BBAIBBELE TALILI BBUKU LYASAYAANSI, NOKUBA BOOBO LILAAMBA MAKANI AASAYAANSI KABATANINGAAZYIBA BASAYAANSI. AMULANGE-LANGE ZIKOZYANYO ZISYOONTO.

Sena bubumbo bulijisi matalikilo?

Aciindi cimwi, basyaazibwene mumakani aasayaansi bakali kusyoma kuti bwiinguzi mbwakuti peepe. Pele lino balazumina kuti bubumbo bulijisi matalikilo. Kuzwa kaindi, Bbaibbele lyakaamba oobo cakusalazya. —Matalikilo 1:1.

Ino nyika ilibonya buti?

Kaindi, bantu banji bakali kuyeeya kuti nyika iliyalene. Mumwaanda wamyaka wasanu B.C.E., syaazibwene mumakani aasayaansi mu Giriki wakaamba kuti nyika ili mbuli mubalo. Pele kaindi eelyo katanaamba oobu—mumwaanda wamyaka walusele B.C.E.—mulembi wa Bbaibbele Isaya wakalaambide kale kuti nyika ili mbuli ‘mubalo.’—Isaya 40:22.

Sena majulu ngotubona alakonzya kunyonyooka mukuya kwaciindi?

Syaazibwene mumakani aasayaansi mu Giriki uutegwa Aristotle, iwamumwaanda wamyaka wane B.C.E., wakali kuyiisya kuti kunyonyooka kwazintu kucitika buyo anyika, pele majulu taakonzyi kucinca naa kunyonyooka. Muzeezo ooyo wakalidumide kapati kwamyaka minji. Pele mumwaanda wamyaka wa 19, basayaansi bakaba amuzeezo mupya wiindene ayooyu. Muzeezo mupya ooyu wakali kwaamba kuti, zintu zyoonse kufwumbwa naa nzyakujulu naa nzyaanyika, zilakonzya kunyonyooka. Umwi mwaalumi akati kabasayaansi ibakali kusumpula muzeezo ooyu iwazina lya Lord Kelvin, wakaamba boobu kweelana ancolyaamba Bbaibbele kujatikizya julu: “Mbubonya mbuli cisani, zyoonse buyo ziyoomana.” (Intembauzyo 102:25, 26) Kelvin wakali kusyoma mbuli ncoliyiisya Bbaibbele, kuti Leza ulakonzya kusala kukwabilila zilenge zyakwe kutegwa zitanyonyooki.—Mukambausi 1:4.

Ino mapulaneti, mbuli nyika yesu aanzikidwe anzi?

Aristotle wakali kuyiisya kuti mapulaneti ali mukati kameenzinyina mpoonya nyika ili mukati mwini. Kuzikusika mumwaanda wamyaka wa 18 C.E., basayaansi bakatalika kuzumina muzeezo wakuti nyenyeezi alimwi amapulaneti ambweni tazijisi kucintu cili coonse. Pele bbuku lya Jobu, lyalo ilyakalembwa mumwaanda wamyaka wa 15 B.C.E, litwaambila kuti Mulengi ‘wakaanzika nyika aatakwe cintu.’—Jobu 26:7.

NOKUBA KUTI BBAIBBELE TALILI BBUKU LYAAMBA MAKANI AABUSILISI, LILIJISI NJIISYO ZIMWI ZISUMPUKIDE IZIJATIKIZYA BUSILISI.

Kuzandula bantu baciswa.

Mulawo wa Musa wakali kwaamba kuti bantu baciswa bulwazi bwacinsenda bakeelede kuzandulwa. Myaka ibalilwa ku 700 yainda, ciindi nokwakali malwazi aayambukila mukaindi kasyoonto, nceciindi bamadokota nobakaizyiba njiisyo eeyi akutalika kwiibelesya, yalo iicigwasya kapati amazuba aano.—Levitiko caandaano 13 a 14.

Kusamba kumaanza mwamana kujata mutunta.

Mane kuzoosika kumamanino aamwaanda wamyaka wa 19, bamadokota kanji-kanji bakali kujatauka mitunta mpoonya akuunka kuyoolanganya bantu baciswa kakunyina kusamba kumaanza. Eeci cakapa kuti bantu banji bafwe. Pele Mulawo wa Musa wakali kwaamba kuti kufwumbwa muntu iwaguma mutunta wakali kusofwaala. Alimwi wakali kwaamba kuti maanzi akeelede kubelesyegwa ikusalazya muntu iwakali mubukkale buli boobo. Cakutadooneka, zilengwa zyabukombi eezyi azyalo zyakali kubakwabilila kapati bantu.—Myeelwe 19:11, 19.

Kusowa tubi.

Mwaka amwaka, bana bainda kucisela ca 1 miliyoni balafwa kubulwazi bwakusoomona, kanji-kanji akaambo katubi tutasowegwi munzila yeelede. Mulawo wa Musa wakali kwaamba kuti tubi twabantu tweelede kuvwukkilwa kule ankobakkala bantu.—Deuteronomo 23:13.

Ciindi cakupalula.

Mulawo wa Leza wakali kwaamba kuti mwana musankwa weelede kupalulwa mubuzuba bwalusele kuzwa naazyalwa. (Levitiko 12:3) Kwaambwa kuti bulowa bwabana bavwanda bulafwambaana kwaangana kwainda nsondo yomwe kuzwa ciindi nobazyalwa. Lyansiku, kabutanasika busilisi busumpukide, kulindila kwamazuba aayinda kunsondo yomwe kabatanapalulwa cakali kubakwabilila kapati.

Kuswaangana kuliko akati kabube bubotu alimwi akupona buumi buli kabotu.

Basikuvwuntauzya mumakani aabusilisi alimwi abasayaansi baamba kuti bube bubotu mbuli lukkomano, bulangizi, kulumba alimwi akulisungula kulekelela bamwi zilagwasya kuti muntu apone buumi buli kabotu. Bbaibbele lyaamba kuti: “Moyo uukkomene musamu mubotu uuponya, pele kupengana mumizeezo kupa kuti muntu amaninwe nguzu.”—Tusimpi 17:22.