Izipaizyo Zyakamukkomanisya Leza

“Bapaizi bapati boonse mbobasalwa kuti batuule budumbu azipaizyo.”—BA-HEBRAYO 8:3.

1. Nkaambo nzi bantu ncobabona kuti cilayandika kulomba lugwasyo kuli Leza?

SIKWIIYA wamakani aakaindi aamu Bbaibbele wazina lya Alfred Edersheim wakalemba kuti; “Kutuula cili mbuli ‘cilengwa’ kubantu mbubwenya mbuli kupaila; ikutuula kutondezya mbwalimvwa muntu lwakwe, ikupaila kutondezya mbwalimvwa kujatikizya Leza.” Kuzwa ciindi icinyonyoono nocakatalika munyika, cakatalisya muntu kuti kalimvwa kubaa mulandu, kuzanduka kuzwa kuli Leza alimwi akubula bulangizi. Ikukatalusigwa kuzintu ezi kulayandika kapati. Nkakaambo kaako ibantu nobali mumapenzi balasinikizigwa kulomba lugwasyo kuli Leza.—Ba-Roma 5:12.

2. Mmakani nzi aakaindi ngotujana mu Bbaibbele aazituuzyo zyakatuulilwa Leza?

² Imakani aakusaanguna aamba zyazituuzyo zyakatuulwa kuli Leza ajatikizya Kaini alimwi a Abelo. Tubala kuti: “Lino necakaba ciindi, Kaini wakaletela Jehova cituuzyo camicelo yanyika. Alakwe Abelo wakaleta kabalwebalwe wambelele amafuta aazyo.” (Matalikilo 4:3, 4) Mpoonya tujana kuti Nowa walo wakafwutulwaa Leza Muzambangulwe lyakanyonyoona zyalani lyabantu babyaabi bakuciindi cakwe, wakakulwaizigwa “[ku]tuulila zituuzyo mpoonya awo acipaililo” kuli Jehova. (Matalikilo 8:20) Kwaziindi zili mbozibede, imubelesi uusyomeka alimwi mulongwe wa Leza Abrahamu akaambo kakukulwaizigwaa zisyomezyo zya Leza alimwi azilongezyo, “wakayakila Jehova cipaililo, [akukomba] muzina lya-Jehova.” (Matalikilo 12:8; 13:3, 4, 18) Kumbele Abrahamu wakasunkwa musunko walusyomo mupati kapati Jehova naakamwaambila kutuula mwanaakwe Izaka kuti abe cipaizyo cakutenta. (Matalikilo 22:1-14) Izibalo ezi nokuba kuti nzifwaafwi zilatupa twaambo tunji kumakani aazituuzyo mbubwenya mbotutiibone.

3. Mmulimo nzi zituuzyo ngozijisi mubukombi?

³ Kuzwa kuzibalo zyamu Bbaibbele ezi alimwi azimbi, cilisalede kuti ikutuula cituuzyo cimwi cakali cibeela ciyandika kapati cabukombi ikaindi Jehova katanapa milawo iigaminide kujatikizya nzizyo. Ikweelana aceeco, ibbuku limwi lipandululula “cituuzyo” kuti “ncilengwa cabukombi cintu cimwi nocaabwa kuli Leza ikutegwa cilongwe cizumanane naa kuboozya cilongwe ceelede akati kamuntu aceeco muntu ncabona kuti cilisetekene.” Pele eco cibusya mibuzyo iiyandika kapati njotweelede kulingaula kabotu-kabotu mbuli yakuti: Nkaambo nzi zituuzyo ncoziyandika mubukombi? Nzituuzyo zili buti nzyakkomanina Leza? Alimwi ino zituuzyo zyansiku zijisi mpindu nzi kulindiswe sunu?

Nkaambo nzi Ncoziyandika Zituuzyo?

4. Ncinzi cakacitikila ba Adamu a Eva kuzwa nobakabisya?

⁴ Adamu wakabisya acaali. Ikucela alimwi akulya mucelo kuzwa kumusamu wakuziba bubotu abubi ncintu ncaakacita acaali. Icisubulo cakutamvwa  oko lwakali lufwu mbuli mbwaakaambide Leza cakusalazya kuti: “Mubuzuba obo mboyoolya kulinguwo ncobeni uyoofwa.” (Matalikilo 2:17) Mukuya kwaciindi ba Adamu a Eva bakatebula butebuzi bwacibi—bakafwa.—Matalikilo 3:19; 5:3-5.

5. Nkaambo nzi Jehova ncaakasaanguna nguwe kubweza ntaamu kujatikizya bana ba Adamu, alimwi ino ncinzi ncaakabacitila?

⁵ Pele ino mbuti kujatikizya bana ba Adamu? Mbwaanga bakakona cibi akutalondoka kuzwa kuli Adamu, abalo balizandukide kuzwa kuli Leza, banyina bulangizi alimwi balafwa alufwu lwakasikila banabubili bakusaanguna. (Ba-Roma 5:14) Nokuba boobo, Jehova tali buyo Leza wabululami alimwi uujisi nguzu pele mubwini alimwi cakusaanguna ngu Leza waluyando. (1 Johane 4:8, 16) Aboobo nguusaanguna kubweza ntaamu kululamika zintu zitaluzi. Nolyamana kwaamba kuti “cakuvola cazibi ndufu,” Ibbaibbele lilazumanana kwaamba kuti, “pele caabilo ca-Leza mbuumi butamani bwamuli-Kristo Jesu Mwami wesu.”—Ba-Roma 6:23.

6. Makanze nzi ngajisi Jehova kujatikizya lunyonyooko lwakacitwaa cibi ca Adamu?

⁶ Mpoonya Jehova Leza ncaakacita wakasinizya kuti cipego eco cakali kuyoopa cintu cimwi cakali kuyoobbadelela kusweekelwa kucitika akaambo kakubisya kwa Adamu. Mu Cihebrayo, kulangilwa kuti ibbala lyakuti ka·pharʹ kumatalikilo lyakali kwaamba “kuvwumbilila” naa ambweni “kuzimaazya,” alimwi lipandulwidwe kuti “kumanya milandu.” * Ooku nkokwaamba kuti, Jehova wakapa nzila yeelede yakuvwumbilila cibi cakakonwa kuzwa kuli Adamu alimwi wakazimaazya zintu zibyaabi zyakaletwa ikutegwa aabo ibeelela kupegwa cipego eco baangululwe kukusinganizigwaa cibi alufwu.—Ba-Roma 8:21.

7. (a) Mbulangizi nzi ibwakapegwa a Leza naakamana kusinganya Saatani? (b) Mmuulo nzi weelede kubbadelwa kutegwa bantu baangululwe kuzwa kucibi alimwi alufwu?

⁷ Ibulangizi bwakwaangululwa kuzwa kubuzike bwacibi alufwu bwakatondezyegwa mbobakabisizya buyo banabubili bakusaanguna. Kasinganya Saatani iwakali kwiimininwaa nzoka, Jehova wakati: “Njoobusya inkondo akati kanduwe amwanakazi, akati kalunyungu lwako alunyungu lwakwe. Walo uyookuuma amutwe, ayebo uyoomuluma kukasinde.” (Matalikilo 3:15) Kwiinda mumajwi aaya abusinsimi, bulangizi bwakalibonya kuli boonse ibakali kuyoocisyoma cisyomezyo eco. Pele kuli muulo wakeelede kubbadelwa kujatikizya kwaanguluka oko. Ilunyungu lwakasyomezyegwa tiilwakali kuyooile kuboola akunyonyoona Saatani; Lunyungu olo lwakeelede kulumwa kukasindi, nkokwaamba kuti, lwakeelede kufwa nokuba kuti tiilwakali kunoofwidilila pe.

8. (a) Mbuti Kaini mbwaakazyooba sikutyompya? (b) Nkaambo nzi cituuzyo ca Abelo ncocakatambulwa mumeso aa Leza?

⁸ Cakutadooneka, ba Adamu a Eva bakaayeeyela kapati makani aajatikizya wakali kuzyooba Lunyungu lwakasyomezyegwa. Eva naakatumbuka mwaanaakwe mulombe wakusaanguna Kaini, wakaambilizya ulaamba: “Ndajana muntu kuli-Jehova.” (Matalikilo 4:1) Sena kulangilwa kuti ambweni wakali kuyeeya kuti mwanaakwe mulombe nguwakali kuzyooba Lunyungu? Kunyina makani naa mbwaakali kuyeeya obo naa pe, Kaini kubikkilizyaa zituuzyo zyakwe wakaba buyo sikumutyompya. Kulubazu lumbi, imunyina Abelo wakasyoma mucisyomezyo ca Leza alimwi wakakulwaizigwa kupa cituuzyo cakabalwebalwe wambelele zyakwe kuli Jehova. Tubala kuti: “Lusyomo ndolwakatuuzya Abelo cituuzyo ciinda ca-Kaini. Mulincico mwaakalungulwidwa kuti uliluzi.”—Ba-Hebrayo 11:4.

9. (a) Ncinzi Abelo ncaakasyoma, alimwi mbuti mbwaakatondezya lusyomo olo? (b) Ino cituuzyo ca Abelo cakabeleka mulimo nzi?

⁹ Lusyomo lwa Abelo tiilwakali buyo lwakusyoma kuti Leza nkwali, lusyomo awalo Kaini ndwaakajisi. Abelo wakali kusyoma cisyomezyo ca Leza ca Lunyungu lwakali kuzyoofwutula bantu basyomeka. Tanaakatondezyegwa mbocakali kuzyoocitika eco, pele Abelo wakazyiba kuzwa kucisyomezyo ncaakapa Leza kuti umwi muntu wakali kuzyoolumwa kukasindi. Inzya, kulangilwa kuti wakazyiba kuti bulowa bwakeelede kuzyootilwa—calo cili nkekaambo keni ncokwakali kutuulwa zituuzyo. Abelo wakaaba cipego cijatikizya buumi abulowa  ku Kasensa kabuumi, calo cakali citondezyo cakuyandisisya akulombozya nkwaakajisi kwakuzuzikizigwa kwacisyomezyo ca Jehova. Lusyomo luli boobu ndolwakapa kuti cituuzyo ca Abelo cimubotele Jehova alimwi munzila imwi cakatondezya icakali kwiimininwaa zituuzyo—inzila oomo bantunsi basizibi mobakali kunoosikila Leza kutegwa babe acilongwe cibotu anguwe.—Matalikilo 4:4; Ba-Hebrayo 11:1, 6.

10. Mbuti ikuyandika kwacituuzyo mbokwakasalazigwa eelyo Jehova naakalailila Abrahamu kuti atuule Izaka?

¹⁰ Icipati cakali kwiimininwaa zituuzyo cakatondezyegwa kabotu eelyo Jehova naakalailila Abrahamu kuti atuule mwanaakwe Izaka abe cipaizyo. Nokuba kuti cituuzyo eco tiicakacitwa, cakali kwiiminina ceeco Jehova lwakwe ncaakali kuyoocita kumbele—ikutuula Mwanaakwe simuzyalwaalikke kali cituuzyo ciinda zyoonse ikutegwa azuzikizye kuyanda kwakwe kubantu. (Johane 3:16) Kwiinda muzituuzyo zyakali kupegwa mu Mulawo wa Musa, Jehova wakapa ziiminizyo zyabusinsimi kutegwa ayiisye bantu bakwe basale kujatikizya ncobakeelede kucita kutegwa balekelelwe zibi zyabo alimwi akuyumya bulangizi bwabo kujatikizya lufwutuko. Ncinzi ncotukonzya kwiiya kuli zeezi?

Izituuzyo Nzyakkomanina Jehova

11. Mmisyobo nzi yobile yazipaizyo iyakali kucitwaa mupaizi mupati mu Israyeli, alimwi ino zyakajisi milimo nzi?

¹¹ Imwaapostolo Paulo waamba kuti: “Bapaizi bapati boonse mbobasalwa kuti batuule budumbu azipaizyo.” (Ba-Hebrayo 8:3) Amubone kuti Paulo waandaanya zituuzyo zyakali kupegwaa mupaizi mupati wamu Israyeli yansiku muzibeela zyobile, nkokuti “budumbu” alimwi “azipaizyo,” naa “zipaizyo nkaambo kazibi.” (Ba-Hebrayo 5:1) Ibantu banji balapa zipego ikutegwa batondezye luyando, kulumba alimwi akutalisya cilongwe naa ikutegwa bayandwe naa kutambulwa. (Matalikilo 32:20; Tusimpi 18:16) Ncimwi buyo, ibunji bwazituuzyo zyakalaililwa mu Mulawo kuti kazipegwa zilakonzya kubonwa kuti zyakali “budumbu” kuli Leza kutegwa bantu bakkomaninwe akubaa cilongwe. * Ikusotoka Mulawo kwakali kuyandika kululamika alimwi ikutegwa kubbadelelwe zyakasowegwa “zipaizyo nkaambo kazibi” zyakali kutuulwa. Imabbuku aakusaanguna Osanwe, ikapati mumabbuku aa Kulonga, Levitiko alimwi a Myeelwe, kupedwe zintu zinji kapati ziindene-indene kujatikizya zipaizyo zyamisyobo-misyobo azituuzyo. Nokuba kuti inga catuyumina kwiiya akuyeeya bumpiyompiyo boonse, itwaambo tupati-pati tumwi kujatikizya zituuzyo ziindene-indene tweelede kutubikkila maanu.

12. Nkuukuli mu Bbaibbele nkotunga twajana makani aapandulula zipaizyo naa zituuzyo zyamu Mulawo?

¹² Tulakonzya kubona kubbuku lya Levitiko caandaano 1 kusikila ku 7 izipaizyo ziyandika zili zyosanwe—zituuzyo zitentwa, zituuzyo zyabusu, zipaizyo zyakutontozya, zipaizyo zyazibi alimwi azituuzyo zyandubizyo—zilipanduludwe comwe-comwe nokuba kuti zimwi zyakali kutuulwa antoomwe. Alimwi tubona kuti zipaizyo ezi zilapandululwa ziindi zyobile muzibalo ezi kazijisi milimo iimbi: ciindi comwe, kubbuku lya Levitiko 1:2 kusikila ku 6:7 kakupandululwa zyakeelede kutuulwa acipaililo, alimwi ciindi cabili kubbuku lya Levitiko 6:8 kusikila ku 7:36, kakutondezyegwa zibeela zyakabikkidwe ambali kuti zibelesegwe abapaizi azeezyo zyakabambilidwe sikutuula. Mpoonya kubbuku lya Myeelwe caandaano 28 alimwi a 29, tujana makani aanga aambwa kuti mulongo wazyakucita uutondezya zyakeelede kutuulwa abuzuba, ansondo, amwezi alimwi aamumapobwe aakali kucitwa amwaka.

13. Amupandulule zipaizyo zyakali kucitwa cakulisungula kazili zipego kuli Leza.

 ¹³ Akati kazipaizyo zyakali kutuulwa cakulisungula kazili zipego naa akaambo kakuyanda kusika kuli Leza akuyanda kumukkomanisya kwakali zituuzyo zitentedwe, zyabusu alimwi azituuzyo zyakutontozya. Basikwiiya bamwi basyoma kuti ibbala lya Cihebrayo ilyaamba “cituuzyo citentedwe” lyaamba “cipaizyo cigama kujulu.” Eci cileelela akaambo kakuti icipaizyo nocitentwa buya, imunyama wajaigwa wakali kuumpwa acipaililo alimwi ibweema bununkilila kabotu bwakali kutanta kugama kujulu kuli Leza. Icibeela cacipaizyo citentedwe ciimpene cakali cakuti eelyo nokwakamana kusansailwa bulowa bwamunyama mumbali aacipaililo, imunyama woonse mbwabede wakali kutuulwa kuli Leza. Bapaizi ‘bakatenta zyoonse buyo acipaililo, zyakaba cituuzyo citentwa cili abweema bubotu bwakubotezya Jehova.’—Levitiko 1:3, 4, 9; Matalikilo 8:21.

14. Ino cipaizyo cabusu cakali kupegwa buti?

¹⁴ Icituuzyo cabusu cilapandululwa kubbuku lya Levitiko caandaano ca 2. Cakali cituuzyo cakulisungula kuzwa kubusu bunante, kanjikanji bwakavwelengene amafwuta alimwi cakabikkilizidwe atununkilizyo. “Agwisye inkankamanza yabusu bunante amafuta, atununkilizyo toonse, kuti mupaizi azitente azipaililo, zibe ciibalusyo, cipaizyo citentwa cili abweema bubotu bwakubotezya Jehova.” (Levitiko 2:2) Tununkilizyo ncimwi cabudodoodo bwatununkilizyo tusetekene twakali kuumpwa acipaililo catununkilizyo kutente lyakubunganina alimwi akutempele. (Kulonga 30:34-36) Kulangilwa kuti ncaakali kuyeeya eci Mwami Davida eelyo naakati: “Cikombyo cangu cibe mbuli tununkilizyo kubusyu bwako, akusumpulwa kwamaanza aangu mbuli cipaizyo cagoko.”—Intembauzyo 141:2.

15. Ino cipaizyo cakutontozya cakajisi mulimo nzi?

¹⁵ Icituuzyo cakulisungula cimbi ncipaizyo cakutontozya icipandululwa kubbuku lya Levitiko caandaano ca 3. Izina eli alimwi lilakonzya kusandululwa kuti “ncipaizyo cakulomba luumuno.” Mu Cihebrayo ibbala lyakuti “luumuno” lyaamba zinji kunze lyakubula buyo nkondo naa manyongwe. Ibbuku litegwa Studies in the Mosaic Institutions lyaamba kuti: “Mu Bbaibbele, ibbala eli  lyaamba kubula nkondo naa manyongwe, pele alimwi lyaamba ciimo naa luyanzano lwaluumuno a Leza, buvwubi alimwi alukkomano.” Aboobo, zipaizyo zyakutontozya zyakali kutuulwa ikutali kutegwa babe muluumuno a Leza mbuli kuyanda kumukombelezya, pele zyakacitwa kutondezya kulumba naa kusekelela bukkale bwaluumuno mbobakajisi a Leza aabo mbakkomanina. Ibapaizi alimwi abasikutuula bakali kulya cipaizyo eco nokwakamana kutuulwa bulowa alimwi amafwuta kuli Jehova. (Levitiko 3:17; 7:16-21; 19:5-8) Munzila mbotu alimwi yacikozyanyo, sikutuula, ibapaizi alimwi a Jehova Leza bakali kulya cilyo eco antoomwe, calo cakali kwiiminina cilongwe caluumuno akati kabo.

16. (a) Ino cipaizyo cazibi alimwi acandubizyo zyakajisi mulimo nzi? (b) Ino ezi zyakaimpene buti acipaizyo citentedwe?

¹⁶ Izipaizyo zyakali kutuulwa kutegwa kube kulekelelwa kwazibi naa kumanya nsotoko ku Mulawo zyakali kubikkilizya cituuzyo cazibi alimwi acandubizyo. Nokuba kuti zipaizyo ezi azyalo zyakali kutentelwa acipaililo, zyakaliindene azipaizyo zyakutenta mukuti tiikwakali kutuulwa munyama woonse mbwabede kuli Leza, mmafwuta buyo alimwi azibeela zimwi zyamunyama zyakali kutuulwa. Zibeela zimbi zyamunyama zyakali kusowegwa kunze aankambi naa muziindi zimwi yakali kuligwa abapaizi. Ikwiimpana oku kuli ncokwaamba. Cipaizyo citentedwe cakali kutuulwa kacili cipego kuli Leza kutegwa kukonzyeke kumusikila, aboobo cakali kutuulwa buyo kuli Leza alikke alimwi coonse mbocibede. Cilayandika kuzyiba kuti cipaizyo citentedwe lyoonse cakali kutobela cipaizyo cazibi acandubizyo, calo icaamba kuti ikutegwa cipego casizibi cizuminwe kuli Leza, kwakali kuyandika kuti zibi zyakwe zilekelelwe saansi.—Levitiko 8:14, 18; 9:2, 3; 16:3, 5.

17, 18. Ino cipaizyo cazibi cakali kutuulilwa nzi, alimwi ino zipaizyo zyandubizyo zyakajisi mulimo nzi?

¹⁷ Cipaizyo cazibi cakali kutambulwa kujatikizya buyo zibi zyakutayeeyela zyakusotoka Mulawo, izibi zyakacitwa akaambo kakukompama kwamubili. “Na muntu wabisya cakulubya kukusotoka mulazyo nuuba umwi wa-Jehova akucita cintu citondwa,” sizibi oyo wakeelede kutuula cituuzyo cazibi kweelana alubono ndwajisi naa cuuno ncajisi muciinga. (Levitiko 4:2, 3, 22, 27) Kulubazu lumwi, basizibi ibatakali kweempwa bakali kujaigwa; kunyina zipaizyo nzyobakeelede kutuula pe.—Kulonga 21:12-15; Levitiko 17:10; 20:2, 6, 10; Myeelwe 15:30; Ba-Hebrayo 2:2.

¹⁸ Ncocakali kwaamba alimwi amulimo wacipaizyo candubizyo zilasalazigwa kubbuku lya Levitiko caandaano 5 alimwi a 6. Imuntu ulakonzya wakabisya cakutayeeyela. Nokuba boobo, icibi cakwe cilakonzya cakapa kuti kusotokwe zyeelelo zyamweenzinyina naa zya Jehova Leza, alimwi muntu oyo wakeelede koombolozyegwa. Kuli misyobo yazibi yiindene-indene yaambwa. Izimwi zyakali zibi zyakacitwa cakusisikizya (5:2-6), izimwi zyakali zibi zijatikizya “zintu zisalala zya-Jehova” (5:14-16) alimwi izimwi nokuba kuti tiizyakali zyacaali, zyakali zibi zyakacitwa akaambo kazisusi zibyaabi naa kukompama kwamubili (6:1-3). Kunze lyakulyaambilila zibi zili boobo, sizibi wakali kuyandika kuyungizyaawo mpokweelede mpoonya akutuula cituuzyo candubizyo kuli Jehova.—Levitiko 6:4-7.

Cintu Cibotu Cakacili Kumbele

19. Nkaambo nzi bana Israyeli ncobakakakilwa kubaa cilongwe a Leza nokuba kuti bakalijisi Mulawo alimwi azipaizyo nzyowakali kulailila kuti bacite?

¹⁹ Mulawo wa Musa antoomwe azipaizyo alimwi azituuzyo zyawo zinji wakapegwa kubana Israyeli ikutegwa bagwasigwe kusikila Leza kucita kuti bajane cilongwe anguwe alimwi akuzumanana ancico azilongezyo mane do Lunyungu lwakasyomezyegwa nolwakali kuzyoosika. Imwaapostolo Paulo, iwakazyalwa kali mu Juda wakacaamba boobu: “Mulao wakatubeda mbuli simalelo mane  kusikila kuciindi ncati keze Kristo, kuti tululamikwe alusyomo.” (Ba-Galatiya 3:24) Mukubula coolwe, cisi ca Israyeli coonse mbocibede kunyina nocakabutobela busimalelo obo pele bakacibelesya bubi coolwe eco. Aboobo, ikuvwuzyanya kwazipaizyo nzyobakatuula kwakamusesemya Jehova wakati: “Ndizwide zituuzyo zyabagutu amafuta aabanyama baneneede. Nsiyandi bulowa bwabacende na bwatubelele na bwampongo.”—Isaya 1:11.

20. Ncinzi cakacitika mu 70 C.E. kujatikizya makani aa Mulawo alimwi azituuzyo zyakeelede kutuulwa?

²⁰ Mu 70 C.E., ibweende bwazintu bwaba Juda antoomwe antempele abupaizi zyakamana. Kuzwa ciindi eco, izipaizyo zituulwa mbuli mbokwakaambidwe mu Mulawo tiizyakacili kukonzyeka pe. Sena eci caamba kuti zipaizyo zyakali ngomusemu mu Mulawo tazicikwe mpindu kubakombi ba Leza sunu? Tulacilanga-langa eci mucibalo citobela.

Bupanduluzi buyungizidwe

Sena Inga Mwapandulula?

• Ncinzi cakakulwaizya baalumi bakaindi basyomeka ikutuula zipaizyo kuli Jehova?

• Nkaambo nzi ncozyakali kuyandika zipaizyo?

• Nzipaizyo nzi ziyandika izyakali kutuulwa mubweendelezi bwa Mulawo, alimwi ino zyakajisi mulimo nzi?

• Ino Mulawo alimwi azipaizyo izyakali kucitwa zyakajisi mulimo nzi mupati kweelana anzyaamba Paulo?

[Mibuzyo yaciiyo]

[Cifwanikiso icili apeeji 8]

Cipaizyo ca Abelo cakatambulwa akaambo kakuti cakatondezya lusyomo ndwaakajisi mucisyomezyo ca Jehova

[Cifwanikiso icili apeeji 9]

Sena cilamukkomanisya iciimininwaa cintu cicitikaawa?