1. Nkuchincha kuli biyeni kwakachitika muli zimwi zisi muminyaka yayinda?

KWAMINYAKA myiingi yayinda, bantu munyika yoonse bakali aazikombelo nzibakali kunjila. Pesi muminyaka miche yakayinda, kuli kuchincha kupati kwakachitika. Bantu biingi tabachikwe chikombelo nchibanjila. Muzisi zimwi, bantu biingi baamba kuti tabakwe chikombelo nchibanjila. *​—Mt. 24:12.

2. Niinzi chilikupa kuti bantu biingi kabatachiyandi kukomba?

² Nkamboonzi bantu biingi nibatachiyandi kukomba? * Bamwi balakonzya kuchelezegwa abunoti azyakulikondelezya naakuti amakataazyo aabuumi. (Lk. 8:14) Bamwi bakali kunjila zimwi zikombelo bakaleka nkaambo tabachisyomi pe kuti Leza mpali. Bamwi balasyoma kuti Leza mpali pesi babonaanga kuba wachimwi chikombelo kwakaba kwachiindi, takuchibeleki pe mazubaano akuti takucheendelani pe asayensi. Kulakonzeka kuti bakamvwa kubeenzinyina, kubayiisi akuli basikutola twaambo kuti buumi bwakalisandukila alubo bantu biingi mbibamvwa tabaambi twaambo tumvwikka tupa kuti basyome kuti Leza mpali. Bamwi bakaleka kunjila zikombelo akaambo kabafundisi bayandisya mali akulemekwa. Muli zimwi zisi, mfulumende zibikkide milawu iikasya kuchita zimwi zintu zyabukombi.

3. Makanze aachiiyo eechi nganzi?

³ Jesu uyanda kuti ‘tuyiisye bantu bazisi zyoonse kuti babe basikwiiya.’ (Mt. 28:19) Nga tulabagwasya biyeni bantu batakombi  kuti bayande Leza akuti babe basikwiiya baKristu? Tweelede kuziba kuti nzila muntu njawutambulaayo mulumbe wesu, yeendelana aakuti wakakomenena kuli. Muchikozyano, bantu bakuEurope balakonzya kukaka kutuswiilila kwiinda bantu bazwa kuAsia. Nkamboonzi nikuli boobo? Nkaambo kuEurope bantu biingi balilizi Bbayibbele alubo balizi kuti Leza nguwe wakalenga zintu zyoonse. Pesi kuAsia, biingi Bbayibbele tabalizi pe naakuti balizi mbichaani alubo tabasyomi pe kuti kuli Mulengi. Nkinkaako, makanze aachiiyo eechi ngakutugwasya kuti tuzwidilile kukambawukila bantu mbituswaana katutalangi kuti bazwa kuli.

4. Nkamboonzi nitweelede kukkala katuli amaboneno aali kabotu?

⁴ Ba Amaboneno Aali Kabotu. Munyaka amunyaka, kuli bantu biingi banga baba Bakamboni baJehova. Kabatanaba Bakamboni, biingi bakali kulilemeka alubo teebakali kukuyanda pe kuupa-wupa ameso kuchitwa aazikombelo. Pesi bamwi bakali kupona buumi butali kabotu, kabachita michito mibi njibakeelede kuleka. Kwiinda mukugwasigwa aaJehova, tuli aachoonzyo chakuti tuyoobajana bantu ‘balibambilide kutambula buumi butamani.’​—Mil. 13:48; 1 Tim. 2:3, 4.

5. Niinzi chipa kuti bantu baswiilile nitubakambawukila?

⁵ Ba Aluzyalo Abupampu. Chiindi chiingi, bantu balatuswiilila nitubakambawukila kutali akaambo kamakani ngitwaamba pesi akaambo kanzila mbutwaawamba. Balatuswiilila chiindi nitubatondeezya luzyalo, bupampu aluyando. Nikuba boobo, tatubasungilizyi kuti baswiilile nzitwaamba. Pesi tuleezya kuziba maboneno aabo atala abukombi. Muchikozyano, tulakonzya kuziba kuti bamwi tabakuyandi pe kwaambuula zyabukombi abantu mbibatazi. Bamwi bakubona kakutali kabotu kubuzigwa nzibayeeya atala aLeza. Alubo bamwi kubafwisya bweeme kuti babonwa kabali kubala Bbayibbele, kapati kuti kabali kugwasigwa aaBakamboni baJehova. Kufumbwa maboneno aabo, tuleezya kumvwisisisya mbubalimvwa bantu.​—2 Tim. 2:24, amajwi aali munsi.

6. Mwaapostolo Pawulu wakatondeezya biyeni kuti wakali kuchincha-chincha alubo nga tulamutobelezya biyeni?

⁶ Tweelede kuchita biyeni kuti twabona kuti umwi muntu tatondeezyi chiyandisyo, nitubelesya majwi aali mbuuli aakuti “Bbayibbele,” “zintu zyakalengwa,” “Leza” naakuti “bukombi”? Tulakonzya kuchita mbuuli mwaapostolo Pawulu akuchincha-chincha nzila zyakwaambuula. Naakali kwaambuula aamaJuda, Pawulu wakabelesya Magwalo. Pesi chiindi naakali kwaambuula aamaGrikki bakuAreyopagi bakatali kukomba, taakali kwaamba pe kuti nzyaakali kubabuzya zyakali kuzwa muBbayibbele. (Mil. 17:2, 3, 22-31) Nga tulachitobelezya biyeni chikozyano chaPawulu? Kuti waswaana muntu uutazisyomi zyaambwa aaBbayibbele, toyelede kulitondeezya kuti ulikubelesya Magwalo nuli kwaambuulaawe. Kuti wabona kuti muntu ooyo tayandi pe kuti bamwi bamubone kamulikwaambuula zyamuBbayibbele, ulakonzya kumutondeezya magwalo kubelesya fooni kuchitila kuti bantu batazibi zilikuchitika.

7. Tweelede kuchitaanzi kuti tuchite mbuuli Pawulu, mbuuli mbukulembedwe muli 1 Bakorinto 9:20-23?

⁷ Ba Muntu Uumvwisisisya Alubo Uuswiilila. Tweelede kuziba zintu zipa kuti bantu mbituswaana babe aamaboneno ngibalaawo. (Tus. 20:5) Atuchilange-lange lubo chikozyano chaPawulu. Pawulu wakakomenena muchilawu chamaJuda. Pesi wakeelede kuchincha-chincha nzila njaakali kukambawukaayo kubantu bakatali maJuda, nkaambo Jehova teebakamuzi pe alubo Magwalo bakaazi mbichaani. Andiswe tweelede kuyanduulisisya akubuzisisya kuli bamwi baba aachiindi chilamfu kabakambawuka kuchitila kuti tuzibe bantu mbitukambawukila muchilawu chesu.​—Bala 1 Bakorinto 9:20-23.

8. Njiili nzila yakusaanguna kwaambuuzyania aabantu atala aBbayibbele?

 ⁸ Makanze eesu nga kuyanduula bantu ‘beelela.’ (Mt. 10:11) Kuti tukonzye kuchita oobo, tweelede kubapa chiindi chakwaamba maboneno aabo mpawo tubaswiilile. Umwi mukwesu wakuEngland, nga wakumbila bantu kuti baambe maboneno aabo atala azikonzya kupa kuti mpuli ikkale kiibotelwa, bazyali mbubakonzya kukomezya bana ambubakonzya kulisimya bantu kuti teebajatwa kabotu. Mukwesu ooyu naazwa kumvwa nzibayeeya, nga wabuzya kuti, “Mwaabona biyeni malayilile aaya aakalembwa muminyaka iili 2 000 yakayinda?” Kataambide pe kuti Bbayibbele, nga wabatondeezya lugwalo ndwasalide kabelesya fooni yakwe.

9. Nga tulabagwasya biyeni bantu batayandi kwaambuula makani aali atala aLeza?

⁹ Tulakonzya kukambawukila bantu batayandi kwaambuula makani aali atala aLeza kuti twaambuulaabo atala azimwi zintu nzibayandisya. Muchikozyano, bantu biingi bayandisya kulanga zintu zili munyika azili mujulu. Tulakonzya kwaamba kuti: “Zintu zyiingi zyakapangwa aabantu, nga bazipanga nkaambo bazyasayesi bakkopa zintu ziliwo kale. Bantu bapanga ma-microphone ama-camera nga bayiya atala amatwi ameso aazyuuka. Ubonaanga zintu zili munyika zyakazwa kuli? Zyakazwa kumanguzu aagambya na? Kumuntu na? Kuli zimwi zintu na?” Nitwamvwa mbayeeya, tulakonzya kwaamba kuti: “Tulakonzya kulibuzya kuti ngwani ngubakkopa bantu bapanga zintu, nibayiya mbaapangidwe matwi ameso. Amwi makani aakalembwa aasikulemba tupeto aachiindi akandinoneezya loko aakuti: ‘Ooyo wakapanga kutwi, sena takonzyi kumvwa? Ooyo wakalenga liso, sena takonzyi kubona? . . . Ngonguwe uuyiisya bantu kuba aluzibo!’ Bamwi bazyasayensi balaazumina makani aaya alubo balazumina kuti zintu zyakalengwa biya.” (Int. 94:9, 10) Kuzwa waawo, tulakonzya kumutondeezya vidiyo aajw.org^® iijanika aalembedwe kuti “Interviews and Experiences” muchipanzi chiti “Viewpoints on the Origin of Life.” (Langa aalembedwe kuti PUBLICATIONS > VIDEOS.) Tulakonzya kumupa kabbuku kati Was Life Created? naakuti kati The Origin of Life​—Five Questions Worth Asking.

10. Nga tulaambuula biyeni amuntu uutayandi kwaambuula makani aali atala aLeza?

¹⁰ Bantu biingi bayanda kuba alyajuunza lili kabotu. Pesi biingi bayoowa kuti nyika izoonyonyoonwa naakuti buzooba busena butakkaliki pe. Umwi mulangizi weendeenda wakuNorway wakati, bantu batayandi kwaambuula makani aali atala aLeza balakuyandisya kwaambuula atala azyiimo zyanyika. Nazwa kujuzyania  abantu, nga wabuzya kuti: “Mubonaanga ngwani uukonzya kupa kuti tube aalyajuunza lili kabotu? Mbantu bazyapolitikisi na? Bazyasayensi na? Nguumwi muntu na?” Naamvwa mbubayeeya, nga wabala naakuti kwaamba lugwalo lutondeezya kuti buumi bwakunembo bunooli bubotu. Bamwi ngababotelwa atala achisyomezyo chamuBbayibbele chitondeezya kuti nyika inooliwo kukabe kutamani akuti bantu bachita zintu zibotu bayookkala aalinjiyo kukabe kutamani.​—Int. 37:29; Muk. 1:4.

11. Nkamboonzi nitweelede kuchincha nzila zyakukambawuka alubo nga tulamutobelezya biyeni Pawulu mbuuli mbukulembedwe muli Baroma 1:14-16?

¹¹ Tweelede kuchincha-chincha nzila zyakukambawuka nitwaambuula abantu mbituswaana. Nkamboonzi nitweelede kuchita oobo? Nkaambo bantu balisiyene. Zintu ziyandwa aawumwi muntu, umwi nga taziyandi pe. Bamwi bantu tabakuyandi pe kwaambuula makani aali atala aLeza naakuti Bbayibbele pesi bamwi balimvwa kabaangunukide kuti twasaanguna kwaambuula zimwi katutanaamba zyamuBbayibbele. Muzyiimo zyoonse, tweelede kuyanduula mweenya wakwaambuula abantu bamisyobo yoonse. (Bala Baroma 1:14-16.) Nikuba boobo, tatweelede kuluba kuti Jehova nguwe uukonzya kupa kuti kasimpe kakomene mumyoyo yabantu bakayanda.​—1 Kor. 3:6, 7.

12. Tweelede kuchitaanzi kuti tukambawukile bantu bazwa kuAsia batazi zyiingi atala aMulengi?

¹² Munyika yoonse, basikupupulula balikuswaana bantu bazwa kuAsia, kuswaanizya abaabo bakkala muzisi ooko mfulumende zyakulimbabo taakwe nibakalipa chiindi chakuyeeya kuti kuli Mulengi. Bamwi balayanda kuziba zyiingi mpawo nga bazumina kwiiya Bbayibbele pesi bamwi tabakwe chiyandisyo chakwiiya zintu zipya. Niinzi chikonzya kutugwasya kuti tubakambawukile? Bamwi basikupupulula bali aaluzibo balazwidilila nkaambo ngabasaanguna kwaambuula tumwi twaambo abantu aabo, kuba andaba ambabo alubo kuti kazikonzeka, nga babuzya bantu aabo mbubakagwasigwa akubelesya malayilile aamuBbayibbele mubuumi bwabo.

13. Niinzi chikonzya kugwasya bantu kuti babe aachiyandisyo aBbayibbele? (Langa chifanikisyo chili aachivumbyo.)

¹³ Bantu biingi balaayandisya malayilile aagwasya aazwa muBbayibbele. (Muk. 7:12) Umwi muchizi uukkala kuNew York, uuswaya bantu baambuula chiChina wakati: “Ndileezya kubatondeezya kuti ndili aandaba abantu alubo ndilabaswiilila. Kuti ndamvwa kuti bantu aabo bachili beenzu, nga ndababuzya kuti: ‘Buli biyeni buumi bwakokuno? Mwakawujana na mulimu? Bamujisi kabotu na bantu bamomuno?’” Chimwi chiindi, kwaambuula munzila iili boobu, kupa kuti muchizi ooyu ajane mweenya wakubabuzya njiisyo zizwa muBbayibbele. Kuti kazichita, nga wayungizya kati: “Mubonaanga tweelede kuchitaanzi kuti tukkale kabotu abamwi? Ndikumbila kumutondeezya kamwi kasimpi kamuBbayibbele. Kaamba kuti: ‘Kutalisya nkondo kuli mbuuli kujulwida maanzi miingi; kubwesyanya kakutanatalika, kozwa buyo aawo.’ Mubonaanga nchenjezyo eeyi ilagwasya na kuti katuyanda kukkala kabotu abamwi?” (Tus. 17:14) Kwaambuuzyania kuli boobu chiindi chiingi kutugwasya kuti tuzibe bantu bayanda kwiiya zyiingi.

14. Umwi mukwesu wakuAsia ubagwasya biyeni bantu baamba kuti tabasyomi muli Leza?

¹⁴ Nga tulabagwasya biyeni bantu baamba kuti tabasyomi pe kuti Leza mpali? Mukwesu waba aachiindi chilamfu kakambawukila bantu batasyomi muli Leza kuAsia wakati: “Kuti muntu kalikwaamba kuti tandisyomi muli Leza, chiindi chiingi nga ulikwaamba kuti tabasyomi pe baleza bakombwa muchilawu mwakkala. Nkinkaako, nga ndazuminana anguwe  kuti baleza biingi bapangwa aabantu akuti teebachoonzyo pe. Mpawo nga ndamubalila Jeremiya 16:20 iiti: ‘Sena muntu ulakonzya kulipangila baleza kakuli tabali baleza beni-beni?’ Mpawo nga ndamubuzya kuti: ‘Nga tulawubona biyeni musiyano uuliwo aakati kaleza wachoonzyo abaleza bakulipangila?’ Kuzwa waawo, nga ndaswiilisisya mpawo nga ndamubalila Isaya 41:23, iiti: ‘Amutwaambile zintu iziyoocitika kumbele, kutegwa tuzibe kuti nywebo muli baleza nchobeni.’ Mpawo nga ndamutondeezya chikozyano chitondeezya Jehova mbaakaambilizya zintu ziyoochitika kunembo.”

15. Twiiyaanzi kuchikozyano chamukwesu wakuEast Asia?

¹⁵ Umwi mukwesu wakuEast Asia ubelesya nzila iitobela chiindi nabweeda kubantu. Wakati: “Nga ndabatondeezya makani aabusongo aazwa muBbayibbele, bupolofita bwamuBbayibbele bwakazuzikizigwa amilawu iiyendelezya zintu zyoonse zyakalengwa. Mpawo nga ndabagwasya kubona kuti zyoonse eezi zitondeezya kuti kuli Mulengi uupona uuli aabusongo. Kuti muntu wazumina kuti Leza mpali, nga ndamutondeezya nzilyaamba Bbayibbele atala aJehova.”

16. Kweendelana amajwi aali muli Bahebrayo 11:6 nkamboonzi bantu mbitwiiyaabo Bbayibbele nibeelede kusyoma Leza aBbayibbele alubo nga tulabagwasya biyeni kuti bachite oobo?

¹⁶ Chiindi nituchitisya zyiiyo zyaBbayibbele kubantu batakwe chikombelo nchibanjila, tweelede kwiinkilila kunembo katubagwasya kuti basyome kuti Leza mpali. (Bala Bahebrayo 11:6.) Alubo tweelede kubagwasya kuti bazisyome nzilyaamba Bbayibbele. Kuti tuchite oobo, tweelede kwiindulula tumwi twaambo tuyandikana kwaziindi zyiingi. Muchiiyo chimwi achimwi, tulakonzya kwaambuuzyania atala abumboni butondeezya kuti Bbayibbele ndiJwi lyaLeza. Kuchita oobo kuswaanizya kwaambuuzyania mubufwiifwi atala abupolofita bwamuBbayibbele bwakazuzikizigwa, makani aasayensi, makani aazintu zyakachitika chiindi amalayilile aagwasya.

17. Kuba aaluyando abantu kupa kuti bachiteenzi?

¹⁷ Tugwasya bantu kuti babe basikwiiya baKristu kwiinda mukubatondeezya luyando katutalangi kuti balakomba na naakuti pe. (1 Kor. 13:1) Nitwiiyaabo, makanze eesu ngakuti babone kuti Leza ulatuyanda akuti uyanda kuti tumuyande. Munyaka amunyaka, bantu biingi bakatali kuyanda zyabukombi bakabbabbatizigwa nkaambo bakatondeezya kuti balamuyanda Leza. Nkinkaako, weelede kuba amaboneno aali kabotu alubo uyande bantu bamisyobo yoonse. Baswiilile. Yezya kubamvwisisisya. Kwiinda muchikozyano chako, bayiisye kuti babe basikwiiya baKristu.