1, 2. (a) Kumbi mazu ngakuti “unkhankhu” mu Chiheberi ngang’anamuwanganji? (b) Kumbi ndi mafumbu nanga ngo tikambiskanengi mu nkhani iyi?

KUMBI muŵanaŵananji asani mwavwa mazu ngakuti “unkhankhu”? Kumbi muŵanaŵana kutowa kwa chilengedu? (Sumu 19:1) Pamwenga muŵanaŵana mo ŵanthu athamikikiya ndi mo apaskiya ulemu chifukwa cha chuma, zeru ndipuso vo achita? M’Malemba, mazu ngakuti “unkhankhu” mu Chiheberi ngang’anamuwa uzitu wa chinthu. M’nyengu yakali, ndalama yawonekanga kuti njakuzirwa asani yapangika ndi chisulu cha mtengu wapatali ndipuso asani njizitu. Mazu ngo ngagwiriskikiyanga nchitu pakukonkhoska chinthu chizitu, ngangang’anamuwa so chinthu chakuzirwa ndipuso chakutowa.

² Chinanga kuti tingakondweseka ndi nthazi, udindu ndipuso mbiri ya munthu m’nyaki, kumbi Chiuta wawonanji ukongwa m’mitima ya ŵanthu? Malemba ngakamba ukongwa za unkhankhu wo Chiuta wapereka ku ŵanthu. Mwakuyeruzgiyapu, lemba la Nthanthi 22:4 likamba kuti: “Mphotu ya kujiyuyuwa ndi kopa Ambuya mbusambazi ndi ulemu ndi umoyu.” Ndipuso wakutumika Yakobe wakulemba kuti: “Mujichefyi [mujiyuyuwi] paurongo pa Ambuya, ndipu wamkuzgeningi.” (Yak. 4:10) Kumbi ndi unkhankhu wuli wo Yehova wapaska ŵanthu? Kumbi nchinthu wuli cho chingatitondekeska kuti tilonde unkhankhu wenuwu? Nanga tingawovya wuli anyaki kuti nawu alonde unkhankhu wenuwu?

3-5. Kumbi Yehova watitipaska unkhankhu wuli?

³ Asafu wangulongo kuti wenga ndi chigomezgu chakuti Yehova wamukongi janja laki lamaryi ndi kumulongozga kuti walonde unkhankhu chayiwu.  (Ŵerengani Sumu 73:23, 24.) Kumbi Yehova wachita venivi munthowa wuli? Yehova walongozga ŵanthu ŵaki akujiyuyuwa mwa kuŵapaska vitumbiku munthowa zinandi. Watiŵawovya kuti avwisisengi khumbu laki. (1 Ŵakor. 2:7) Wazomerezga wosi wo atimuvwiya kuti aje nayu paubwezi wakukho.—Yak. 4:8.

⁴ Yehova watipaska so mwaŵi wapade kuti tipharazgengi uthenga wamampha. (2 Ŵakor. 4:1, 7) Uteŵeti wenuwu utitizisiya unkhankhu. Kwaku wo atimuteŵete ndi chilatu chakuti amuthamiki ndipuso kuti awovyi ŵanthu anyaki, Yehova walayizga kuti: “Wosi wo atinditumbika ndikaŵatumbikanga.” (1 Sam. 2:30) Ŵanthu ŵenaŵa atumbikika mwa kudanika zina laku Yehova ndipu nyengu zinyaki alumbika ndi ateŵeti anyawu.—Nthanthi 11:16; 22:1.

⁵ Kumbi ŵanthu wo ‘alindizga Yehova ndi kwenda mu nthowa yaki’ azamulondiyanji kunthazi? Yiwu alayizgika kuti: “Akutumphuskengi kuhara charu; ukawonanga achidumulika aheni.” (Sumu 37:34) Alindizga kuzilonde umoyu wambula kumala, wo ndi chitumbiku chapade.—Sumu 37:29.

6, 7. Nchifukwa wuli ŵanthu anandi atondekanga kuvwana mwaku Yesu?

⁶ Kumbi nchinthu wuli cho chingatitondekeska kuti tilonde unkhankhu wo Yehovawakhumba kutipaska? Chinthu chinyaki ndichu kuŵika maŵanaŵanu ngidu ngosi pa vo ŵanthu wo aleka kuvwiya Chiuta akamba. Ŵanaŵaniyani vo wakutumika Yohane wangulemba vakukwaskana ndi ŵanthu anyaki a maudindu munyengu yaku Yesu. Iyu wangukamba kuti: “Ŵara anandi anguvwana mwaku iyu; kweni chifukwa chakopa ŵaFarisi wo leka atondekanga kumzomera pakweru vinu angasezgeka ku sinagoge: chifukwa angwanja kurumbika ndi ŵanthu kwakuruska kurumbika ndi Chiuta.” (Yoh. 12:42, 43) Vatingi viŵayendiyengi umampha ukongwa asani anguleka kuvwiya maŵanaŵanu nga Afarisi.

⁷ Kukwamba kwa uteŵeti waki, Yesu wangulongo chifukwa cho ŵanthu anandi atondekiyanga kumulondere ndipuso kumugomezga. (Ŵerengani Yohane 5:39-44.) Ayisraele akhazganga kuti Mesiya wazengi asani pajumpha vyaka vinandi. Panyengu yo Yesu wangwamba kusambiza, ŵanthu anyaki angwamba kuvwisisa uchimi waku Danyele wakuti nyengu yakuza kwaku Khristu yakwana. Pati pajumpha myezi yimanavi Yohane wati wayamba kupharazga, ŵanthu anandi akambanga kuti: ‘Panyaki iyu wenga Khristu.’ (Luka 3:15) Kweni Mesiya yo angumulindiza kwa nyengu yitali wati waza, wo asambizanga Malemba angumugomezga cha. Chifukwa wuli? Yesu wangukonkhoska chifukwa chaki pakuŵafumba kuti: “Mungavwana uli imwi, mwaŵakulonderana unkhankhu, ndipu unkhankhu wakutuwa kwaku Chiuta yija kuti mutiwulemba [mutiwupenja] cha?”

8, 9. Mwakugwiriskiya nchitu chakuyeruzgiyapu cha ukweru, konkhoskani mo unkhankhu wakutuliya ku ŵanthu ungabisiya unkhankhu waku Chiuta.

⁸ Kuti tiziŵi mo unkhankhu wa ŵanthu ungabisiya unkhankhu waku Chiuta, tiyeni tiyeruzgiyi unkhankhu ndi ukweru. Chilengedu chidu chosi nchakutowa ukongwa ndi unkhankhu. Kumbi mukumbuka nyengu yo mungulereska kuchanya ndi kuwona nyenyezi zinandi? “Unkhankhu . . . wa zinyenyezi” ngwakuchitiska kasu. (1 Ŵakor. 15:40, 41) Kweni asani mungaja pamalu po paŵala magesi ndi kulereska kuchanya, ukweru wa nyenyezi uwonekengi ukongwa cha. Chifukwa chakuti ukweru wa magesi ungachitiska kuti mutondeki kuwona umampha kuŵala kwa nyenyezi zo ze kutali! Kumbi venivi vilongo kuti kuŵala kwa magesi nkhwanthazi ndipuso nkhwakutowa ukongwa kuluska kuŵala kwa nyenyezi? Awa! Ivi vichitika viyo chifukwa chakuti ukweru wa magesi te nawu pafupi ndipu utimbanyizga kuti tileki kuwona umampha chilengedu chaku Yehova. Kuti tiwoni umampha mo kukutowe kuchanya, tikhumbika cha kutimbanyizgika ndi ukweru wakuchita kupangika ndi ŵanthu.

⁹ Mwakuyanana ŵaka ndi venivi, asani mtima  widu ukhumba kuti tilonde unkhankhu kutuliya ku ŵanthu, ndikuti titondekengi kuziŵa ndipuso kupenja unkhankhu wambula kumala wo Yehova wakhumba kutipaska. Anandi atondeka kuvwisiya uthenga wa Ufumu chifukwa chakuti atopa anyawu ndipuso a m’banja lawu. Kumbi vingachitika kuti ateŵeti aku Chiuta nawu akhumbi unkhankhu wakutuliya ku ŵanthu? Tiyeruzgiyi kuti kaboni wachinyamata ngwakuziŵika ukongwa mu chigaŵa chinyaki, kweni atimuziŵa cha kuti ndi Kaboni ndipu wapaskika chigaŵa chenicho kuti wakapharazgeku. Kumbi wachitengi mantha? Panyaki pe m’bali munyaki yo wanyozeka chifukwa chakwanja kuteŵete Yehova. Kumbi iyu wazomerezgengi kuti vo ŵanthu wo atimuchitiya vitimbanyizgi vo wachita pa umoyu waki? Pamwenga pe Mkhristu munyaki yo wakuchita ubudi ukulu. Kumbi wabisengi ubudi waki chifukwa chakuwopa kuti mbiri yaki yinangikengi mu mpingu ndipuso kuwopa kuti wangaguŵiska anyaki? Asani waŵanaŵaniyengi ukongwa za kunozga ubwezi waki ndi Yehova, ‘wajidaniyengi ŵara a mpingu’ kuti amuwovyi.—Ŵerengani Yakobe 5:14-16.

10. (a) Nchinthu wuli cho chingachitika asani tiŵanaŵaniya ukongwa mo ŵanthu anyaki atitiwone? (b) Kumbi tilayizgika vinthu wuli asani tichita vinthu mwakujiyuyuwa?

¹⁰ Vingachitika kuti titesesa kuti tije paubwezi wakukho ndi Chiuta kweni Mkhristu munyidu kanandi watitipaska ulongozgi. Vo wangawona paku isi vingatiwovya kuti tileki kukana kulonde ulongozgi chifukwa cha kunyada ndipuso kujiwona nge kuti palivi cho tinangiska. Tiyeruzgiyi kuti mugwira nchitu pamoza ndi Mkhristu munyinu. Kumbi mungadandawula asani munthu munyaki ndiyu wangalumbika chifukwa cha fundu zamampha ndipuso nchitu yo imwi mwagwira mwaphamphu? Asani vakuchitikiyani vange ivi, ziŵani kuti, “mweniyo ngwakujiyuyuwa mu mzimu wakarondanga thumbiku.”—Nthanthi 29:23.

11. Kumbi asani atitiwonga tikhumbika kuchita wuli mu mtima mwidu, nanga chifukwa wuli?

¹¹ Ŵara ndipuso wo ‘akhumba ura mu mpingu’ atenere kuphwere ukongwa kuti aleki kujipenje unkhankhu kutuliya ku ŵanthu. (1 Tim. 3:1; 1 Ŵat. 2:6) Kumbi mubali watenere kuchita wuli asani walumbika pa nchitu yo wachita umampha? Iyu wakhumbika cha kujilumba mwakujumpha mwesu nge mo yinguchitiya Fumu Sauli. (1 Sam. 15:12) Kumbi iyu waziŵa kuti nchitu yamampha yo wachita, yafiskika chifukwa cha lisungu laku Yehova ndipuso kuti vizimuyende umampha munthazi vithemba pa vitumbiku ndi chovyu chaku Chiuta? (1 Pet. 4:11) Mo tichitiya mu mtima mwidu asani atilumba vilongo mtundu wa unkhankhu wo tipenja.—Nthanthi 27:21.

12. Nchinthu wuli cho chingutondekeska Ayuda anyaki kuti aleki kuvwisiya Yesu?

¹² Fundu yinyaki yo yingatitondekeska kuti tilonde unkhankhu kutuliya kwaku Chiuta ndi vo tikhumba. Asani tikhumba vinthu viheni vingatitondekeska kuvwa uneneska wosi. (Ŵerengani Yohane 8:43-47.) Yesu wangukambiya Ayuda anyaki kuti, avwisiyanga cha uthenga waki chifukwa ‘maulakalaka nga uskewu Diabolo ndingu akhumbanga kuchita.’

13, 14. (a) Kumbi akufufuza akambanji pa mo wongu widu uchitiya asani tavwa mazu ngakupambanapambana nga ŵanthu? (b) Nchinthu wuli cho chingatiwovya kusankha yo tingamuvwisiya?

¹³ Nyengu zinyaki tikhumba kuti tivwengi vo tikhumba kuvwa. (2 Pet. 3:5) Yehova wakutipanga ndi lusu lakuti tilekengi kuvwa chiwawa chambula kwenere. Jani dankha cheti kwa kanyengu kamanavi kuti muvwi mazu nga vinthu vakupambanapambana. Mutenere kuti munguŵika maŵanaŵanu nginu ngosi pa mazu nga vinthu vosi cha. Chinanga kuti wongu winu ungavwa mazu nga vinthu vinandi, kweni wakuwovyani kuti muŵanaŵaniyi pa mazu nga chinthu chimoza pe. Ŵanthu akufufuza vinthu, akamba kuti kupambaniska mazu nga vinthu vinandi panyengu yimoza nkhwakusuzga ukongwa asani ŵanthu ndiwu alongoro.  Ivi ving’anamuwa kuti asani ŵanthu ŵaŵi alongoro panyengu yimoza ndikuti mukhumbika kusankha yo mungavwisiya. Kuti musankhi vithemba pa munthu yo mukhumba kumuvwisiya. Ayuda wo akhumbanga kuchita maulakalaka nga uskewu Diabolo, angutondeka kuvwisiya Yesu.

¹⁴ Tituvwa mazu ngakutuliya ku ‘nyumba ya wazeru’ ndi ‘nyumba ya wakupusa.’ (Nthanthi 9:1-5, 13-17) Tingakamba kuti zeru ndi kupusa vititidana kweni isi ndisi titenere kusankha. Kumbi tivwiyengi yani? Kwamuka kwidu kuthemba paku yo tikhumba kuchita khumbu laki. Mbereri zaku Yesu zivwisiya mazu ngaki ndi kumulondo. (Yoh. 10:16, 27) Izu zizomerezga “uneneska.” (Yoh. 18:37) “Liu la alendu kuti ziziŵa cha.” (Yoh. 10:5) Mbereri zakujiyuyuwa zenizi ndizu zilonde unkhankhu.—Nthanthi 3:13, 16; 8:1, 18.

15. Kumbi masuzgu ngo Paulo wakumananga nangu ‘ngenga unkhankhu’ ku ŵanthu anyaki munthowa wuli?

¹⁵ Kukunthiyapu kwidu asani tichita khumbu laku Yehova kuwovyengi ŵanthu anyaki kuti alonde unkhankhu. Paulo wangukambiya mpingu wa ku Efeso kuti: “Viyo na, ndiŵeyere imwi kuropwa cha mu mtima pa visuzgu vangu vapa chifukwa chinu, venivo mbunkhankhu winu.” (Ŵaef. 3:13) Kumbi Paulo wang’anamuwanganji po wakambanga kuti masuzgu ngaki ngenga ‘unkhankhu’ kwa Akhristu a ku Efeso? Paulo wenga wakunozgeka kulutirizga kuteŵete Akhristu a ku Efeso chinanga kuti wakumananga ndi masuzgu ndipu venivi valongonga kuti mwaŵi wo abali ŵenaŵa ŵenga nawu wenga ukulu ndipuso wapachanya ukongwa. Asani Paulo wanguthera panyengu ya masuzgu, vatingi vilongongi kuti ubwezi wawu ndi Yehova, uteŵeti ndipuso chigomezgu chawu venga vambula nchitu. Kukunthiyapu kwaku Paulo kunguwovya kuti Chikhristu chiluti panthazi ndipu vingulongo kuti kuja wakusambira waku Yesu nkhwakukhumbika ukongwa kuluska chechosi cho tingaŵa nachu.

16. Kumbi Paulo wangukumana ndi masuzgu wuli ku Lustra?

¹⁶ Ŵanaŵaniyani mo phamphu ndi kukunthiyapu kwaku Paulo kwakwaskiyanga ŵanthu anyaki. Lemba la Machitidu 14:19, 20 likamba kuti: ‘Anguza Ayuda, kutuwa ku Antioke ndi Ikonio: ndipu angukopa mizinda yo, ndi angumponya Paulo mya, ndipu angumguziya kubwalu ku muzi [wa Lustra], pakuŵanaŵana kuti wafwa. Kweni achimzingiriya akusambira, wanguyuka ndi wangusere mu muzi: ndipu ndi mulenji wangutuwaku pamoza ndi Barnaba kuluta ku Derbe.’ Ŵanaŵaniyani kuti ampuma pafupi kufwa kweni mulenji waki wangwenda pasi makilomita 100.

17, 18. (a) Kumbi Timote wangulondo masuzgu ngo Paulo wangukumana nangu ku Lustra munthowa wuli? (b) Kumbi kukunthiyapu kwaku Paulo kungumuwovya wuli Timote?

¹⁷ Kumbi Timote nayu wenga yumoza wa akusambira wo anguwovya Paulo? Nkhani ya  m’buku la Machitidu yikonkhoska viŵi cha, kweni vitenere kuti venga nadi viyo. Wonani vo Paulo wangulembe Timote mukalata yaki yachiŵi. Iyu wanguti: ‘Ungurondo chisambizu changu, kendedu, . . . vinthu vo vingundiwiya mu Antioke [kudikiskika mumsumba wo], mu Ikonio [akhumbanga kundiponya mya], mu Lustra [kundiponya mya], masuzgu ngeningo ndingukumana nangu: ndipu mwaku vosi wangundizuwuwa Mbuya.’—2 Tim. 3:10, 11; Mac. 13:50; 14:5, 19.

¹⁸ Timote ‘wangulondo [waziŵanga]’ vo vingumuchitikiya Paulo ndipuso masuzgu ngo wangukunthiyapu. Ivi vingumukwaska ukongwa Timote. Paulo wati wawere ku Lustra, wangusaniya kuti Timote wenga Mkhristu wa mbiri yamampha chifukwa ‘angusimikizgiya umamphavi abali a mu Lustra ndi Ikonio.’ (Mac. 16:1, 2) Pati pajumpha nyengu wangupaskika maudindu ngakulungakulu.—Ŵaf. 2:19, 20; 1 Tim. 1:3.

19. Kumbi kukunthiyapu kwidu kungawovya wuli ŵanthu anyaki?

¹⁹ Kukunthiyapu kwidu asani tichita khumbu laku Chiuta kungawovya so anyaki, ukongwa ampupuka. Anandi mwa ampupuka ŵenaŵa angazija ateŵeti aku Chiuta akukhumbika ukongwa asani akuwa. Ampupuka awona ndi kusambira malusu nga mo angachitiya mu uteŵeti pe cha kwaku isi, kweni ayanduwa so asani awona mo tichitiya ndi masuzgu ngo tikumana nangu pa umoyu widu. Paulo ‘wangukunthiyapu vosi’ kuti wosi wo alutirizga kuja akugomezgeka ‘ataskiki ndi kulonde unkhankhu wa muyaya.’—2 Tim. 2:10.

20. Nchifukwa wuli titenere kulutirizga kupenja unkhankhu wakutuliya kwaku Chiuta?

²⁰ Mwaviyo, kumbi mphakwenere cha kuti tilutirizgi ‘kupenja unkhankhu wakutuwa kwaku Chiuta’? (Yoh. 5:44; 7:18) Mphakwenere kuchita viyo! (Ŵerengani Ŵaroma 2:6, 7.) Yehova wapereka ‘umoyu wamuyaya kwaku ŵeniwo apenja unkhankhu.’ Kweniso, asani tichita ‘linthata pa nchitu zamampha’ titovya anyaki kuti alutirizgi kuja akukho, kuti azilonde umoyu wambula kumala. Mwaviyo, tingazomerezganga chechosi cha kuti tileki kulonde unkhankhu wo Chiuta watitipaska.