Tikambiyeni vakukwaskana ndi banja linu kweniso tchalitchi lo mwapempheranga.

Ada akuwiya ku India, ndipu ama akuwiya ku Uganda chinanga kuti kumuzi kwawu nkhu India. Yiwu apempheranga tchalitchi la Chihindu. M’banja lidu tikuwa ŵana atatu ndipu ini nde wachiŵi. Tajanga ku Nairobi, mucharu cha Kenya. Pafupi ndi nyumba yidu, penga so ŵanthu anandi wo ŵenga Ahindu.

Nanga ntchinthu wuli cho chingukuchitisani kuti muyambi kusambira sayansi?

Ndayanjanga ukongwa vinyama ndipu kanandi ini ndi anyangu talutanga kumalu ngo asungiyaku nyama kuti tikaziwoni. Ndakhumbanga kuzija dokotala wakupanga opaleshoni vinyama. Kweni ndati ndamaliza sukulu pa koleji yinyaki ku Nairobi, ndinguluta ku England kuti nkhasambiri udokotala pa yunivesite ya ku London. Pavuli paki, ndingwamba kusambira vakukwaskana ndi wongu wa munthu.

Kumbi vo mungusambira vinguchitisa kuti musinthi vo mwagomezganga?

Hinya. Vo ndasambiranga vinguchitisa kuti ndiyambi kukayikiya vinthu vo Ahindu agomezga kweniso vo achita nge kusopa angoza ndipuso vinyama.

Ntchifukwa wuli mungwamba kugomezga kuti vinthu vikwesa kusambuka?

Ndeche wachinyamata, ŵanthu anandi akambanga kuti chisambizu chakuti munthu wakuchita kusambuka kutuliya ku nyama, chikwambiya ku Africa. Ndipu kanandi ndivu tasambiranga ku sukulu. Asambizi kweniso mapulofesa nga pa yunivesite atikambiyanga kuti asayansi wosi wo agomezga kuti vinthu vikuchita kusambuka, apasika ulemu.

 Ntchifukwa wuli pati pajumpha nyengu, mungwamba kugomezga kuti vinthu vikuchita kulengeka?

Kwa vyaka vinandi ndasambiranga vakukwaskana ndi vinthu vamoyu kweniso mo liŵavu likupangikiya. Pa nyengu yeniyi munyangu yo ndasambiranga nayu sukulu, wangundikambiya vo wasambiranga m’Bayibolu ndi Akaboni aku Yehova. Ndakhumbisisanga kuziŵa vinandi. Mwaviyo, pa nyengu yo Akaboni aku Yehova achitanga unganu wawu mu holu ya pakoleji yidu ku Nairobi, ndinguchisanirikapu. Pavuli paki, Akaboni ŵaŵi wo ŵenga amishonale angwamba kusambira nani Bayibolu. Yiwu angundikonkhose kuti kwe Mulengi yo wangatiwovya kusaniya kwamuka kwa mafumbu ngo tingaja nangu pa umoyu widu. Ndinguwona kuti vo akambanga ndi nthanu ŵaka cha kweni venga vauneneska nadi.

Kumbi vo mwasambiranga ku sukulu, vingukuchitisani kuti mukayikengi kuti vinthu vikuchita kulengeka?

Awa! Ndichisambira vakukwaskana ndi mo liŵavu likupangikiya, ndinguwona kuti vinthu vamoyu vikupangika mwalusu ukongwa. Venivi vingundichitisa kuwona kuti vingachitika cha kuti vinthu vijeku ŵaka mwangozi kwambula munthu munyaki kuvilenga.

Kambani chakuyeruzgiyapu.

Ndingwamba kusambira vakukwaskana ndi wongu wa munthu mu chaka cha 1971. Nyengu zosi ndizizwa ukongwa ndi mo wongu ukupangikiya. Wongu ndiwu utitiwovya kuti tiŵanaŵanengi ndipuso tikumbukengi vinthu. Kweniso ndiwu utovya kuti viŵaru vinyaki vigwirengi ntchitu umampha. Wongu ndiwu so utitiwovya kuti tivwengi, tiwonengi ndipuso tiziŵengi kuti takwaska chinthu. Utitiwovya so kuziŵa vo vichitika muliŵavu pamwenga kubwalu kwa liŵavu.

Wongu widu ugwira ntchitu chifukwa cha timaji tinyaki kweniso tinthu to tiwoneka nge uzu to tiziŵika kuti manyuroni. Wongu wa munthu we ndi manyuroni mabiliyoni nganandi. Manyuroni ngenanga ngatumiziyana uthenga kuziya mu tinthu tinyaki titali to tiwoneka nge timawaya ndipu tidanika kuti axon. Pavuli paki tinthu teniti tigaŵikana kunthazi ndi kupanga timphanda tinandi. Timphanda teniti to tiziŵika kuti dendrites tija tinandi ukongwa ndipu nditu tilumikiza manyuroni. Venivi vichitisa kuti tinthu teniti to tiwoneka nge timawaya tije tinandi muwongu. Chinanga kuti muwongu mwe manyuroni kweniso ma dendrite nganandi, yingu ngakuŵikika bwekabweka cha kweni ngakuŵikika mwandondomeku. Ivi vakuziziswa ukongwa.

Mungatikonkhose?

Manyuroni kweniso tinthu to tiwoneka nge timawaya titamba kupangika asani mwana wayamba ŵaka kupangika mumoyu ndipu venivi vilutiriya kuchitika asani mwana wawaku. Tinthu to tiwoneka nge timawaya nditu tilumikiza manyuroni. M’malu mwakulumikiza maselu, tinthu teniti tilumikiza manyuroni ngo ngasanirika mu chigaŵa cha selu yimoza.

Timaji tinyaki ta muliŵavu to tipereka uthenga, nditu titovya kuti tinthu to tiwoneka nge timawaya to tilumikiza manyuroni tiŵikiki mwandondomeku. Timaji teniti tikambiya tinthu to tiwoneka nge timawaya kuti “timi,” “tiyendi,” pamwenga “tikhoti” mpaka po tinthu teniti tachifikiya pa nyuroni yinyaki. Kwambula ulongozgi wenuwu, tinthu takuwoneka nge timawaya tingalanda. Ulongozgi wo usanirika mu DNA, ndiwu utovya kuti vosi vichitiki mwalusu viyo.

Pa nkhani iyi, taŵanthu tiziŵa vinandi cha chifukwa mphakusuzga ukongwa kuvwisa mo wongu upangikiya, mo ugwiriya ntchitu, vo uchita kuti munthu wakumbukengi, wasinthengi mo wavwiya kweniso waŵanaŵanengi. Mbuneneska kuti ndiziŵa vosi cha vo vichitika kuti wongu ugwirengi ntchitu ndipuso ndivwisa cha mo upangikiya. Kweni kukumbuka kuti wongu ufiska kugwira ntchitu zakupambanapambana, kutindiwovya kuziŵa kuti pe munthu munyaki wazeru ukongwa kuphara isi.

Ntchifukwa wuli munguja Kaboni waku Yehova?

Akaboni aku Yehova angundilongo ukaboni wakuti Bayibolu ndi Mazu ngaku Chiuta. Mwakuyeruzgiyapu, Bayibolu ndi buku la sayansi cha, kweni lineneska asani likamba nkhani za sayansi. Musanirika so mauchimi ngo ngafiskika nadi. Ndipu ŵanthu wo agwirisiya ntchitu fundu zaki aja ndi umoyu wamampha. Ndivu vikundichitikiya. Ndinguja yumoza wa Akaboni aku Yehova mu 1973. Kutuliya pa nyengu iyi, ndigwirisiya ntchitu fundu za m’Bayibolu pa umoyu wangu. Venivi vandiwovya kuti ndikondwengi ndi umoyu ndipuso kuti ndije ndi chilatu pa umoyu wangu.