1-3. (a) Ino cakali ciyumu buti kuli Esita kusika kucuuno cabwami camulumaakwe? (b) Ino mwami wakacita nzi kujatikizya kuswaya kwa Esita?

ESITA wakeenda asyoonto-syoonto kuunka kucuuno camwami, kumwi kayoowede kapati mumoyo. Amuyeeye buyo mbokwakaumuna muŋanda imwakali kukkala mwami wa Persia ku Susa, kuumuna kuti wi cakuti Esita wakatalika buyo kumvwa ntaamu zyakwe alimwi azisani zyakwe zyabulemu naakali kweenda. Cakali kuyandika kapati kuti atataliki kubikkila maano kububotu bwaŋanda yamwami, misemu yaŋanda iyakali kuboneka kabotu, ciluli cazisamu zyamakedari aazwa ku Lebano ibusena ibwakali kulamfwu. Wakabikkila buyo maano kumwaalumi iwakakkede acuuno cabwami, imwaalumi iwakajisi nguzu zyakusala kuti ajaigwe naa pe.

² Mwami wakamulangisya Esita naakali kuboola, mpoonya wakamutambika nkoli yakwe yabwami yangolida. Kutambika nkoli tiicakali cintu ciyumu pe, nokuba boobo kucita oobo kwakali kuyandika kapati nkaambo cakali kwaamba buumi bwa Esita, nkaambo kwiinda munkoli eeyo mwami wakatondezya kuti wamulekelela Esita kumulandu ngwaakacita, Esita wakabisya kwiinda mukusika kumwami kakunyina kutambwa pe. Naakasika afwaafwi acuuno cabwami, Esita wakatambika janza lyakwe alimwi cakulumba wakajata nkoli yabwami mpoili atala.—Es. 5:1, 2.

³ Zyintu zyoonse zijatikizya Mwami Ahasuera zyakali kutondezya kuti wakajisi lubono lunji alimwi anguzu. Cisani camwami muna Persia aciindi eeco caambwa kuti cilakonzya kuulwa mamiliyoni aamadola mazuba aano. Nokuba boobo, Esita wakali kukonzya kubona luyando mumeso aamulumaakwe; Esita wakalizyi kuti ulayandwa kumulumaakwe. Wakaamba kuti: “Uyandanzi, mwinaangu Esita, ukumbilanzi? Uyakupegwa nekuba kuti ncisela cacisi cangu.”—Es. 5:3.

4. Mbuyumuyumu nzi mbwaakali kulangila Esita?

⁴ Esita wakalitondezyede kale lusyomo abusicamba; wakaboolede kumwami kutegwa avwune bantu bakwe boonse ibakali kuyanda kujaigwa. Nokuba kuti mwami wakamuzumizya Esita kuti asike kulinguwe, kwakali cintu cimwi cikatazya kapati icakali kuyandika kucitwa. Wakeelede kuzula mwami ooyu uulisumpula kuti muntu ngwaakali kusyoma kapati iwakali kumupa lulayo wakali muntu mubyaabi iwakabejelezya bantu ba Esita akweena mwami kuti azumine kuti bantu aaba bajaigwe. Mbuti  mbwaakali kunga wamukombelezya mwami kubona kuti makani aaya ngamasimpe, alimwi ncinzi ncotukonzya kwiiya kulusyomo lwakwe?

5, 6. (a) Mbuti Esita mbwaakaibelesya njiisyo iijanika mulugwalo lwa Mukambausi 3:1, 7? (b) Mbuti nzila Esita njaakasala kusikila mulumaakwe mboyakatondezya busongo?

⁵ Sena Esita wakeelede kuyubunwida mwami penzi lyoonse kumbele lyabantu? Kucita oobo nokwatakatondezya bulemu kumwami alimwi nocakapa kuti Hamani sikupa mwami lulayo akazye makani ngaakali kwaamba Esita. Aboobo, ino Esita wakacita nzi? Myaanda yamyaka yakaindide, Mwami Solomoni musongo wakasololelwa kulemba kuti: “Zintu zyoonse zilijisi ciindi cazyo, . . . ciindi cakuumuna aciindi cakwaamba.” (Muk. 3:1, 7) Tulakonzya kuyeeyela bausyi Esita bakujana, mwaalumi uusyomeka Moodekai, kayiisya musimbi ooyu njiisyo zili boobu ciindi naakali kukomena. Cakutadooneka, Esita wakacimvwisya mbociyandika kusala kabotu “ciindi cakwaamba.”

⁶ Esita wakaamba kuti: “Kuti kacibotezya mwami, ababoole mwami a-Hamani kupobwe ndendi mubambilide mwami.” (Es. 5:4) Mwami wakazumina  alimwi wakaambila Hamani kuti weelede kuunka. Sena mwabona Esita mbwaakaamba cabusongo? Wakatondezya bulemu kumulumaakwe akujana ciindi alimwi abusena bubotu kutegwa amwaambile makani aakali kumulibilisya.—Amubale Tusimpi 10:19.

7, 8. Ino pobwe lya Esita lyakusaanguna lyakali buti, pele nkaambo nzi ncaakamuka kwaambila mwami ncaakali kuyanda kulomba?

⁷ Cakutadooneka, Esita wakabamba pobwe eeli kabotu-kabotu, akubikkila maano kubona kuti zyoonse nzyaakali kuyandisya mulumaakwe zyabikkilizyigwa. Kupobwe eeli kwakali awaini kutegwa bantu bakkomane. (Int. 104:15) Ahasuera wakakkomana kapati, akaambo kakukkomana wakamubuzya Esita alimwi ncaakali kuyanda kulomba. Sena eeci lino ncecakali ciindi cakwaamba?

⁸ Esita wakabona kuti tiicakali ciindi cibotu. Muciindi caboobo, Esita wakatamba mwami alimwi a Hamani kutegwa bakaboole kupobwe lyabili mubuzuba ibwakali kutobela. (Es. 5:7, 8) Nkaambo nzi ncaakamuka kwaamba? Mutalubi kuti bantu ba Esita boonse bakali kulangilwa kujaigwa, akaambo kakuti Hamani wakalizumizyidwe amwami kuti ajaye ba Juda boonse. Esita wakeelede kusala kabotu ciindi cakwaamba, kutacita oobo nokwakapa kuti bantu banji bajaigwe. Aboobo, wakalindila kuti  kujanike ciindi cimbi cibotu cakutondezya bulemu mbwaakajisi kumulumaakwe.

9. Mbubotu nzi buboola akaambo kakukkazyika moyo, alimwi mbuti mbotukonzya kwiiya cikozyanyo ca Esita mumakani aaya?

⁹ Kukkazyika moyo mbube bubotu kapati alimwi tabujaniki-janiki. Nokuba kuti wakalilibilikide kapati alimwi wakaliyandide kumwaambila mwami icakali kucitika, cakukkazyika moyo Esita wakalindila ciindi cibotu. Nzinji nzyotukonzya kwiiya kucikozyanyo cakwe, nkaambo toonse buyo tulazibona zyintu zitali kabotu iziyandika kululamikwa. Ikuti katuyanda kubandika amuntu umwi uuli mubweendelezi kutegwa alanganye penzi limwi, tweelede kwiiya kukkazyika moyo kwa Esita. Lugwalo lwa Tusimpi 25:15 lwaamba kuti: “Kukazika moyo nkoongelezya mweendelezi; lulimi lutete lulabombya zifuwa.” Ikuti twalindila cakukkazyika moyo kulindila ciindi cili kabotu alimwi akwaambaula cabulemu mbubwenya mbwaakacita Esita, tulakonzya kumucinca muntu iwali sikukazya kapati. Sena Leza wa Esita, Jehova, wakamulongezya akaambo kabusongo akukkazyika moyo kwakwe?

10, 11. Nkaambo nzi kulimvwa kwa Hamani ncokwakacinca ciindi naakali kuzwa kupobwe lyakusaanguna, alimwi ncinzi mukaakwe abalongwe bakwe ncobakamwaambila kucita?

¹⁰ Kukkazyika moyo kwa Esita kwakapa kuti kucitike zyintu ziyandika kapati. Ciindi capobwe lyakusaanguna, Hamani wakaunka ‘kakkomene akukondwa mumoyo’ kayeeya kuti mwami alimwi amukaakwe bamukkomanina kwiinda bamwi. Lino Hamani naakali kuzwa amulyango waŋanda yamwami, wakabona Moodekai, imu Juda iwakacili kukaka kumufwugamina. Mbuli mbocitondezya cibalo cainda, kukaka kwa Moodekai kuti afwugame tiikwakali kubula bulemu pe, muciindi caboobo cakali kujatikizya manjezeezya aakwe alimwi acilongwe cakwe a Jehova Leza. Nokuba boobo, Hamani ‘wakanyema kapati.’—Es. 5:9.

¹¹ Hamani naakamwaambila mukaakwe abalongwe ncaakacita Moodekai, bakamwaambila kuti ayandaule cisamu cipati, icakali kulampa mamita aainda ku 22, mpoonya akulomba mwami kuti amuzumizye kwaanzika Moodekai aali ncico. Hamani wakaukkomanina muzeezo ooyo, aboobo cakufwambaana wakatalika kucita mbwaakaambilwa.—Es. 5:12-14.

12. Nkaambo nzi mwami ncaakalailila kuti abalilwe mubbuku lyamakani aa Bulelo cakupozya, alimwi ncinzi ncaakajana mumakani aaya?

¹² Masiku ngaonya aayo, mwami wakalimvwa bubi. Bbaibbele litwaambila kuti: ‘Mwami wakaba acilabila,’ aboobo wakalailila kuti abalilwe mubbuku lyamakani aa Bulelo cakupozya. Mubbuku eelyo kwakajanwa amakani aakali kwaamba zyabantu ibakali kuyanda kujaya Ahasuera. Wakaayeeya makani aayo; aboobo aabo ibakali kuyanda kumujaya bakajatwa akujaigwa. Ncinzi ncaakacitilwa Moodekai—muntu iwakayubununa makanze aabaabo ibakali kuyanda kujaya mwami? Cakutayeeyela, mwami wakabuzya bulumbu mbwaakapegwa Moodekai. Ino wakaingulwa buti? Wakaingulwa kuti kunyina ncaakacitilwa muntu ooyo.—Amubale Esita 6:1-3.

13, 14. (a) Ino zyintu zyakatalika buti kumubijila Hamani? (b) Ino mukaakwe alimwi abalongwe bakwe bakamwaambila nzi Hamani?

¹³ Kacinyongene akaambo aako, mwami wakabuzya naa kuli bapati-pati bamunkuta ibakaliko afwaafwi kutegwa bamugwasye kululamika kaambo aaka. Kakucili kooko, Hamani wakalisikide kale mulubuwa lwamwami, kulibonya kuti wakali kuyanda kuti alombe kuzumizyigwa kujaya Moodekai. Hamani katanaamba ncaakali kuyanda, mwami wakamubuzya kuti aambe mbwaakeelede kulemekwa muntu ngwaakali kukkomanina mwami. Hamani walo wakayeeya kuti mwami wakali kwaamba nguwe. Aboobo, Hamani wakaamba zyintu zipati-pati nzyaakeelede kucitilwa ooyo muntu kutondezyegwa bulemu, wakati: Muntu ooyo weelede kusamikwa cisani cabwami, bapati-pati bamusindikile nazinguluka munzi wa Susa katantide abbiza lyamwami, kabatembaula muntu ooyo kutegwa boonse bamvwe. Amuyeeye buyo mbwaakalimvwa Hamani naakaambilwa kuti muntu weelede kulemekwa wakali Moodekai! Ino nguni mwami ngwaakasala kuti aimbe cakupozya kutembaula Moodekai? Wakali Hamani!—Es. 6:4-10.

 ¹⁴ Katakkomene, Hamani wakaucita mulimo ngwaatakali kuyanda mpoonya wakazuza kuya kuŋanda kauside. Mukaakwe abalongwe bakamwaambila kuti kucinca kwazyintu ooku kulakonzya kupa kuti cintu cimwi cibyaabi cicitike; kwakali kulangilwa kuti makanze aakwe aakulwana Moodekai taakwe naakali kuyakuzwidilila.—Es. 6:12, 13.

15. (a) Mbubotu nzi ibwakaboola akaambo kakukkazyika moyo kwa Esita? (b) Nkaambo nzi ncocili cabusongo ‘kulindila’?

¹⁵ Kukkazyika moyo kwa Esita kwakapa kuti Hamani acite zyintu izyakamusampuzya. Kulibonya kuti Jehova ngowakapa kuti mwami abe acilabila. (Tus. 21:1) Nkakaambo kaako tacigambyi kuti Jwi lya Leza litukulwaizya ‘kulindila.’ (Amubale Mika 7:7.) Ikuti twalindila Leza, tulakonzya kujana kuti nzila njabelesya kumana penzi limwi ilainda kubota aali yeeyo njotwali kuyeeyela.

16, 17. (a) Ndilili “ciindi cakwaamba” ca Esita nocakasika? (b) Ino Esita wakaindene buti a Vasiti iwakali mukamwami?

¹⁶ Esita kunyina naakayanda kuti azumanane kusola kukkazyika moyo kwamwami, ciindi capobwe lyabili, wakeelede kumwaambila makani oonse. Pele ndilili naakali kunga wacita oobo? Icakacitika ncakuti, mwami wakamupa coolwe cakwaamba, wakamubuzya ncaakali kuyanda. (Es. 7:2) “Ciindi cakwaamba” ca Esita cakasika lino.

¹⁷ Tulakonzya kweezeezya Esita kapaila mupailo wamumoyo kuli Leza wakwe katanaamba majwi aaya aakuti: “Kuti kokondwa mulindime omwami, alimwi kuti kazumina mwami, kondipa buumi bwangu—nceeci ncinkumbila! Undipe bantu bangu—nkooku nkundomba!” (Es. 7:3) Amubone kuti Esita wakamusyomezya mwami kuti kusala kwakwe wakali kukulemeka. Eelo kaka Esita wakaliindene kapati a Vasiti iwakali mukamwami, walo iwakafwubaazya mulumaakwe acaali! (Es. 1:10-12) Kuyungizya waawo, Esita kunyina naakamupa mulandu mwami akaambo kakusyoma  Hamani. Muciindi caboobo, wakalomba mwami kuti amukwabilile akaambo kabuumi bwakwe ibwakali muntenda.

18. Mbuti Esita mbwaakayubununa penzi kumwami?

¹⁸ Cakutadooneka, kulomba ooko kwakamugambya mwami. Nguni iwakali kuyanda kujaya mukamwami? Esita wakazumanana kwaamba, wakati: “Ime abantu twakauzigwa kuti tukanyonyoonwe, tukajayigwe, tukafwidilizigwe. Notwakali kuuzigwa mubuzike buyo nengumwide, naba sinkondoma naatakakonzya kulunga kwakubisigwa kumwami.” (Es. 7:4) Amubone kuti Esita cakutainda mumbali wakalyaamba penzi, nokuba boobo wakayungizya akwaamba kuti penzi nolyakali kujatikizya kusambalwa mubuzike naakaumuna buyo. Pele wakeelede kumwaambila kujatikizya kujaigwa kwabantu aaba nkaambo kwakali kuyakumuletela penzi mwami.

19. Ncinzi ncotukonzya kwiiya kuli Esita caboola kumakani aakwaamba cakusalazya?

¹⁹ Cikozyanyo ca Esita cituyiisya zinji kujatikizya mbotweelede kwaamba cakusalazya. Ikuti kamuyanda kwaambila muyandwa wanu naa muntu umwi uuli mubweendelezi kujatikizya penzi limwi, kukkazyika moyo, bulemu, alimwi kwaamba camasimpe kakunyina kwiinda mumbali kuyakumugwasya kapati.—Tus. 16:21, 23.

20, 21. (a) Mbuti Esita mbwaakayubununa makanze mabi aa Hamani, alimwi ino mwami wakacita nzi akaambo kamakani aaya? (b) Ino Hamani wakacita nzi ciindi makanze aakwe mabi naakayubununwa?

²⁰ Ahasuera wakabuzya kuti: “Ngwani? Uli kuli muntu uulisungwide kucita boobo.” Amumuyeeyele buyo Esita katondeka munwe kumwi kaamba majwi aaya: “Ngusikaamboma, ngusinkondoma, ngonguwe mubi Hamani oyu.” Ino ncinzi Hamani ncaakacita kujatikizya mulandu ooyu? Hamani wakayoowa kapati. Amweezeezye mwami mbwaakanyema naakazyiba kuti muntu ooyu ngwaakali kusyoma wakamoongelezya kuti asaine amulawo iwakali kujatikizya kujaigwa kwamukaakwe uuyandwa! Mwami  wakabalikila kuya anze mugaladeni kutegwa akkalwe moyo.—Es. 7:5-7.

²¹ Makanze aa Hamani naakayubununwa akutondezya kuti wakali muntu mubi, wakafwugama kumaulu aa Esita mukamwami. Ciindi mwami naakapiluka muŋanda akubona Hamani kali kucuuno ca Esita kakombelezya, kanyemede wakamupa mulandu Hamani wakuyanda kujata mukaakwe muŋanda yamwami. Mulandu ooyu wakali kupandulula kuti Hamani wakeelede kujaigwa. Bakamubweza kumwi kavwumbidwe kubusyu. Umwi wabapati-pati bamwami wakayubununa makani aambi, wakaambila mwami zyacisamu cipati Hamani ncaakali kuyanda kwaanzikila Moodekai. Kakunyina akusowa ciindi, Ahasuera wakalailila kuti Hamani aanzikwe acisamu nciconya eeco.—Es. 7:8-10.

22. Mbuti cikozyanyo ca Esita mbocikonzya kutuyiisya kutatyompwa, kuba bantu bazilanga munzila yeelede zyintu, naa kuzumanana kuba alusyomo?

²² Munyika iino iitaluleme, ncuuba-uba kuyeeya kuti taakwe nokuya kuba bululami. Sena kuli nomwakalimvwa kale boobo? Esita kunyina naakatyompwa, lyoonse wakali kuzilanga munzila yeelede zyintu, lyoonse wakalijisi lusyomo. Ciindi nocakasika, cabusicamba wakaamba ciluzi alimwi wakasyoma Jehova kuti ulacita zyoonse ziyandika. Andiswe atucite mbubwenya oobo! Jehova taakwe naacinca kuzwa mumazuba aa Esita. Asunu ucijisi nguzu zyakujata bantu babi abumpelenge bwabo mutukole twabo beni, mbubwenya mbwaakacita kuli Hamani.—Amubale Intembauzyo 7:11-16.

23. (a) Ino mbulumbu nzi mwami mbwaakapa ba Moodekai a Esita? (b) Mbuti businsimi bwa Jakobo mbwaakasinsima naakali afwaafwi akufwa kujatikizya Benjamini mbobwakazuzikizyigwa? (Amubone kabbokesi kakuti: “Businsimi Ibwakazuzikizyigwa.”)

²³ Kazitanacitika zyintu eezyi, mwami wakazyi Moodekai kuti ngowakamufwutula kukujaigwa, pele aciindi eeci wakazyiba alimwi kuti Moodekai ngomwaalumi wakakomezya Esita. Ahasuera wakapa cuuno ca Hamani kuli Moodekai cakuba mweendelezi wabili. Ŋanda ya Hamani—kubikkilizya alubono lwakwe lunji—mwami wakalupa kuli Esita, walo iwakabikka Moodekai kuti kazilanganya.—Es. 8:1, 2.

24, 25. (a) Nkaambo nzi Esita ncaakazumanana kulibilika kujatikizya makanze aa Hamani nokuba kuti akayubununwa? (b) Mbuti Esita mbwaakabikka buumi bwakwe muntenda ciindi cabili?

²⁴ Mbwaanga sinkondonyina Esita alimwi a Moodekai wakajaigwa,  sena Esita muka mwami wakeelede kuleka kulibilika? Naakacita oobo kuti naakali kuliyanda. Aciindi eeco, mulawo wa Hamani wakujaya ba Juda boonse wakali kwaambilizyigwa mumasena oonse aabulelo oobo. Hamani wakawaalide cisolo, naa Puri—kweelede kuti zyakali zyamizimo—kutegwa azyibe ciindi cibotu naakeelede kuzuzikizya makanze aakwe mabi. (Es. 9:24-26) Buzuba oobo bwakacili kulamfwu, pele mazuba akali kweenda cakufwambaana. Sena kuli cakali kukonzya kucitwa kujatikizya makanze aaya mabi?

²⁵ Cakutaliyanda Esita wakabikka buumi bwakwe muntenda alimwi, kakunyina kutambwa wakasika kumwami alimwi. Aciindi eeci, wakalilila bantu bakwe, kukombelezya balumi bakwe kutegwa bagwisye mulawo ooyo mubi. Pele milawo iyakali kubikkwa kwiinda muzyina lyamwami waba Persia tiiyakali kucincwa pe. (Dan. 6:12, 15) Aboobo, mwami wakapa nguzu Esita a Moodekai kuti babikke mulawo mupya. Mulawo wabili wakaambilizyigwa koonse-koonse, alimwi wakali kupa lwaanguluko kuba Juda lwakulikwabilila. Basimabbiza bakaunka mumasena oonse aakali kweendelezyegwa abulelo oobo, kuyakwaambila ba Juda boonse makani mabotu aaya. Lino ba Juda bakaba abulangizi. (Es. 8:3-16) Tulakonzya kweezeezya ba Juda kabalibambila nkondo, calo ncobatakali kukonzya kucita kakunyina mulawo ooyo mupya. Pele icakali kuyandika kapati ncakuti, sena “Jehova wamakamu makamu” wakali kuyakubagwasya bantu bakwe?—1 Sam. 17:45.

26, 27. (a) Ino kuzunda Jehova nkwaakapa bantu bakwe kujatikizya basinkondonyina kwakali kupati buti? (b) Ino kujaigwa kwabana ba Hamani kwakazuzikizya businsimi nzi?

 ²⁶ Buzuba ibwakasalidwe nobwakasika, bantu ba Leza bakalilibambilide. Nobaba bapati-pati babana Persia banji bakasala kuba kulubazu lwaba Juda kuzwa ciindi nobakamvwa kujatikizya mweendelezi wabili mupya, Moodekai mu Juda. Jehova wakapa kuti bantu bakwe bazunde kapati. Cakutadooneka, wakakwabilila bantu bakwe kuli basinkondonyina kupa basinkondo babo kuti bazundwe cakumaninina. *—Es. 9:1-6.

²⁷ Kuyungizya waawo, Moodekai kunyina naakali kukonzya kuliiba kulanganya ŋanda ya Hamani ikuti bana bamuntu ooyu mubi ibakali kkumi kabacipona. Aboobo, abalo bakajaigwa. (Es. 9:7-10) Aboobo, businsimi bwamu Bbaibbele bwakazuzikizyigwa, nkaambo kaindi Leza wakaambilide limwi kuti bana Amaleki bakali kuyakujaigwa boonse, akaambo kakuti bakali basinkondonyina abantu ba Leza. (Dt. 25:17-19) Bana ba Hamani kweelede kuti bakali akati kabaabo ibakali bamamanino mumusyobo ooyu ibakeelede kujaigwa.

28, 29. (a) Nkaambo nzi ncaakali makanze aa Jehova kuti Esita alimwi abantu bakwe batole lubazu munkondo? (b) Nkaambo nzi cikozyanyo ca Esita ncocili cilongezyo kulindiswe mazuba aano?

²⁸ Nokuba kuti Esita wakacili mwana, awalo wakatola lubazu mukunyamuna mikuli milemu—mbuli kugwasyilizya mukubikka mulawo mupya akujaya. Kucita boobo tiicakali cuuba-uba pe. Pele kuyanda kwa Jehova kwakali kwakuti bantu bakwe bakwabililwe kukunyonyoonwa; mumusyobo wabana Israyeli momwakali kuyakuzwa Mesiya iwakasyomezyegwa iwakali kuyakupa bulangizi kubantu boonse! (Matl. 22:18) Babelesi ba Leza mazuba aano balikkomene kuzyiba kuti ciindi Mesiya, Jesu, naakaboola aano anyika, wakabakasya basikumutobela kutola lubazu munkondo yakumubili.—Mt. 26:52.

²⁹ Nokuba boobo, Banakristo balalwana munzila yakumuuya; Saatani uliyandide kapati kunyonyoona lusyomo lwesu muli Jehova Leza. (Amubale 2 Bakolinto 10:3, 4.) Eelo kaka cikozyanyo ca Esita ncilongezyo cipati! Mbubwenya mbuli nguwe, atutondezye lusyomo lwesu kwiinda mukutondezya busongo alimwi akukkazyika moyo kwesu ciindi notwaamba cakusalazya, kwiinda mukuba basicamba, alimwi akwiinda mukulipa cakuliyandila kutegwa tugwasye bantu ba Leza.