LONG planti kantri, pasin nogut i go bikpela, olsem na olgeta man inap kisim hevi. Long wanpela kantri, wanpela jas i tok: “Bihain olgeta man bai karim hevi long ol pasin nogut.” Long ol narapela hap, ating pasin nogut i no bikpela tumas. Tasol em i savetingting long was gut, nogut hevi i painim yumi.

Sapos yu stap long hap i gat planti pasin raskol o nogat, hau bai yu banisim yu yet na famili bilong yu? Yu ken bihainim dispela stiatok bilong Baibel: “Man i gat gutpela tingting, em i save olsem, hevi i laik kamap long em na em i abrusim. Tasol man i no gat tingting, em i lukim trabel i stap long rot bilong en, na em i go na bungim na karim hevi.” (Sindaun 22:3) Ol bikman bilong polis i tok, namba 1 samting—em yumi mas mekim ol samting bilong banisim yumi.

Ol raskol i no save bagarapim tasol bodi bilong man na stilim ol samting, nogat. Ol man husat i kisim hevi long ol raskol, tingting na bel bilong ol i bagarap inap longpela taim. Olsem na em i bikpela samting long mekim ol samting yumi inap mekim bilong banisim yumi! Nau bai yumi stori long sampela rot bilong banisim yumi yet long fopela kain pasin nogut—hansapim man, pasin nogut bilong reipim meri, pasin stil long rot bilong kompiuta, na stilim identity, olsem nem samting bilong man.

Em wanem kain pasin? Em pasin bilong pretim man long rot bilong hansapim na fosim em long givim samting.

Dispela pasin i mekim wanem long ol manmeri? Wanpela loya i skelim ol man husat i bin kisim hevi long ol pasin raskol long Inglan, i tok, maski bodi bilong ol i no bagarap, tingting bilong ol i bagarap. Em i tok: “Sampela bilong ol i tok ol i save tingting planti na ol i no save slip na ol i no inap mekim gut wok bilong ol long olgeta de.”

Yu ken mekim wanem?

• Was gut oltaim. Ol stilman i save painim kain kain rot bilong stil. Ol i stil long ol man husat i no save was gut. Olsem na skelim gut pasin bilong ol man klostu long yu, na no ken dring spak o kisim drak na dispela bai paulim tingting bilong yu long skelim gut ol samting. Wanpela buk bilong helt i tok: “Taim man i dring alkohol o kisim drak,” i hatwok long em i “tingting stret na skelim olsem samting nogut bai kamap.”

• Lukautim gut ol samting bilong yu. Lokim kar, ol dua na windo long haus bilong yu. No ken kisim man yu no save long em i kam long haus. No ken putim ol bikpela samting long ples klia. Sindaun 11:2 i tok: “Ol man i gat gutpela tingting i save daunim ol yet.” Planti taim ol stilman—ol strit pikinini tu—ol i save stil long ol manmeri husat i save putim ol gol nekles samting o holim long ples klia ol samting i gat bikpela pe.

• Kisim edvais long narapela. “Ol man i no gat gutpela tingting, ol i save ting pasin bilong ol tasol i gutpela. Tasol ol man i gat gutpela tingting, ol i save larim ol arapela man i givim tingting long ol.” (Sindaun 12:15) Sapos yu raun long narapela hap, bihainim tok bilong ol asples yu trastim ol, na bilong ol polis tu. Ol inap tokim yu long ol ples em yu mas abrusim na hau bai yu lukautim yu yet na ol samting bilong yu.

Em wanem samting? Em olgeta kain pasin bilong subim, fosim, o pretim meri long mekim pasin pamuk o reipim em.

Dispela pasin i mekim wanem long ol manmeri? Wanpela meri em man i bin reipim em, i tok: “Sori tru, dispela pasin i no mekim nogut tasol long meri long taim man i reipim em, nogat. Tingting na maus bilong bel bilong em bai kotim em long olgeta taim, na em i no inap amamas long em yet. Na i senisim tu sindaun bilong famili bilong em.” Em i no asua bilong meri. Man i reipim em i gat asua.

Yu ken mekim wanem?

• Sapos yu pilim pret, hariap long mekim samting. Dipatmen bilong polis long North Carolina, long Amerika, i givim dispela edvais: “Sapos wanpela hap o man i mekim yu pret o pilim narapela kain, yu mas lusim. No ken larim wanpela i stopim yu sapos yu pilim olsem wanpela samting bai kamap.”

• No ken pret; tingting i mas klia. Ol man bilong reip ol i save painim meri husat i no save was gut na meri i no gat strong. So no ken wokabaut olsem yu pret na yumi mas was gut oltaim.

• Ranawe hariap. Yu mas singaut strong. (Lo 22:25-27) Ranawe o yusim wanpela samting  bilong pretim man. Na ran i go long hap i gat man na ringim polis. b

Pasin stil long rot bilong kompiuta i makim tu wanem ol pasin? I makim tu pasin bilong paulim takis, kisim nating mani long welfe, paulim kredit kat, na kisim nating mani na ol i no salim ol samting i go long man i bin baim. Na i makim tu pasin bilong trikim man, olsem long rot bilong Intenet sampela man o bisnis i trikim ol man long investim mani long ol na giaman long mekim oksen long ol samting.

Dispela pasin i mekim wanem long ol manmeri? Em i mekim na ol man em ol stilman i bin trikim ol—na planti man moa—i bin lusim nating planti bilion kina. Tingim: Sandra i bin kisim wanpela e-mail na em i ting benk i laik bai em i mas raitim gut olgeta infomesen bilong akaun bilong em long Intenet. Sampela minit bihain long em i salim, em i kirap nogut long lukim olsem wanpela i rausim 4,000 dola long akaun bilong em na putim long benk bilong narapela kantri. Wantu Sandra i luksave olsem wanpela man i trikim em.

Yu ken mekim wanem?

• Skelim gut ol e-mail! No ken larim lukluk bilong Web-sait i giamanim yu, na tingim tu olsem ol benk o fainens kampani i gat nem, ol i no save tokim man long salim ol confidential infomesen long ol long rot bilong e-mail, nogat. Paslain long yu baim o investim mani long wanpela kampani long rot bilong Intenet, painimaut gut olsem dispela kampani i gat wanem kain nem. Sindaun 14:15 i tok: “Ol man i gat liklik save tasol, ol i save bilipim olgeta kain tok. Tasol man i gat gutpela tingting, em i save was gut long ol pasin em i mekim.” Was gut taim yu laik wokim bisnis wantaim ol kampani i stap long narapela kantri. Sapos hevi i kamap, em bai hatwok long stretim wantaim ol.

• Skelim gut kampani na ol lo bilong en. Askim yu yet: ‘Dispela kampani i gat bikpela ofis i stap long hap we olgeta man i save long en? Telefon namba bilong ol i stret? Bai ol i haitim prais tru bilong ol samting mi laik baim? Wanem taim ol bai salim i kam ol samting mi odaim? Mi inap givim bek o kisim bek mani bilong mi?’

• Skelim gut samting na no ken mangal. Ol man bilong mangal na ol man i save laik kisim nating samting, ol i nambawan lain em ol man bilong stil long rot bilong kompiuta i save giamanim ol. Sampela pasin trik bilong ol em, ol i tok man i ken mekim liklik wok tasol na kisim bikpela mani, givim dinau mani o kredit kat long man maski em i no man bilong bekim dinau, o investim “liklik mani” long kampani na kisim bikpela winmani. Lain U.S. Federal Trade Commission i tok: “Lusim sampela taim long skelim gut ol lo bilong investim mani. Sapos kampani i promis long bekim bikpela winmani, hevi bilong dispela bai bikpela moa. No ken larim ol i putim presa long yu long investim mani long ol, yu mas skelim gut pastaim sapos gavman i orait long dispela kampani.”

Em wanem samting? Em pasin bilong stilim ol infomesen long identity bilong narapela man na yusim bilong mekim pasin giaman o ol narapela pasin nogut.

Dispela pasin i mekim wanem long ol manmeri? Ating ol stilman i yusim identity bilong man long kisim kredit kat o dinau o opim nupela pasbuk. Na bihain ol i kisim planti dinau moa long nem bilong em! Na maski em i bekim pinis olgeta dinau, em bai gat nem nogut yet long dinau inap planti yia. Wanpela man em ol stilman i stilim identity bilong em, i tok: “Sapos yu kisim nem nogut long dinau bilong kredit kat, dispela i nogut moa—winim pasin bilong stilim mani bilong yu.”

Yu ken mekim wanem?

• Lukautim gut ol infomesen bilong yu. Sapos yu save yusim Intenet long benkim mani o baim samting, yu mas senisim paswed long olgeta taim, moa yet sapos yu save yusim kompiuta  long ples pablik. Olsem yumi stori pinis, was gut long ol e-mail we i askim yu long salim ol bikpela infomesen bilong yu, em narapela i no gat wok long save long en.

  Ol man bilong stilim identity ol i no yusim kompiuta tasol long stil. Ol i traim olgeta kain rot bilong stilim ol bikpela infomesen, olsem ol benk stetmen, sekbuk, kredit kat, na ol samting long wok, olsem social security numbers. So putim ol dispela samting long hap i seif, na bruk brukim olgeta pepa i gat infomesen bilong yu paslain long yu tromoi. Sapos yu ting wanpela pepa samting bilong yu i lus o man i stilim, orait, hariap long ripotim.

• Olgeta taim sekim akaun bilong yu. Lain U.S. Federal Trade Commission i tok: “Pasin bilong was gut em i gutpela banis bilong pasim . . . man bilong stilim identity. Sapos yu luksave kwik long man bilong stilim identity, dispela bai helpim yu.” So sekim ol akaun bilong yu long olgeta taim. I gutpela long go long benk na sekim ol akaun na kredit kat i stap long nem bilong yu na lukim sapos olgeta samting i orait.

Long nau, hevi inap painim olgeta man. Maski ol man husat i save was gut tru, ol stilman i trikim ol tu. Tasol taim yumi bihainim savetingting long Baibel dispela inap helpim yumi. “Yu no ken lusim gutpela tingting. Nogat. Yu mas laikim em tumas na bai em i lukautim yu gut.” (Sindaun 4:6) Na Baibel i tok promis long God bai pinisim ol pasin nogut.

Wai na yumi inap bilip tru olsem God bai pinisim ol pasin nogut? Skelim ol dispela tok:

• God i laik pinisim ol pasin nogut. “Bikpela i tok olsem, ‘Mi save laikim stretpela pasin tasol. Mi no save laikim pasin bilong stil na pasin bilong mekim nogut long ol arapela.’”—Aisaia 61:8.

• Em i gat strong long pinisim ol pasin nogut. “Em i gat bikpela strong na em i stretpela olgeta. Em i save mekim stretpela pasin tasol.”—Jop 37:23.

• Em i tok promis long pinisim ol man nogut na lukautim ol stretpela man. “Ol man nogut bai i bagarap olgeta.” “Ol stretpela man bai i kisim graun God i givim ol, na bai ol i stap oltaim long en.”—Song 37:9, 29.

• Em i tok promis olsem long nupela taim ol manmeri i stap gut long em bai stap amamas. “Ol manmeri i daunim nem bilong ol yet, bai God i givim olgeta graun long ol. Bai ol i sindaun gutpela tumas na amamas i stap.”—Song 37:11.

Ating yu laikim tru ol dispela tok, a? Sapos olsem, orait lusim sampela taim long skelim gut Baibel na kisim save long ol samting God i tingting pinis long mekim long ol man. Baibel i pulap long ol gutpela savetingting. No gat wanpela buk inap strongim yumi long wetim taim we pasin nogut bai pinis. c