1, 2. Ino ncipego nzi cibotu Jehova ncaakatupa?

JEHOVA wakatupa cipego cibotu kapati toonse. Cipego cabuumi. (Matalikilo 1:27) Uyanda kuti katupona buumi bubotu kapati. Aboobo watupa njiisyo izituyiisya mbotukozya kupanga zyakusala izili kabotu. Tweelede kuzibelesya njiisyo eezyi kutegwa kazitugwasya “kwaandaanya ciluzi alimwi acitaluzi.” (Bahebrayo 5:14) Twacita oobo, tuzumizya Jehova kutuyiisya kuyeeya munzila iili kabotu. Ciindi notupona kweelana anjiisyo zya Leza alimwi akubona mbozipa kuti tupone buumi buli kabotu, tulazyiba njiisyo eezyi mboziyandika kapati.

² Buumi bulakonzya kukatazya kapati. Kanji-kanji kulaba bukkale butaambidwe cacigaminina mumilawo yamu Bbaibbele. Mucikozyanyo, ambweni tulakonzya kulijana mubukkale motuyandika kusala busilisi ibujatikizya bulowa. Ino mbuti mbotukonzya kusala munzila iimukkomanisya Jehova? Bbaibbele lijisi njiisyo zituyiisya kuzyiba Jehova mbwabubona buumi alimwi abulowa. Ikuti twazimvwisya njiisyo eezyi, tuyoocikonzya kusala kabotu alimwi akuzumanana kuba amanjezyeezya aasalala. (Tusimpi 2:6-11) Lino atulange-lange njiisyo zimwi.

3, 4. (a) Mbuti Leza mbwaakayubununa mbwabubona bulowa? (b) Ino bulowa bwiiminina nzi?

³ Bbaibbele lituyiisya kuti bulowa bulisetekene nkaambo bwiiminina buumi. Alimwi buumi bulayandika kapati kuli Jehova. Ciindi Kaini naakamana kujaya munyina, Jehova wakamwaambila kuti: “Bulowa bwamunyoko bulandililila kuzwa munyika.” (Matalikilo 4:10) Bulowa bwa Abelo bwakali kwiiminina buumi bwakwe, ciindi Kaini naakajaya Abelo, wakanyonyoona buumi bwamunyina.

⁴ Nolyakamana Zambangulwe mumazuba aa Nowa, Leza wakaambila bantu kuti balakonzya kulya nyama. Pele wakabaambila cacigaminina kuti: “Tamweelede kulya nyama antoomwe abuumi bwayo, nkokuti bulowa bwayo.” (Matalikilo 9:4) Mulawo ooyu wakali kubajatikizya bana ba Nowa boonse, kubikkilizya andiswe. Cilisalede kuti kuli Jehova, bulowa bwiiminina buumi. Andiswe mbotweelede kububona bulowa oobo.—Intembauzyo 36:9.

5, 6. Ino Mulawo wa Musa wakatondezya buti Jehova mbwabubona buumi abulowa?

⁵ Mu Mulawo Jehova ngwaakapa Musa, wakaamba kuti: “Kufwumbwa muntu . . . uulya bulowa buli boonse, ndiyoomukaka muntu ooyo uulya bulowa, eelyo ndiyoomujaya. Nkaambo buumi bwacintu cipona buli mubulowa.”—Levitiko 17:10, 11.

⁶ Mulawo wa Musa wakali kwaamba kuti, ikuti muntu wajaya munyama kuti cibe cakulya, wakeelede kubutila bulowa ansi. Eeci cakali kutondezya kuti buumi bwamunyama bwapilusyigwa kumulengi, Jehova. (Deuteronomo 12:16; Ezekieli 18:4) Pele Jehova tanaakali kulangila  kuti tiikwakeelede kucaala kadosi kabulowa nokaba komwe ciindi bana Israyeli nobakali kujaya munyama. Kufwumbwa buyo kuti bacita ncobakali kukonzya ikugusya bulowa, bakali kukonzya kulya nyama kabajisi manjezyeezya aasalala. Kwiinda mukulemeka bulowa bwamunyama, bakali kutondezya kuti bakali kumulemeka Sikupa buumi, Jehova. Mulawo alimwi wakali kulailila bana Israyeli kutuula banyama kabali cipaizyo cakuvwumba zibi.—Amubone Bupanduluzi Buyungizyidwe 19 alimwi a 20.

7. Mbuti Davida mbwaakatondezya kuti wakali kubulemeka bulowa?

⁷ Tulakonzya kubona bulowa mbobuyandika kuzwa kucintu ncaakacita Davida ciindi naakali kulwana ba Filisiti. Baalumi ba Davida nobakabona kuti ufwide nyota kapati, bakabikka buumi bwabo muntenda kwiinda mukunjila munkambi yabasinkondonyina kuyoomutekela maanzi aakunywa. Pele ciindi nobakamuletela maanzi, Davida wakakaka kwaanywa alimwi “wakaatila ansi kuli Jehova.” Davida wakaamba kuti: “Cilatondwa kulindime, O Jehova, kuti ndicite boobu! Sena ndeelede kunywa bulowa bwabaalumi aaba ibabikka buumi bwabo muntenda?” Davida wakalizyi buumi alimwi abulowa mboziyandika kuli Leza.—2 Samuele 23:15-17.

8, 9. Ino Banakristo mazuba aano beelede kububona buti bulowa?

⁸ Kuzikusika muciindi ca Banakristo bakusaanguna, bantu ba Leza tiibakacili kuyandika kutuula banyama. Pele bakacili kuyandika kububona munzila yeelede bulowa. Akati kazibeela zisyoonto zya Mulawo Jehova nzyaakali kuyanda kuti Banakristo kabatobela, kwakali mulawo ooyu wakuti, ‘Amutantamuke kubulowa.’ Eeci cakali kuyandika kapati mbubwenya mbuli kutantamuka kutalilemeka naa kukomba mituni.—Milimo 15:28, 29.

 ⁹ Ncimwi buyo amazuba aano. Mbotuli Banakristo, tulizyi kuti Jehova Ngokasensa kabuumi alimwi akuti buumi boonse mbubwakwe. Alimwi tulizyi kuti bulowa bulisetekene akuti bwiiminina buumi. Aboobo tuyanda kuba masimpe kuti twazilanga-langa njiisyo zyamu Bbaibbele ciindi notusala busilisi bujatikizya kubelesya bulowa.

10, 11. (a) Ino Bakamboni ba Jehova bakubona buti kubikkwa bulowa naa zibeela zyabulowa? (b) Ino nkulisalila kuli buti Munakristo umwi aumwi nkwayelede kucita?

¹⁰ Bakamboni ba Jehova balizyi kuti ‘kutantamuka kubulowa’ cijatikizya zinji kunze buyo aakulya naa kunywa bulowa. Eeci caamba kutabikka bulowa mumibili yesu munzila iili yoonse. Alimwi cibikkilizya kutabikkwa bulowa alimwi akuyobola bulowa bwesu kutegwa tukabikkwe mbubo kumbele. Cilabikkilizya akutabikkwa cibeela cili coonse akati kazibeela zyone zyabulowa, nkokuti maseelo aapanga bulowa (red cells), maseelo aalwana tuzunda (white cells), cibeela cipa kuti bulowa kabwaangana (platelets) alimwi ameenda aamubulowa (plasma).

¹¹ Mubusilisi bumbi, zibeela eezyi zyone zyabulowa zilaandaanizyigwa mutubeela tuniini-niini. Munakristo umwi aumwi weelede kulisalila ikuti naa ulatuzumina tubeela tuniini-niini ootu naa pe. Alimwi umwi aumwi weelede kulisalila nzila zyabusilisi mbuli hemodialysis, hemodilution alimwi a cell salvage, nzila zyoonse eezyi zijatikizya bulowa bwamuntu ibwatayobolwa.—Amubone Bupanduluzi Buyungizyidwe 21.

12. (a) Nkaambo nzi Jehova ncakubikkila maano kusala nkotucita mumakani aajatikizya manjezyeezya? (b) Mbuti mbotukonzya kusala camaano kujatikizya nzila zyabusilisi?

¹² Sena Jehova ulakubikkila maano kusala nkotucita mumakani aajatikizya manjezyeezya? Inzya. Nkaambo  nzi? Akaambo kakuti kusala nkotucita kutondezya cili mumoyo wesu, alimwi Jehova ulabikkila maano kujatikizya nzyotuyeeya alimwi ambotulimvwa. (Amubale Tusimpi 17:3; 24:12.) Mbwaanga mbocibede oobo, ciindi notusala nzila zyabusilisi, tweelede kupaila kuli Jehova kulomba busolozi alimwi tweelede kuvwuntauzya kujatikizya busilisi oobo. Twamana kucita boobo, tweelede kusala kweelana amanjezyeezya eesu aakayiisyigwa njiisyo zyamu Bbaibbele. Tatweelede kubuzya bamwi mbobakonzya kucita ikuti nobali mbabo ibali mubukkale bwesu naa kulekela bamwi kutusungilizya kusala mbobayeeya balo. Munakristo umwi aumwi weelede “kunyamuna mukuli wakwe uumugeme.”—Bagalatiya 6:5; Baroma 14:12.

13. Ncinzi ncotwiiya kujatikizya Jehova kuzwa kumilawo alimwi anjiisyo zyakwe kujatikizya bulowa?

¹³ Kufwumbwa Jehova ncatwaambila kucita cigwasya ndiswe alimwi citondezya kuti ulatuyanda. (Intembauzyo 19:7-11) Nokuba boobo, tulamumvwida kutali buyo akaambo kakuti milawo yakwe igwasya ndiswe. Pele tulamumvwida akaambo kakuti tulamuyanda. Luyando ndotujisi kuli Jehova lutukulwaizya kutantamuka kubikkwa bulowa. (Milimo 15:20) Alimwi kucita boobo kulatukwabilila. Bantu banji mazuba aano balizyi kujatikizya ntenda zikonzya kuba akaambo kakubikkwa bulowa, alimwi bamadokota banji basyoma kuti kwaandula mulwazi kakunyina kumubikka bulowa cilagwasya kapati. Cilisalede kuti nzila zya Jehova zitondezya busongo alimwi aluyando lwakwe.—Amubale Isaya 55:9; Johane 14:21, 23.

14, 15. (a) Ino milawo nzi Jehova njaakapa bana Israyeli kuti ibakwabilile? (b) Ino mbuti mbomukonzya kuzibelesya njiisyo izili mumilawo eeyi?

 ¹⁴ Milawo ya Leza lyoonse yali kubagwasya bantu bakwe. Jehova wakapa bana Israyeli milawo iyakali kubakwabilila kuntenda. Mucikozyanyo, mulawo umwi wakali kwaamba kuti, ikuti muntu wayaka ŋanda wakeelede kuyaka bwaanda bufwaafwi kuzinguluka ciluli kutegwa muntu ataloki. (Deuteronomo 22:8) Mulawo uumbi wakali kujatikizya banyama. Ikuti muntu kajisi ŋombe nkali naa iiluma, wakeelede kwiibamba kabotu kutegwa itayasi naa kujaya muntu. (Kulonga 21:28, 29) Ikuti muna Israyeli kunyina naatobela malailile aaya, wakali kuba amulandu ikuti ŋombe eeyo yajaya muntu.

¹⁵ Kuzwa kumilawo eeyi tulakonzya kubona kuti buumi bulayandika kapati kuli Jehova. Ino kuzyiba makani aaya kweelede kutujatikizya buti? Tweelede kutondezya kuti tulabulemeka buumi kwiinda mukwiibamba kabotu ŋanda yesu alimwi amoota wesu, kubikkila maano mbotweenzya moota alimwi ambotusala zyakulikondelezya. Bantu bamwi, kwaambisya ibacili bakubusi, inga bayeeya kuti kunyina cibi cikonzya kubacitikila, aboobo bacita zintu zikonzya kubaletela ntenda. Pele oobo tabusyi Jehova mbwayanda kuti katulilemeka. Uyanda kuti buumi katububona kuti bulayandika, kufwumbwa naa mbuumi bwesu naa mbuumi bwabamwi.—Mukambausi 11:9, 10.

16. Ino Jehova ukubona buti kugusya da?

¹⁶ Buumi bwamuntu uuli woonse bulayandika kuli Jehova. Naba mwana uutanazyalwa ulayandika kapati kulinguwe. Mu Mulawo wa Musa, ikuti naa muntu cakutazyiba wacisa mukaintu uulaada mpoonya mukaintu ooyo naa mwana wafwa, Jehova wakali kubona muntu ooyo kuti mujayi. Eeci cakali kwaamba kuti nokuba kuti  tanaacita caali, pele muntu wafwa alimwi buumi oobo bwakeelede kulungilwa. (Amubale Kulonga 21:22, 23.) Kuli Leza, mwana uutanazyalwa, muntu uupona. Aboobo, ino muyeeya kuti ulimvwa buti kujatikizya kugusya da? Ino muyeeya kuti ulimvwa buti ciindi nabona mamiliyoni aabana batanazyalwa kabajaigwa mwaka amwaka?

17. Ino ncinzi cikonzya kuumbulizya mukaintu iwakagusya da katanamuzyiba Jehova?

¹⁷ Mbuti kuti mukaintu wakagusya da katanaiya mbwakubona kugusya da Jehova? Ulakonzya kuba masimpe kuti Jehova inga wamulekelela kwiinda mucipaizyo ca Jesu. (Luka 5:32; Baefeso 1:7) Mukaintu iwakacita cibi cili boobu teelede kuzumanana kulimvwa kuba amulandu ikuti naa wakeempwa ncobeni. “Jehova ngusiluse alimwi ngusilweetelelo,  . . Mbubonya kumapolelo aazuba mbokuli kulamfwu kapati kuzwa kumabbililo aazuba, akwalo nkwabikkide zinyonyoono zyesu mbokubede kulampa kuzwa kulindiswe.”—Intembauzyo 103:8-14.

18. Nkaambo nzi ncotweelede kubeleka canguzu kutantamuka mizeezo mibyaabi?

¹⁸ Kulemeka cipego ca Leza cabuumi kutalikila mumoyo wesu. Eeci cibikkilizya mbotulimvwa kujatikizya bamwi. Mwaapostolo Johane wakalemba kuti: “Muntu woonse uusulaika munyina mujayi.” (1 Johane 3:15) Kakunyina akuzyiba, ikutayanda muntu umwi inga kwasololela kukuba alusulo. Lusulo lulakonzya kupa kuti katutabalemeki bamwi, kubabejekezya, nokuba kulombozya kuti kubota bafwa buya. Jehova ulizyi mbotulimvwa kujatikizya bantu bamwi. (Levitiko 19:16; Deuteronomo 19:18-21; Matayo 5:22) Ikuti naa tujisi mizeezo mibyaabi kujatikizya muntu umwi, tweelede kubeleka canguzu kwiigusya mizeezo iili boobo.—Jakobo 1:14, 15; 4:1-3.

19. Ino ninzila nzi aimbi mbotukonzya kutondezya kuti tulabulemeka buumi?

 ¹⁹ Kuli nzila aimbi mbotukonzya kutondezya kuti tulabulemeka buumi. Mulugwalo lwa Intembauzyo 11:5, twiiya kuti Jehova ‘ulimusulide muntu uuyanda nkondo.’ Ikuti twasala kulikondelezya azintu zitondezya nkondo, munzila imwi twaamba kuti tulaiyanda nkondo. Nkaambo ikuti katutaiyandi nkondo, sena inga twalekela majwi mabyaabi alimwi azifwanikisyo zibyaabi kukkala mumizeezo yesu? Peepe. Muciindi caboobo, tuyanda kuzuzya mizeezo yesu azintu zili kabotu.—Amubale Bafilipi 4:8, 9.

20-22. (a) Ino Jehova wiibona buti nyika ya Saatani? (b) Ino bantu ba Leza inga batondezya buti kuti ‘tabali banyika’?

²⁰ Nyika ya Saatani taibulemeki buumi, alimwi Jehova wiibona kuti ijisi mulandu wabulowa, nkokuti mulandu wabujayi. Kwamyaanda yamyaka, basimapolitikisi bapa kuti mamiliyoni aabantu bafwe, kubikkilizya ababelesi ba Jehova banji. Mu Bbaibbele, mfwulumende eezyi zyaambwa kuti mbanyama bakali kapati. (Daniele 8:3, 4, 20-22; Ciyubunuzyo 13:1, 2, 7, 8) Mazuba aano, kusambala zilwanyo zyankondo makwebo mapati. Bantu balajana mali manji kapati kwiinda mukusambala zilwanyo zikali boobu. Cilisalede kuti, “nyika yoonse ili mumaanza aamubi.”—1 Johane 5:19.

²¹ Pele Banakristo bakasimpe ‘tabali banyika.’ Bantu ba Jehova tabatoli lubazu munkondo amumapolitikisi. Akaambo kakuti tabajayi, tabagwasyilizyi mbunga iili yoonse iijaya bantu. (Johane 15:19; 17:16) Ciindi Banakristo nobapenzyegwa, tabajoli kwiinda mukulwana pe. Jesu  wakatuyiisya kuti tweelede kubayanda nobaba basinkondoma.—Matayo 5:44; Baroma 12:17-21.

²² Bukombi abwalo bwali kutola lubazu mukupa kuti mamiliyoni aabantu kabajaigwa. Nolyaamba Babuloni Mupati, nkokuti bwami bwanyika yoonse bwabukombi bwakubeja, Bbaibbele lyaamba kuti: “Mulinguwe mwakajanwa bulowa bwabasinsimi abwabasalali alimwi abwabantu boonse buyo ibakajaigwa anyika.” Sena mwakabona kaambo Jehova ncatulailila kuti: “Amuzwe mulinguwe, nobantu bangu”? Aabo ibakomba Jehova tabali cibeela cabukombi bwakubeja.—Ciyubunuzyo 17:6; 18:2, 4, 24.

23. Ino ncinzi cijatikizyidwe ‘mukuzwa’ muli Babuloni Mupati?

²³ ‘Kuzwa’ muli Babuloni Mupati kubikkilizya kucisalazya kuti tatucili cibeela cabukombi buli boonse bwakubeja. Mucikozyanyo, inga twayandika kusinizya kuti zina lyesu lyagusyigwa mubbuku lyabantu bazulilwa mucikombelo eeco. Pele kuli azimwi zijatikizyidwe. Kuyungizya waawo, tweelede kuzisulaika alimwi akuzitantamuka zintu zibyaabi izicitwa mucikombelo cakubeja. Bukombi bwakubeja balazumizya alimwi akukulwaizya bwaamu, mapolitikisi alimwi abulyato. (Amubale Intembauzyo 97:10; Ciyubunuzyo 18:7, 9, 11-17) Kwamyaka minji yainda, mamiliyoni aabantu bali kujaigwa akaambo katwaambo ootu.

24, 25. Ino kuzyiba Jehova inga kwatuletela buti luumuno alimwi amanjezyeezya aasalala?

²⁴ Katutanamuzyiba Jehova, umwi aumwi wesu munzila imwi wakali kucita zintu zibi nzyobacita bantu bamunyika ya Saatani. Pele lino twakacinca. Twakacizumina cinunuzyo alimwi twakaaba buumi bwesu kuli Leza. Lino tulakkomana ‘aziindi zyakukatalukwa kuzwa kuli Jehova.’ Tulijisi lukkomano alimwi amanjezyeezya aasalala, katuzyi kuti tukkomanisya Leza.—Milimo 3:19; Isaya 1:18.

 ²⁵ Nokuba kuti aciindi cimwi twakali cibeela cambunga iitalemeki buumi, Jehova ulakonzya kutulekelela kwiinda mucinunuzyo. Eelo kaka tulalumba kucipego cabuumi ncaakatupa Jehova! Tulatondezya kulumba kwesu kwiinda mukugwasya bamwi kwiiya kujatikizya Jehova, kubagwasya kuzwa munyika ya Saatani alimwi akukkomana acilongwe cibotu a Leza.—2 Bakorinto 6:1, 2.

26-28. (a) Ino mulimo nzi waalubazu Jehova ngwaakapa Ezekieli? (b) Ino Jehova utwaambila kucita nzi mazuba aano?

²⁶ Mu Israyeli yansiku, Jehova wakaambila musinsimi Ezekieli kuti acenjezye bantu kuti Jerusalemu wakali afwaafwi kuyoonyonyoonwa alimwi akubayiisya nzyobakeelede kucita kutegwa bafwutuke. Ikuti Ezekieli naatakabacenjezya bantu, Jehova naakamupa mulandu wabulowa bwabantu aabo. (Ezekieli 33:7-9) Ezekieli wakatondezya kuti buumi wakali kububona kuti bulayandika kapati kwiinda mukucita zyoonse nzyaakali kukonzya kucita kutegwa aambile bamwi mulumbe ooyo uuyandika kapati.

²⁷ Jehova watupa mulimo wakucenjezya bantu kuti nyika ya Saatani ilaafwaafwi kunyonyoonwa alimwi akubagwasya kuzyiba Jehova kutegwa bakafwutuke akunjila munyika mpya. (Isaya 61:2; Matayo 24:14) Tweelede kubagwasya bantu kusikila mpotugolela kutegwa tubaambile mulumbe ooyu. Tuyanda kuyakwaamba mbuli Paulo walo iwakaamba kuti: “Ndinyina mulandu wabulowa bwabantu boonse, nkaambo tiindakamusisa pe, pele ndakamwaambila zyoonse nzyayanda Leza.”—Milimo 20:26, 27.

²⁸ Kuli mbazu azimbi mubuumi motweelede kusalala. Atuzilange-lange mbazu eezyo mucibalo citobela.