Muzuzumo wanyika . . . guwo pati . . . kulwanwa azigwebenga . . . kudubulwa kucikolo. Kanji-kanji, zintu eezyi zilaambwa mumiteende alimwi amuzipekupeku. Masimpe, ikubala buyo makani aajatikizya ntenda; ciliindene kapati akucitikilwa buya. Ino ncinzi ncomukonzya kucita kaitanacitika ntenda, noicitika, alimwi anoyamana kutegwa mufwutuke?

KUNYINA uutakonzyi kucitikilwa ntenda. Kulibambilila limwi ncecintu ciyandika kapati kutegwa mufwutuke. Pele ino kulibambila kubikkilizya nzi?

• Amulibambile mumizeezo. Amuzyibe kuti ntenda zilacitika alimwi nywebo abayandwa banu mulakonzya kujatikizyigwa. Inga tiicagwasya kutalika kulibambila ciindi noyamana kucitika ntenda.

• Amuzizyibe ntenda zikonzya kucitika kubusena nkomukkala. Amuzyibe ikuli masena aakukkalila ciindi nokwacitika ntenda. Amubone kuti ŋanda yanu iyakidwe kabotu alimwi ili abusena bukwabilidwe. Amuzigwisye zintu zikonzya kutalisya mulilo. Mucikozyanyo, zintu mbuli tumakkoilo tuumpwa kutanda mansenya, tushiki twatombwe, nkendulu, mancisi, palafini iibelesyegwa mututoli-toli naa tutofwu. Alimwi tamweelede kusiya zijikwa amulilo muncikini ciindi nomutako.

• Amulibambile zintu ziyandika. Malaiti amaanzi zilakonzya kuunka, mafooni alimwi amyootokala zilakonzya kuleka kubeleka. Ikuti kamujisi mootokala, weelede kuti lyoonse kaujisi mungwimba uutaleli kucisela catanki, kamujisi cakulya, maanzi alimwi azintu zyoonse ziyandika muŋanda yanu.—Amubone kabbokesi kakuti “ Sena Mulijisi Zintu Ziyandika?”

• Amube amanamba aamafooni aabalongwe banu, ibali afwaafwi alimwi abali kule.

• Amulibambile bwini mbomukonzya kucita nokwacitika ntenda. Amwaazyibe aali mulyango uuli afwaafwi mpomweelede kuzwida alimwi amubaambile bana banu ncobeelede kucita nokwacitika ntenda ciindi nobali kucikolo. Amusale masena mpomukonzya kuswaanganina mbuli mukwasyi—masena mbuli cikolo naa laibbulali iili afwaafwi ampomukkala mpoonya imwi iili kule ankomukkala. Mfwulumende zikulwaizya kuti kamusola kweenda antoomwe amukwasyi wanu kuunka kumasena aayo aakuswaanganina.

• Amulibambile kugwasya bamwi, kubikkilizya abacembeede alimwi abaciswa.

Ba Joshua ibaambwa kumatalikilo bakati: “Ciindi mulilo nowakatalika, bunji bwabantu bakaliliibide akuwayawaya. Bambi bakatalika kuzima makkompyuta naa kubikka maanzi mutubbodela. Umwi mwaalumi wakati, ‘Andiza katucilindila buyo.’” Nokuba kuti bamwi bakacili kuwayawaya, ba Joshua bakoongolola akwaamba  kuti: “Tweelede kuzwa muno cakufwambaana!” Mpoonya aawo, babelesinyina cakuwayawaya bakazileka nzyobakali kucita mpoonya bakabatobela kuselemukila ansi. Ba Joshua bakazumanana koongolola kabaamba kuti: “Ikuti naa umwi wawa, amumubusye akuzumanana kweenda. Toonse tulacikonzya kuzwa muno!”

• Nokuli mulilo. Amulale ansi akukalaba cakufwambaana kuunka kumulyango uuli afwaafwi. Busi bupa kuti kacikatazya kubona, alimwi bunji bwabantu balafwa akaambo kabusi. Amuzisiye zintu zyanu. Kuwayawaya buyo aasyoonto kulakonzya kupa kuti muntu afwe naa pe.

• Nokuli muzuzumo wanyika. Amukkale munsi aacintu cili mbuli tebulu liyumu naa kwiimina munsi abwaanda mobuli mukati. Amulibambile kumvwa zintu ziloka-loka wainda muzuzumo mupati, amuzwe anze akwiimina kulamfwu amayake cakufwambaana kuti kacikonzyeka. Ambweni basikufwutula bantu balakonzya kumuka kusika kwamawoola aali mbwaabede, aboobo amusole kugwasya bamwi kuti kamukonzya.

• Nokuli kupaya kwamaanzi akaambo kamayuwe aamulwizi. Ikuti cakutayeeyelwa maanzi awuumuka kuzwa kunkomwe, amufwambaane kuunka mutala. Amuunke kulamfwu nkaambo mayuwe mapati aambi alakonzya kuboola.

• Nokuli guwo pati. Cakufwambaana amuunke kumasena aakuyusila guwo.

• Nokuli kupaya kwamaanzi. Amuzwe mumaanda aali mumaanzi. Amuleke kweenda naa kweenzya mootokala mumaanzi. Maanzi aayo alakonzya kuba adooti akuleta ntenda akaambo kazintu zilaadooti, zilindi alimwi antambo zyamalaiti izikonzya kujanika mumo.

• Sena mulizyi? Maanzi aayenda aalampa mamita aali 0.6 alakonzya kuunyamuna mootokala. Bunji bwabantu ibafwa ciindi naapaya maanzi, balafwa akaambo kakusola kweenzya mootokala mumaanzi aayenda.

• Ikuti mfwulumende yalailila kuti bantu bazwe kubusena oobo, amuzwe cakufwambaana! Amubazyibye balongwe banu nkomubede, buyo-buyo balakonzya kubikka maumi aabo muntenda kuyandaula ndinywe.

• Sena mulizyi? Kulemba tugwalo twaafooni kulagwasya kapati kwiinda kutuma fooni.

• Ikuti mfwulumende yalailila kuti bantu batazwi mumaanda aabo naa mumasena aabikkidwe aakukkalila, amukkalile mukati. Ikuti naa anze kwatilwa misamu iikola, naa kwaba ntenda yama nuclear, amukkalile muŋanda mpoonya akusinka tupulo-pulo toonse alimwi akujala milyango amawindo oonse. Ikuti naa kwabboloka nuclear, amubbandame aansi kutegwa mutakolwi busi. Amuswiilile kumakani aambwa a TV naa muli sikapepele. Amuzumanane kukkala muŋanda kusikila mfwulumende yaambilizye kuti ntenda yamana.

Kutegwa mwaatantamuke malwazi alimwi antenda, amutobele nzila zili ansi aawa:

• Amukkale abalongwe, muciindi cakukkala munkambi ikuti kacikonzyeka.

• Abusena mpomukkala taayelede kuba dooti.

• Amubelesye zibelesyo zimugeme zyakulikwabilizya ciindi nomusalazya zintu zijisi dooti. Ikuti kacikonzyeka, amusame maguloovu kumaanza, mabbusu aali kabotu, cipoompo alimwi akakusama kumulomo kulikwabilila lusuko. Amucenjele kujatikizya ntambo zyamalaiti alimwi amakala aamulilo aatalibonyi.

• Amuzumanane kucita zintu nzyomucita buzuba abuzuba mbubwenya mbomwali kucita lyoonse. Bana banu beelede kubona kuti moyo wanu ulikkalikene alimwi akuti mulijisi bulangizi. Amucite ziiyo zyakucikolo, kusobana alimwi akukomba mumukwasyi. Mutanoobikkili buyo maano kumakani aajatikizya ntenda mboyanyonyoona, alimwi mutanookalalili banamukwasyi akaambo kakulibilika naa kutyompwa nkomujisi. Amuzumine kugwasyigwa, mpoonya akugwasya bamwi.

• Amuzyibe kuti ntenda zilakonzya kunyonyoona zintu zinji. Imfwulumende alimwi ambunga zimwi izigwasyilizya nokwacitika ntenda zibikkila kapati maano kugwasya bantu kuti bafwutuke kutali kujola zintu zyoonse izyakanyonyooka. Kutegwa tufwutuke, tuyandika maanzi aali kabotu, zyakulya, zyakusama alimwi abusena bwakukkala.—1 Timoteyo 6:7, 8.

• Amuzyibe kuti mulakonzya kunyongana mumizeezo mpoonya amulombe lugwasyo. Kanji-kanji eeci cilacitika ciindi noyamana kucitika ntenda. Zitondezyo zilakonzya kubikkilizya kulibilika kapati, kutyompwa, kabuko, kubikkilizya akutayeeya kabotu, kwaalilwa kubeleka alimwi acilabila. Amubandike abalongwe ibamubikkila maano.

Nokuba kuti ba Joshua bakafwutuka kuntenda yamulilo iyakacitika kubusena nkobakali kubelekela, bunji bwababelesinyina bakafwa. Baalu Banakristo bakabagwasya alimwi abasyaazibwene mumakani aabusilisi bwamumizeezo. Ba Joshua bakati: “Bakandisyomezya kuti kuusa kwangu yakali nzila yakupona kukunyongana kwamizeezo nkondakajisi alimwi kwakali kuyoomana. Nokwakainda myezi iili cisambomwe, kutilimuka masiku kwakaceya-ceya. Pele buyumuyumu bumwi bwazumanana kusikila sunu.”

Ntenda zilakonzya kutupa kuyeeya munzila iitaluzi. Mucikozyanyo, bantu bamwi cakutazyiba balakonzya kupa Leza mulandu. Bantu banji, mbubwenya mbuli ba Joshua, balipa mulandu akaambo kakuti bakafwutuka kakuli bamwi bakafwa. Bakati: “Bunji bwaziindi inga ndilaakuyeeya kuti ambweni nindakacikonzya kufwutula bantu banji kwiinda baabo mbondakafwutula. Ndilaumbulizyigwa anjiisyo nzyondisyoma zyakuti Leza ino-ino uyooleta bululami anyika alimwi akululamika zintu zinyongene. Calino, ndilikkomene kuti ndili muumi alimwi ndilacita kufwumbwa ncondikonzya kutegwa ndikwabilile buumi bwangu.”—Ciyubunuzyo 21:4, 5. *