ngakukwaskana ndi Chiuta, umoyu ndipuso vinthu vamunthazi. Mwatingi muziŵengi cha mo Yehova wachitiyanga vinthu ndi ŵanthu munyengu zakuvuli.

² Tiwonga kuti tikumana ndi masuzgu nge yanga cha. Yehova wakutipasa Mazu ngaki, Bayibolu. Iyu wakusimikiza kuti mazu ngaki ngajengepu mpaka muyaya. Wakutumika Petro wanguko mazu ngo nge pa Yesaya 40:8. Vesi ili likamba za uthenga wosi wo Chiuta wakamba wakukwaskana ndi ŵanthu kusazgapu Bayibolu. (Ŵerengani 1 Petro 1:24, 25.) Kukamba uneneska, tingayanduwa ndi Bayibolu, ukongwa asani te nalu mu chineneru cho titichivwisa umampha. Ŵanthu wo atanja Mazu ngaku Chiuta, aziŵa fundu yeniyi. Kwa vyaka vinandi, ŵanthu a mtima wamampha ayesesa kufwatuliya Bayibolu ndipuso kugaŵiya ŵanthu. Yiwu angufiska kuchita viyo chinanga kuti akumananga ndi masuzgu. Vo akhumbanga, vakoliyananga ndi khumbu laku Chiuta lakuti “ŵanthu amitundu  yosi ataskiki kweniso awuziŵi umampha uneneska.”—1 Tim. 2:3, 4.

3. Kumbi munkhani iyi tikambisanengenji? (Wonani chithuzi cho che papeji 18.)

³ Munkhani iyi tikambisanengi mo Mazu ngaku Chiuta ngajaliya mpaka sonu chinanga kuti (1) vineneru visintha, (2) ndali zisintha vo vichitisa kuti vineneru visinthengi ndipuso (3) akanizanga kufwatuliya Bayibolu. Kumbi fundu zenizi zitiwovyengi wuli? Zitiwovyengi kuziŵa kuti Mazu ngaku Chiuta ngakukhumbika. Zitiwovyengi so kuti timuyanjengi ukongwa Mlembi wa Bayibolu, yo wakutipasa kuti tiyanduwengi nalu.—Mika 4:2; Ŵar. 15:4.

4. Kumbi vineneru vasintha wuli? (b) Kumbi ndi vinthu nivi vo vilongo kuti Chiuta watanja vineneru vosi, nanga imwi mutuvwa wuli chifukwa cha fundu yeniyi?

⁴ Asani pajumpha nyengu chineneru chisintha. Mazu ngangang’anamuwa vinthu vakupambana ndi vo ngang’anamuwanga kali. Panyaki mungaŵanaŵaniya mo chineneru chinu chasinthiya. Ndimu so viliri ndi chineneru chakwambiriya cha Chiheberi ndi Chigiriki cho angugwirisiya ntchitu pakulemba Bayibolu. Chiheberi ndi Chigiriki cha mazuŵa nganu, chipambana ndi cha munyengu yakali. Ŵanthu anandi wo akhumba kuvwisa Mazu ngaku Chiuta, atenere kungaŵerenga mu chineneru chawu chinanga ndi wo aziŵa Chiheberi pamwenga Chigiriki cha mazuŵa nganu. Anyaki aŵanaŵana kuti akhumbika kusambira Chiheberi ndi Chigiriki chakwambiriya kuti aŵerengengi Bayibolu. Kuchita ivi kungaŵawovya cha. * Tiwonga kuti akufwatuliya Bayibolu losi lamphumphu ndipuso vigaŵa vinyaki mu vineneru pafupifupi 3,200. Ivi vilongole limu kuti Yehova wakhumba kuti ŵanthu a “mtundu wewosi, fuku lelosi ndi chineneru chechosi” ayanduwi ndi Mazu ngaki. (Ŵerengani Chivumbuzi 14:6.) Kumbi ivi vitikuchitisani cha kuti muje pa ubwezi ndi Chiuta yo ngwachanju ndipuso wambula sankhu?—Mac. 10:34.

5. Ntchinthu wuli cho chinguchitisa kuti Bayibolu la King James Version lije lakovya ukongwa?

⁵ Kusintha kwa vineneru kukwaska so mo Bayibolu lifwatulikiya mazuŵa nganu. Bayibolu lo pakwamba lenga lambula kusuzga kulivwisa, ŵanthu angaleka kuliyanja asani pajumpha nyengu. Ŵanaŵaniyani Bayibolu lo angulifwatuliya mu Chingelezi la King James Version. Bayibolu ili angulifwatuliya mu 1611 ndipu lenga lakuziŵika ku ŵanthu anandi. Linguŵawovya ukongwa ŵanthu wo aziŵanga Chingelezi. Chinanga kuti venga viyo, m’mavesi ngamanavi ŵaka nga m’Bayibolu la King James Version, ndimu angulembamu zina lakuti “Yehova.” M’mavesi nganyaki nga m’Malemba nga Chiheberi ngo kali mwasanirikanga zina laku Chiuta, angulembamu kuti “AMBUYA” muvilembu vikuluvikulu. Mabayibolu ngo angusindikiza pavuli, m’Malemba Ngachigiriki Ngachikhristu namuso angulembamu kuti “AMBUYA” muvilembu vikuluvikulu. Ivi vilongo kuti wo afwatuliyanga Bayibolu la King James Version, aziŵanga malu ngo mwakhumbikanga kuja zina laku Chiuta mu Chipanganu Chasonu nge mo ŵanthu adaniya.

6. Ntchifukwa wuli tikondwa ndi Bayibolu la New World Translation?

⁶ Ivi viyanana ŵaka ndi Bayibolu lidu la Chitonga. Achifwatuliya ŵaka, ŵanthu alivwisanga umampha kweni chifukwa chakuti pajumpha vyaka vinandi, ŵanthu atiliwona kuti ndakusuzga kulivwisa. Umu ndimu so viliri ndi Mabayibolu nga muvineneru vinyaki ngo akungafwatuliya muvyaka vakuvuli. Kumbi tikondwa cha kuti akunozga kuti Bayibolu la New World Translation lifwatulikiyi  mu vineneru vinandi mwakukoliyana ndi mo ŵanthu aŵereŵete mazuŵa nganu? Bayibolu ili, alifwatuliya muvineneru vakujumpha 150. Muvineneru vinyaki akufwatuliya lamphumphu ndipu vinyaki akufwatuliya vigaŵa ŵaka. Ivi vachitisa kuti ŵanthu anandi aje ndi Bayibolu. Chifukwa chakuti akulifwatuliya mwakuvwika umampha, uthenga waku Chiuta titiwuvwisa umampha. (Sumu 119:97) Chinthu chakukhumbika ukongwa ntchakuti, m’Bayibolu la New World Translation akuweziyamu zina laku Chiuta m’malu ngo kali lasanirikanga m’Bayibolu.

7, 8. (a) Ntchifukwa wuli Ayuda anandi atondekanga kuvwa Malemba nga Chiheberi vyaka pafupifupi 250 Yesu wechendawi? (b) Ntchifukwa wuli angufwatuliya Bayibolu la Septuagint?

⁷ Nyengu zinyaki kusintha kwa ndali mucharu, kuchitisa kuti chineneru chisinthi. Kumbi Chiuta wachita wuli kuti venivi vileki kutondekesa ŵanthu kuvwa umampha Mazu ngaki? Vo vinguchitika munyengu zakuvuli, vingatiwovya kuziŵa kwamuka kwaki. Mabuku ngakwamba 39 nga m’Bayibolu, ngangulembeka ndi Ayisraele pamwenga kuti Ayuda. Yiwu ndiwu ŵenga akwamba ‘kusunga mazu ngakupaturika ngaku Chiuta.’ (Ŵar. 3:1, 2) Kweni vyaka kujumpha 300 vati vakapu, Ayuda anandi achivwisanga cha Chiheberi. Ntchifukwa wuli venga viyo? Chenga chifukwa chakuti Alekezandara Mura wati wathereska maufumu nganyaki, wanguchitisa kuti Ufumu wa Girisi ukuwi. (Dan. 8:5-7, 20, 21) Ufumu uwu wati wakuwa, ŵanthu anandi angwamba kulongoro Chigiriki kusazgiyapu Ayuda wo ajanga muvigaŵa vakupambanapambana va ufumu wenuwu. Ayuda anandi ŵati ayamba kulongoro Chigiriki, atondekanga kuvwa Malemba nga Chiheberi. Kumbi yiwu anguwovyeka wuli?

⁸ Vyaka pafupifupi 250 Yesu wechendawi, mabuku 5 ngakwamba nga m’Bayibolu ngo ngenga mu Chiheberi angungafwatuliya mu Chigiriki. Pavuli paki, cha m’ma 200 B.C.E., angumaliza kufwatuliya Malemba nga Chiheberi ngosi kuti ngaje mu Chigiriki. Bayibolu la Chigiriki lo angulifwatuliya kutuwa mu Chiheberi liziŵika kuti, Septuagint. Bayibolu ili lenga lakwamba kulifwatuliya kutuwa mu Chiheberi.

9. (a) Kumbi Bayibolu la Septuagint kweniso Mabayibolu nganyaki ngo angufwatuliya, nganguŵawovya wuli wo angaŵerenganga? (b) Kumbi imwi mutanja chigaŵa nichi cha m’Malemba nga Chiheberi?

⁹ Bayibolu la Septuagint linguŵawovya Ayuda wo alongoronga Chigiriki kweniso anyaki kuti aŵerengengi Bayibolu. Ŵanaŵaniyani mo venge vakukondwesa kuvwa Mazu ngaku Chiuta ndi kungaŵerenga mu chineneru cho avwanga. Pati pajumpha nyengu, Bayibolu losi kweniso vigaŵa vinyaki anguvifwatuliya mu vineneru vinyaki nge Chisiriya, Chigotiki ndi Chilatini. Pa nyengu iyi, ŵanthu wo aŵerenganga Bayibolu mu chineneru cho avwanga, mwambula kukayika anandi ŵenga ndi chigaŵa cho ayanjanga nge mo viliri ndi isi mazuŵa nganu. (Ŵerengani Sumu 119:162-165.) Mazu ngaku Chiuta, ngalutiriya kujapu chinanga kuti vineneru vingusintha.

10. Ntchifukwa wuli ŵanthu anandi ŵengavi Bayibolu munyengu yaku John Wycliffe?

¹⁰ Kwa vyaka vinandi ŵanthu amaudindu anguyesesa kukanizga ŵanthu kuja ndi Bayibolu. Chinanga kuti venga viyo, ŵanthu wo ayanjanga Chiuta anguchitapu kanthu kuti ŵanthu aje nalu. Yumoza mwa ŵanthu yaŵa wenga John Wycliffe yo wajanga ku England vyaka pafupifupi 600 vajumpha. Iyu wagomezganga ndi mtima wosi kuti weyosi watenere kuyanduwa ndi Mazu ngaku Chiuta. Kweni pa nyengu iyi ŵanthu anandi ku England ŵengavi Bayibolu. Chifukwa wuli? Yiwu atingi afiskengi  cha kugula Bayibolu chifukwa Mabayibolu ngalembekanga pamanja ndipu ngenga ngakudula. Chifukwa chinyaki chenga chakuti anandi aziŵanga cha kulemba ndi kuŵerenga. Asani aluta ku tchalitchi avwanga alongozgi ŵawu achiŵerenga Bayibolu kweni vakukayikisa asani avwisisanga vo vaŵerengekanga. Ivi venga viyo chifukwa chakuti Bayibolu (the Vulgate) lo agwirisiyanga ntchitu mu tchalitchi lawu lingulembeka mu Chilatini. Pa nyengu yo, ŵanthu anandi achiziŵanga cha chineneru cha Chilatini. Kumbi yiwu atingi awuziŵengi wuli uneneska wa m’Bayibolu?—Nthanthi 2:1-5.

11. Kumbi Bayibolu laku Wycliffe linguŵawovya wuli ŵanthu?

¹¹ Mu 1382, angutuza Bayibolu lachingelezi lo angufwatuliya ndipu pavuli paki lingudanika kuti Bayibolu laku Wycliffe. Ŵanthu wo alondonga Wycliffe, anguliyanja ukongwa Bayibolu ili. Chifukwa chakuti yiwu akhumbanga kuti ŵanthu anandi avwi Mazu ngaku Chiuta, ayendanga pasi m’madera ngakupambanapambana kweniso mumizi ya ku England kuchipharazga. Kanandi aŵaŵerengiyanga nkhani ya m’Bayibolu ŵanthu wo akumananga nawu ndipu aŵasiliyanga Mabayibolu. Vo anguchita vinguwovya ukongwa ndipu vinguchitisa kuti ŵanthu ayambi so kuŵerenga Mazu ngaku Chiuta.

12. Kumbi alongozgi a visopa anguchita wuli ndi Wycliffe, Bayibolu laki ndipuso wo amulondonga?

¹² Kumbi alongozgi a chisopa anguchita wuli ndi venivi? Yiwu angumutinkha ukongwa Wycliffe, angutinkha Bayibolu laki ndipuso ŵanthu wo amulondonga. Alongozgi yaŵa, angwamba kutombozga ŵanthu wo alondonga Wycliffe ndi kunanga Mabayibolu ngaki ngosi ngo asaniyanga. Iyu wati wafwa, angulutiriza kukamba kuti wenga wakuyukiya. Vingaŵa vakusuzga kulanga munthu yo wafwa kali kweni alongozgi wo, anguchifukuwa viwanga vaku Wycliffe. Pavuli paki, anguviwotcha ndipu vyotu vaki anguchividila mumusinji. Chinanga kuti anguchita viyo, yiwu angutondeka kulekesa ŵanthu wo akhumbanga kuŵerenga ndi kuvwisa Mazu ngaku Chiuta. Pati pajumpha vyaka vinandi, ŵanthu anandi ku Europe ndipuso vyaru vinyaki, angwamba kufwatuliya Mabayibolu ndi kungapereka ku ŵanthu kuti ngaŵawovyi.

13. Kumbi ndi fundu niyi yo tikhumbika kuziŵa, nanga venivi vingatiwovya wuli kuja ndi chivwanu chakukho?

¹³ Akhristu mazuŵa nganu, akhumbika cha  kuŵanaŵana kuti Bayibolu la Septuagint, laku Wycliffe, la King James Version kweniso Mabayibolu nganyaki ngangukambirika ndi Chiuta. Chinanga kuti ve viyo, asani tiwona mo ntchitu yakufwatuliya Mabayibolu ngenanga yikwende ndipuso ya Mabayibolu nganyaki nganandi, vikoliyana ndi fundu yakuti: Mazu ngaki ngajengepu mpaka muyaya nge mo Yehova wakulayizgiya. Kumbi ivi vitikuwovyani cha kugomezga kuti vinthu vosi vo Yehova wakulayizga vifiskikengi?—Yos. 23:14.

14. Kumbi Mazu ngaku Chiuta ngatitiwovya wuli kuti timuyanjengi?

¹⁴ Bayibolu lititiwoyva kuja ndi chivwanu chakukho kweni kuziŵa kuti lajapu mpaka sonu, kutitiwovya kuti timuyanjengi ukongwa Yehova. * Ntchifukwa wuli Yehova wakutipasa Bayibolu? Nanga ntchifukwa wuli wangusimikiziya kuti lilutiriyengi kujapu? Iyu watitiyanja ndipu wakhumba kutisambiza mo tingayanduliya. (Ŵerengani Yesaya 48:17, 18.) Chifukwa chakuti Yehova watitiyanja, nasi titimuyanja kweniso tivwiya marangu ngaki.—1 Yoh. 4:19; 5:3.

15. Kumbi tazamukambisananji munkhani ya sabata yamawa?

¹⁵ Tiwonga Mazu ngaku Chiuta ndipu titenere kuyesesa kuyanduwa nangu. Kumbi tingachita wuli kuti tiyanduwengi ukongwa asani tisambira Bayibolu pakutija? Kumbi tingaŵawovya wuli ŵanthu asani titiŵapharazgiya kuziŵa kuti Bayibolu ndakukhumbika? Kumbi abali wo asambiza mumpingu angachita wuli kuti nkhani yawu yilongongi kuti yituliya m’Malemba? Tisaniyengi kwamuka kwa mafumbu yanga munkhani ya sabata ya mawa.