KUMBI mwe ndi wongu ulinga? Asani mwamuka kuti “umoza,” ndikuti muneneska. Kweni muliŵavu linu mwe so tinthu tinyaki to tija nge vingwi ndipu titumiza mauthenga ku viŵalu vakupambanapambana. Tinthu teniti tigwira ntchitu nge wongu ndipu tiziŵika kuti manyuroni (neurons). Mtundu unyaki wa manyuroni ugwira ntchitu mwakuziziswa ukongwa. Mphaki kuti asayansi atiwudana kuti “wongu wachiŵi.” Mtundu wenuwu uziŵika kuti enteric nervous system (ENS). Manyuroni ngenanga ngasanirika muwongu cha, kweni ngasanirika ukongwa mumoyu.

Paja ntchitu yikulu kuti liŵavu ligayi chakurya cho munthu warya. Mphaki kuti wongu ukupangika kuti uzomerezengi kuti ntchitu zinyaki zigwirikengi ndi manyuroni ngo ngasanirika mumoyu.

Chinanga kuti wongu ukupangika mwakuziziswa ukongwa kuphara manyuroni ngo ngasanirika mumoyu, kweni nangu ngakupangika mwalusu. Asayansi asachizga kuti muliŵavu la munthu manyuroni ngenanga ngajumpha 200 miliyoni ndipu ngangafika 600 miliyoni. Yiwu akamba so kuti asani ntchitu yakugaya chakurya yo yigwirika ndi manyuroni ngenanga yachitikiyanga muwongu, manyuroni ngatingi ngajengi ngakulu ukongwa. Buku linyaki likamba kuti, “Vikuja umampha ukongwa kuti ntchitu yakugaya chakurya yichitikiyengi mumoyu chifukwa ndimu yichitika umampha.”—The Second Brain.

Kuti chakurya chigayiki, pakhumbika kuti liŵavu lituzi timaji takupambanapambana. Venivi vitenere kuchitika pa nyengu yakwenere kweniso timaji teniti tikhumbika kutumizika kumalu ngakwenere. Vo vichitika pa nyengu yeniyi vakusuzga kuvivwisa. Mwakuyeruzgiyapu, mumatumbu musanirika maselu ngo ngaziŵa vinthu vo ve muchakurya cho tarya. Ivi vitovya kuti manyuroni ngo ngasanirika mumoyu ngatumizi uthenga ku viŵalu vinyaki kuti vituzi timaji takwenere kuti tigayi chakurya cho tarya, kuti chiyambi kugwira ntchitu muliŵavu. Manyuroni ngenanga ngatovya so ukongwa chifukwa ngaziŵa unandi wa asidi ndipuso vinthu vinyaki vo ve muchakurya cho tarya. Ndipu ngawonesesa kuti liŵavu latumiza timaji takukoliyana ndi unandi wa chakurya cho tarya.

Chakurya chitenda mwakuziziswa ukongwa kuti chikafiki mumoyu. Manyuroni ngo ngasanirika mumoyu ngo ngaziŵika kuti “wongu wachiŵi,” ndingu ngatovya ukongwa kuti ntchitu yeniyi yichitiki. Kumbi venivi vichitika wuli? Manyuroni yanga ngachitisa kuti malu ngosi ngo chakurya chitenda kusazgapu matumbu ngatundumukengi ndipuso ngafyekengi chakurya.

Manyuroni ngo ngasanirika mumoyu, ngatitivikiriya so ku matenda. Kanandi, chakurya cho titurya chija ndi tividononu to titambisa matenda. Mwaviyo, mphaki kuti chigaŵa chikulu ukongwa cha maselu ngo ngatitivikiriya ku matenda, chisanirika mumoyu! Asani munthu warya chakurya cho che ndi tividononu tinandi takwambisa matenda, manyuroni ngenanga ngachitisa kuti matumbu ngafyeki ukongwa chakurya cho. Ivi vichitisa kuti munthu wawukuwi pamwenga watuliyi.

Vingawoneka nge kuti manyuroni ngo ngasanirika mumoyu ngagwira ntchitu mwambula kuwovyeka ndi wongu, kweni ndimu vilili cha.  Mwakuyeruzgiyapu, manyuroni ngenanga ngatumiza uthenga ku wongu ndi chilatu chakuti munthu waziŵi asani we ndi nja ndipuso kuti waziŵi unandi wa chakurya cho wakhumbika kurya. Manyuroni ngenanga ngatumiza so uthenga ku wongu asani munthu waguta ndipu ngangachitisa kuti wawukuwi asani warya ukongwa.

Panyaki mwechendaŵerengi nkhani iyi, mutenere kuti mwaziŵanga kuti wongu utovya pa ntchitu yakugaya chakurya. Mwakuyeruzgiyapu, taŵanthu tikondwa ukongwa asani tarya chakurya chamampha. Asayansi akamba kuti ivi vichitika chifukwa chakuti manyuroni ngo ngasanirika mumoyu ngatumiza ‘uthenga wakulongo kukondwa’ ku wongu. Akhumba ndichu chifukwa chaki ŵanthu anandi atanja kurya vakurya vamampha asani asuzgika maŵanaŵanu. Asayansi apenja kuti asaniyi nthowa yakupangiya munkhwala wo ungachitisa kuti manyuroni ngenanga ngatumizengi uthenga wakulongo kukondwa ku wongu asani munthu wasuzgika maŵanaŵanu.

Vo vichitika mumoyu asani munthu wasuzgika maŵanaŵanu, we ndi mantha pamwenga asani wakondwa ukongwa, mbukaboni unyaki wakuti wongu utovya pa ntchitu yakugaya chakurya. Asani munthu wasuzgika maŵanaŵanu, manyuroni ngo ngasanirika mumoyu ngachitisa kuti ndopa zikengi muvigaŵa vinyaki va liŵavu m’malu mwakuluta mo mutenda chakurya. Nyengu zinyaki asani munthu wasuzgika maŵanaŵanu wangachita mselu. Vija viyo chifukwa wongu uziŵisa manyuroni ngenanga kuti ngachitisi kuti matumbu ngasinthi mo ngafyeke chakurya.

Chinanga kuti manyuroni ngo ngasanirika mumoyu ngagwira ntchitu zosi izi, kweni ngangaŵanaŵana cha pamwenga kukusankhiyani vakuchita. Tingakamba kuti manyuroni yanga, ngapambana ndi wongu. Ngangakuwovyani cha kulemba sumu, kuŵerengese ndalama pamwenga kulemba homuweki. Chinanga kuti ve viyo, asayansi azizwa ukongwa ndi ntchitu zo manyuroni ngenanga ngagwira. Pe so vinthu vinyaki vinandi vo asayansi aleka kuziŵa vakukwaskana ndi manyuroni yanga. Ulendu unyaki mwechendayambi kurya chakurya, muziŵanaŵaniyi dankha vo vichitika muliŵavu linu kuti chakurya chigayiki. Mwakuyeruzgiyapu, mungaziŵanaŵaniya mo chakurya chitende, mo mauthenga ngatumizikiya kweniso vo vichitika kuti liŵavu lituzi timaji to tisongono chakurya.