1. Kumbi nchinthu wuli cho Yehova wachivikiliya kuti chiwovyi ŵanthu ŵaki?

YEHOVA, ‘Chiuta wamoyu ndi wakujaririya’ wavikiliya uthenga waki wakupaska ŵanthu umoyu. ‘Mazu ngaku Chiuta ngajaliriya mpaka muyaya,’ ndipu ngamalengi cha. (1 Pet. 1:23-25) Nchakukondwesa ukongwa kuti Yehova watilongo chanju mwakuvikiliya uthenga wakukhumbika ukongwa wenuwu, m’Bayibolo!

2. Kumbi nchinthu wuli cho Chiuta wasunga m’Mazu ngaki kuti ateŵeti ŵaki achigwiriskiyengi nchitu?

² Chiuta wakusunga zina laki m’Mazu ngaki, lo iyu wakusankha kuti ŵanthu ŵaki aligwiriskiyengi nchitu. Pakukonkhoska mo Chiuta wangulenge “machanya ndi charu chapasi,” po afwatuliyanga Bayibolo mu Chiheberi angugwiriskiya nchitu zina lakuti Yehova. * (Chiy. 2:4) Zina laku Chiuta lingulembeka mwakuziziswa ndipuso mwakuwerezawereza pa magomi nga mya ngo ngenga ndi Marangu 10. Mwakuyeruzgiyapu, dangu lakwamba lingulembeka kuti: “Ini ndini [“Yehova,” NW] Chiuta waku.” (Chit. 20:1-17) Zina laku Chiuta ligwiriskikiya nchitu mpaka sonu chifukwa Ambuya Fumu Yira, Yehova, wakuvikiliya Mazu ngaki ndi zina laki chinanga kuti Satana wayesesa kuti vituwepu.—Sumu 73:28.

3. Kumbi Chiuta wakuvikiliyanji chinanga kuti visopa vichita viheni vinandi?

³ Yehova wakuvikiliya so uneneska m’Mazu ngaki. Chinanga kuti visopa vichita viheni vinandi pa charu chapasi, tiwonga ukongwa kuti Chiuta wakutipaska ukweru kweniso uneneska! (Ŵerengani Sumu 43:3, 4.) Tikondwa ukongwa kuti tilutirizga kwenda mu ukweru wo Chiuta watipaska po ŵanthu anandi atenda mu mdima.—1 Yoh. 1:6, 7.

4, 5. Kumbi ndi chihara chapade nichi cho taja nachu kwambiya 1931?

⁴ Nge Akhristu tikuhara chinthu chakuzirwa ukongwa.  Chihara ching’anamuwa chinthu cho chapaskika ku munthu munyaki. Chihara chidu chakutuliya kwaku Chiuta, chisazgapu vitumbiku vo tisaniya chifukwa cha kuziŵa Chiuta, uneneska wa Mazu ngaki ndipuso kuziŵa khumbu laki. Ivi visazgapu so mwaŵi wapade wo tenawu.

⁵ Mwaŵi wenuwu wenga umoza mwa vinthu vo tikuhara. Ndipu tikuhara mwaŵi uwu mu 1931, pa unganu ukulu wo unguchitikiya ku Columbus, Ohio, U.S.A. Pa pulogilamu ya unganu pangulembeka kuti “JW.” Mzichi munyaki wangukamba kuti: “Ŵanthu anandi azizwanga kuti mazu ngakuti ‘JW’ ngang’anamuwanji?” Kwambiya kali, taziŵikanga ndi zina lakuti Akusambira Bayibolo, kweni pa Sabata, July 26, 1931, tingulonde zina lakuti Akaboni aku Yehova (mu Chingelezi Jehovah’s Witnesses). Chenga chinthu chakukondwesa ukongwa kupaskika zina lenili lakutuliya m’Bayibolo. (Ŵerengani Yesaya 43:12.) Mubali munyaki wangukamba kuti, “Ndazamuluwa cha mo ŵanthu anguchitiya, anguzomerezga ndipu angumba manja nyengu yitali chifukwa chakukondwa.” Pengavi yo walikhumbanga zina lenili, kweni Chiuta watitumbika chifukwa taligwiriskiya nchitu kwa vyaka vakujumpha 80. Ndi mwaŵi wapade ukongwa kuziŵika kuti ndisi Akaboni aku Yehova!

6. Kumbi chihara chidu chakutuliya kwaku Chiuta chisazgapu nkhani niyi?

⁶ Chihara chidu chakutuliya kwaku Chiuta chisazgapu nkhani zauneneska ndipuso zakovya zakukwaskana ndi ŵanthu anyaki wo ŵengaku kali. Mwakuyeruzgiyapu, ŵanaŵaniyani Abrahamu, Yisaki ndi Yakobe. Ŵanthu yaŵa, atenere kuti akambiskananga ndi mabanja ngawu mo angakondwese Yehova. Mwaviyo, tizizwa cha kuvwa kuti Yosefe wangukana kuchita ureŵi kuti waleki “kulakwiya Chiuta.” (Chiy. 39:7-9) Midawuku yachikhristu yaperekekanga mwakuchita kukamba ŵaka pamwenga mwa vakuwoniyapu. Pa vinthu ivi, penga so fundu zakukwaskana ndi Chakurya cha Mazulu cha Ambuya zo Paulo wangukambiya mipingu yachikhristu kuti yichitengi. (1 Ŵakor. 11:2, 23) Mazuŵa nganu, ulongozgi wo tikhumbika kulondo kuti tisopi Chiuta “mu mzimu ndi mu uneneska,” usanirika m’Bayibolo. (Ŵerengani Yohane 4:23, 24.) Bayibolo likupangikiya kuti liwovyengi ŵanthu wosi pacharu chapasi, kweni ateŵeti aku Yehova pe ndiwu litiŵawovya ukongwa.

7. Kumbi ndi layizgu nili lakuchiska lo le mugulu la vinthu vo tikuhara?

⁷ Tingakamba so kuti nkhani zinandi zo zatuwa pambula kuswera yapa, zo zilongo kuti ‘Ambuya ŵe kuchiri kwidu’ ze mugulu la vinthu vo tikuhara kutuliya kwaku Chiuta. (Sumu 118:7) Ivi vititiwovya kuti tilekengi kuchita mantha chinanga kuti titombozgeka. Chinthu chakuchiska ukongwa pa vinthu vo tikuhara kutuliya kwaku Chiuta, ndi layizgu lakuti: ‘Chidya cho chipangikiyengi iwi chichitengi kanthu cha, iwi ususkengi lilimi losi lenilo litikuyukiya mu cheruzgu. Ichi nchihara cha ateŵeti aku Yehova, ndipu urunji wawu utuliya kwangu, watiti Yehova.’ (Yes. 54:17) Palivi chidya chechosi chaku Satana cho chingamaliya limu ateŵeti aku Yehova.

8. Kumbi ndi vinthu wuli vo tisambirengi m’nkhani iyi ndi yinyaki ya sabata yamawa?

 ⁸ Satana wayesesa kuti wanangi Mazu ngaku Chiuta, wamaliski zina laku Yehova ndipuso watondekeski uneneska. Kweni Yehova wangayanana cha ndi iyu, chifukwa watondekeska mapulanu ngosi ngaku Satana. M’nkhani iyi ndipuso yinyaki yakulondopu, tiwonengi (1) vo Chiuta wakuchita kuti wavikiliyi Mazu ngaki; (2) vo wachita kuti wavikiliyi zina laki; ndipuso (3) vo vichitiska kuti Ada ŵidu akuchanya aje Ŵeneku a uneneska wo te nawu ndipuso vo achita kuti awuvikiliyi.

9-11. Kumbi vakuwoniyapu nivi vo vilongo kuti Bayibolo lavikilirika ku ŵanthu akususka?

⁹ Yehova wakuvikiliya Mazu ngaki ku ŵanthu wo akhumbanga kungananga. Buku la chisopa cha Katolika likamba kuti, “Pa unganu wa ŵaraŵara a chisopa wo unguchitikiya ku Toulouse mu chaka cha 1229, angukanizga kuti Bayibolo lingaŵerengekanga ndi ŵanthu bweka cha, chifukwa akhoza kwamba kususkana ndi ŵaraŵara a chisopa cha Katolika . . . Pa unganu unyaki wo James I wanguchitiska mu msumba wa Tarragona, ku Spain, mu chaka cha 1234, ŵaraŵara a chisopa angukanizga so ŵanthu kuti aleki kuŵerenga Bayibolo. . . . Mura wa chisopa cha Katolika, Paul wanambala 4 wangusereriyapu pa nkhani yeniyi mu 1559 ndipu wangukanizga kuti Bayibolo lingasindikizikanga cha mu vineneru vinyaki, pijapija asani alongozgi a chisopa chawu azomerezga.”—Enciclopedia Cattolica (Catholic Encyclopedia).

¹⁰ Bayibolo lavikilirika chinanga kuti ŵanthu anandi alikhumbanga cha. M’chaka cha 1382, John Wycliffe ndi anyaki angufwatuliya Bayibolo lakwamba mu Chingelezi. Munthu munyaki yo wangufwatuliya so Bayibolo wenga William Tyndale, ndipu wangubayika mu 1536. Ŵati amumangiriya pa chimiti, wanguliya kuti, “Ambuya, julani masu nga fumu ya charu cha England.” Pavuli paki, angumunyonga ndi kumuwotcha.

¹¹ Chiuta wavikiliya Bayibolo ku ŵanthu akususka. Mwakuyeruzgiyapu, mu 1535, Miles Coverdale wangwamba kufwatuliya Bayibolo linyaki la Chingelezi. Iyu wangugwiriskiya nchitu vo wangufwatuliya Tyndale mu “Phanganu Lale” ndipuso mu “Phanganu la Kali” kwambiya buku la Chiyambo mpaka Mikoka. Wangufwatuliya so Malemba nganyaki kutuliya mu Chilatini ndipuso kutuliya m’Bayibolo la Chijeremani laku Martin Luther. Mazuŵa nganu, Bayibolo la New World Translation of the Holy Scriptures ndamampha ukongwa chifukwa livwika umampha, ndakugomezgeka ndipuso ndakovya ukongwa mu uteŵeti. Tikondwa kuti Yehova walutirizga kuvikiliya Mazu ngaki ku viŵanda pamwenga ŵanthu wo akhumba kungananga.

12. Kumbi Bayibolo la New World Translation lawovya wuli kuti zina laku Chiuta livikiliriki?

¹² Yehova Chiuta, wawonesesa kuti zina laki lavikilirika m’Mazu ngaki. Pa chifukwa  chenichi, Bayibolo la New World Translation ligwira nchitu yikulu ukongwa. M’mazu ngawu ngakwamba, komiti yo yingufwatuliya Bayibolo ili yikulemba kuti: “Chifukwa chikulu cho tikufwatuliya Bayibolo ili nchakuti, tikhumba kuweze so zina laku Chiuta mu m’malu ngo kali lasanirikanga. Ndipu venivi ndivu tikuchita, tagwiriskiya nchitu zina la Chingelezi lakuti ‘Jehovah’ [Yehova] m’malu ngakukwana 6,973 m’Malemba nga Chiheberi ndipuso 237 m’Malemba nga Chigriki nga Chikhristu.” Mu vineneru vinyaki, Bayibolo la New World Translation akulifwatuliya losi lamphumphu kweni mu vinyaki akufwatuliya ŵaka vigaŵa vimanavi. Akusindikiza Mabayibolo ngakujumpha 178,545,862 mu vineneru vakujumpha 116.

13. Nchifukwa wuli tingakamba kuti zina laku Chiuta laja lichigwiriskikiya nchitu kwambiya po Adamu ndi Eva angulengeke?

¹³ Adamu ndi Eva ndiwu angwamba kuziŵa zina laku Chiuta ndipu Bayibolo likamba kuti yiwu aligwiriskiyanga nchitu. Zandi wati wamala, Hamu wanguŵatumbika cha awisi a Nowa, ndipu angukamba kuti: ‘Watumbikiki Yehova, Chiuta waku Shemu, ndipu [mwanawaku Hamu,] Kanani waŵi muŵanda waki.’ (Chiy. 4:1; 9:26) Chiuta wangukamba kuti: “Ndini Yehova, lenili ndilu zina langu; unkhankhu wangu kuti ndiwuperekengi kwaku weyosi cha.” Iyu wangukamba so kuti: “Ndini [Yehova, NW], ndipu kulivi munyaki so, pade paku ini palivi Chiuta.” (Yes. 42:8, NW; 45:5) Yehova wawonesesa kuti zina laki lavikilirika ndipuso laziŵikiskika ku ŵanthu pacharu chosi chapasi. Te ndi mwaŵi ukulu ukongwa wakugwiriskiya nchitu zina laku Yehova ndipuso wakuteŵete nge Akaboni ŵaki! Vija nge tikambula kuti, ‘Tikwezengi mbendera zidu mu zina laku Chiuta widu!’—Sumu 20:5.

14. Kupatuwaku m’Bayibolo, ndi nunkhu kunyaki ko kusanirika zina laku Chiuta?

¹⁴ Zina laku Chiuta lisanirika m’Bayibolo pe cha. Mwakuyeruzgiyapu, mu msumba wa Dhiban (Dibon) mukusanirika mwa wo ukulembeka vilembu va Chimoabu. Msumba uwu we pa mtunda wa makilomita 21, kuvuma kwa Nyanja ya Mche. Pa mwa wenuwu, akulembapu za Fumu Omri ya Yisraele ndipuso vo Fumu Mesha ya ku Moabu yingukamba yati yagarukiya Ayisraele. (1 Ŵakar. 16:28; 2 Ŵakar. 1:1; 3:4, 5) Kweni Mwa wo ungusanirika ku Moabu ngwapade ukongwa chifukwa we ndi vilembu vinayi va Chiheberi vo vimiya zina lakuti, Yehova. Zina lenili lisanirika so mu Makalata nga Chilakishi, ngo ngakulembeka pa chiyaŵi chadongu cho chikusanirika ku Yisraele.

15. Kumbi Septuagint nchinthu wuli, nanga nchifukwa wuli angulifwatuliya?

¹⁵ Ŵanthu akwambiriya wo akufwatuliya Bayibolo anguwovya kuti zina laku Chiuta livikiliriki. Ŵati afwatulika ku ukapolu ku Babiloni, ko anguja kwamba m’chaka cha 607 B.C.E. mpaka 537 B.C.E., Ayuda anandi anguwere so cha ku Yuda ndi ku Yisraele. Cha m’ma 200 B.C.E., Ayuda anandi anguluta ku Alekezandara m’charu cha Egipiti ndipu akhumbanga kuti Malemba nga Chiheberi ngafwatulikiyi mu Chigriki. Cha m’ma 100 B.C.E., angumaliza kufwatuliya Bayibolo la Chigiriki lo lidanika kuti, Septuagint. M’malemba nganyaki nga m’Bayibolo lenili, zina laku Yehova akulilemba mu Chiheberi.

16. Perekani chakuyeruzgiyapu cha mo zina laku Chiuta likugwiriskikiya nchitu m’buku lo likusindikizika kakwamba mu 1640.

¹⁶ Zina laku Chiuta lisanirika so m’buku linyaki, lo lenga lakwamba kusindikizika m’charu cha England cho chawusikanga ndi America (Bay Psalm Book). Buku la Sumu lenili, likusindikizika mu 1640 ndipu akufwatuliya malemba nga Sumu kutuliya mu Chiheberi kuluta mu Chingelezi. Pa Sumu 1:1, 2 akugwiriskiya nchitu zina laku Chiuta, ndipu pakamba kuti “ngwakutumbikika munthu” yo waleka kuvwiya ulongozgi wa ŵanthu aheni, “kweni mu dangu laku Yehova, wasaniya likondwa.” Kuti muziŵi vinandi pa nkhani ya zina laku Chiuta, wonani kabuku kakuti, Dzina la Mulungu Limene Lidzakhala Kosatha.

17, 18. (a) Kumbi “uneneska” ung’anamuwanji? (b) Nanga ‘uneneska wa uthenga wamampha’ we ndi fundu wuli zauneneska?

¹⁷ Tikondwa kuteŵete “Yehova Chiuta wauneneska.” (Sumu 31:5, NW) Buku linyaki lakufwatuliya mazu likamba kuti: Kukamba uneneska kung’anamuwa kuti, fundu zosi zo munthu wakamba zakukwaskana ndi nkhani yo, zakupeka ŵaka cha. M’Malemba nga Chiheberi mazu ngakuti “uneneska,” ngang’anamuwa kukamba vinthu vauneneska, vakugomezgeka ndipuso vo ve ndi ukaboni, penipo mu Chigriki mazu ngakuti “uneneska,” ngang’anamuwa fundu zauneneska ndipuso zakwenere.

¹⁸ Yehova wakuvikiliya uneneska waki ndipu wachitiska kuti tiwuziŵi. (2 Yoh. 1, 2) Tilutirizga kuziŵa uneneska wenuwu chifukwa ‘nthowa ya ŵarunji ye nge mbukweru wa matandakucha weniwo utuwiyatuwiya mpaka kuchiya limu.’ (Nthanthi 4:18) Mbuneneska kuti tikoliyanaku ndi mazu ngo Yesu wangukamba po warombanga kwaku Chiuta kuti: “Mazu nginu mbuneneska.” (Yoh. 17:17) M’Bayibolo mwe ‘uneneska wa uthenga wamampha,’ wo we ndi visambizu vosi vachikhristu. (Ŵag. 2:14) Vinyaki mwa visambizu venivi ndi ivi: Kuziŵa fundu zakukwaskana ndi zina laku Yehova, muwusu waki, sembi yaku Yesu, chiyuka ndipuso Ufumu waki. Sonu tikambiskanengi mo Chiuta wavikiliya uneneska chinanga kuti Satana watesesa kuti uleki kuluta panthazi.

19, 20. Kumbi Nimirode wenga yani, nanga wangutondeka kuchitanji?

¹⁹ Bayibolo likamba kuti Zandi wati wachitika, ‘Nimirode chiŵinda wakulimba wangususkana ndi Ambuya.’ (Chiy. 10:9) Chifukwa chakuti Nimirode wasuskanga Yehova Chiuta, venga nge kuti wasopanga Satana ndipuso wenga nge ŵanthu akususka wo Yesu wangukamba kuti: “Imwi mwe ŵa usemwi Diabolo yo, ndipu maulakalaka nga usemwi ndingu mukhumba kuchita. Iyu . . . we ndi kanthu ndi uneneska cha.”—Yoh. 8:44.

²⁰ Nimirode wawusanga Babele ndipuso misumba yinyaki yo ye pakati pa msinji wa Tigirisi ndi Efrate. (Chiy. 10:10) Cha m’ma 2269 B.C.E., Nimirode wangwambisa nchitu yakuzenga Babele ndi sonjo yaki. Mwakususkana ndi khumbu laku Yehova lakuti ŵanthu azazi charu chosi chapasi, ŵanthu wo azenganga chinyumba cho angukamba kuti, ‘Tiyeni tijizenge msumba; ndi sonjo pachanya, wafiki ku mtambu, ndipu tijichitiyi zina, kuti tileki kuparanyika pacharu chosi.’ Yiwu angumaliza cha kuzenga chifukwa Chiuta ‘wangutimbanyizga lilimi la charu chosi’ ndipu wangumbininiska wosi wo azenganga msumba wa Babele. (Chiy. 11:1-4, 8, 9) Mwaviyo, Satana wangutondeka asani wakhumbanga kwambisa chisopa chimoza kuti ŵanthu wosi asopengi iyu pe. Kwambiya kali, kusopa Yehova kuwere vuli cha, kuluta panthazi zuŵa lelosi.

21, 22. (a) Nchifukwa wuli chisopa chaboza chatondeka kumaliska kusopa kwauneneska? (b) Kumbi tazamukambiskananji m’nkhani yakulondopu?

²¹ Nchifukwa wuli chisopa chaboza chatondeka kumaliska kusopa kwauneneska? Chifukwa chakuti Musambizi widu Mura wavikiliya Mazu ngaki, zina laki kweniso ndiyu Mweneku wa uneneska. (Yes. 30:20, 21) Kusopa Chiuta mwauneneska kutitizisiya likondwa kweni kuti tifiski kuchita venivi, tikhumbika kulutirizga kuja masu, kugomezga Yehova ndi mtima wosi ndipuso kuzomereza kulongozgeka ndi mzimu wakupaturika.

²² M’nkhani yakulondopu, tazamusambira mo visambizu vinyaki vaboza vikwambiya. Ndi chovyu cha m’Malemba tazamuwona kuti visambizu venivi vaboza nadi. Kusazgiyapu pa venivi, tazamuwona kuti Yehova, Yo Wavikiliya uneneska, watitumbika ukongwa pakutisambiza fundu zauneneska zo tikhumbika kuziphwere ukongwa chifukwa ze mugulu la vinthu vo tikuhara kutuliya kwaku iyu.