Ndzima 4

“Testamente Ya Khale” Yi Tshembeka Ku Fikela Kwihi?

Eka tindzima ti nga ri tingani leti landzelaka, hi ta kanela swin’wana swa swihehlo leswi tisiweke ku lwisana ni Bibele hi vaxopaxopi va manguva lawa. Van’wana va endla xihehlo xa leswaku Bibele ya tikaneta naswona “a hi ya sayense,” naswona swihehlo leswi swi ta hlamuseriwa endzhakunyana. Kambe xo sungula, xiya xihehlo lexi endliwaka ngopfu xa leswaku Bibele a hi nchumu loko ku nga ri nhlengeleto wa switori ni minthyeketo. Xana vakaneti va Bibele va na swisekelo leswi tiyeke swa vuxopaxopi byo tano? Xo sungula, a hi kambisiseni Matsalwa ya Xiheveru, lama vuriwaka Testamente ya Khale.

1, 2. Ku rhendzeriwa ka Yeriko a ku ri njhani, naswona i swivutiso swihi leswi vutisiwaka mayelana na kona?

 MUTI wa khale wu rhendzeriwile. Vahlaseri va wona va hlengeletanile va tsemakanya Nambu wa Yordani naswona sweswi va ake mixaxa emahlweni ka marhangu yo leha ya muti. Kambe vona marhengu lama nga tolovelekangiki swonghasi ya nyimpi! Siku rin’wana ni rin’wana hi masiku ya tsevu, vuthu leri hlaselaka ri mache ri rhendzela muti, ri miyerile handle ka ntlawa wa vaprista lava fambaka na rona lava chayaka timhalamhala. Sweswi, hi siku ra vunkombo, vuthu ri macha ri miyerile ri rhendzela muti hi makhamba ya nkombo. Hi xitshuketa, vaprista va chaya timhalamhala ta vona hi matimba ya vona hinkwawo. Vuthu ri herisa ku miyela ka rona hi ku huwelela ka matimba ka nyimpi, naswona marhangu yo leha ya muti ma hohloka ya ri ni ritshuri lerikulu, ya siya muti wu ri hava nsirhelelo.—Yoxuwa 6:1-21.

 ² Leyi i ndlela leyi buku ya Yoxuwa, buku ya vutsevu ya Matsalwa ya Xiheveru, yi hlamuselaka ku wa ka Yeriko ha yona loku humeleleke kwalomu ka malembe ya 3 500 lama hundzeke. Kambe swi endlekile hakunene ke? Vaxopaxopi vo tala lavakulu a va ta hlamula hi ku tiyiseka va ku e-e. * Va vula leswaku buku ya Yoxuwa, kun’we ni tibuku to sungula ta ntlhanu ta Bibele, yi vumbiwe hi minthyeketo leyi tsariweke malembe xidzana yo tala endzhaku ka loko swiendlakalo leswi kanakaniwaka swi humelerile. Vativi vo tala va swa khale na vona a va ta hlamula va ku e-e. Hi ku ya hi vona, loko Vaisrayele va nghene etikweni ra Kanana, Yeriko ri nga ha va ri nga vanga kona ni ku va kona.

3. Hikwalaho ka yini swi ri swa nkoka ku kanela loko Bibele yi ri na vurunguri bya ntiyiso kumbe e-e?

³ Leswi i swihehlo leswikulu. Loko u hlaya Bibele hinkwayo, u ta xiya leswaku tidyondzo ta yona ti hlanganisiwe swinene ni vurunguri. Xikwembu xi tirhisana ni vavanuna, vavasati, mindyangu ni matiko ya xiviri, naswona swileriso swa xona swi nyikiwa vanhu va matimu. Vadyondzi va manguva lawa lava tisaka ku kanakana evurungurwini bya Bibele va tisa ku kanakana ni le ka nkoka ni ku tshembeka ka rungula ra yona. Loko Bibele hakunene yi ri Rito ra Xikwembu, manuku matimu ya yona ma fanele ku tshembeka naswona ya nga vi na minthyeketo ni switori ntsena. Xana vaxopaxopi lava va na swisekelo swo tlhontlha ntiyiso wa yona wa matimu?

Vuxopaxopi Lebyikulu—Byi Tshembeka Ku Fikela Kwihi?

4-6. Hi yihi yin’wana ya mianakanyo ya Wellhausen ya vuxopaxopi lebyikulu?

⁴ Vuxopaxopi lebyikulu bya Bibele byi sungule hi  matimba eka lembe xidzana ra vu-18 ni ra vu-19. Eka hafu yo hetelela ya lembe xidzana ra vu-19, muxopaxopi wa Mujarimani wa Bibele Julius Wellhausen u twarise mianakanyo ya leswaku tibuku to sungula ta tsevu ta Bibele, ku katsa na Yoxuwa, ti tsariwe eka lembe xidzana ra vuntlhanu B.C.E.—kwalomu ka gidi ra malembe endzhaku ka swiendlakalo leswi hlamuseriweke. Hambi swi ri tano, u vule leswaku a ti ri ni mhaka leyi yi tsariweke emahlweninyana.⁠¹ Mianakanyo leyi yi kandziyisiwe enkandziyisweni wa vu-11 wa Encyclopædia Britannica, leyi humesiweke hi 1911, leyi hlamuseleke yi ku: “Genesa i buku ya le ndzhaku ka vuhlonga leyi vumbiweke hi tsalwa ra le ndzhaku ka vuhlonga ra vuprista (P) ni matsalwa lama nga riki ya vuprista ya le mahlweninyana lama hambanaka swinene na P hi ririmi, matsalelo ni langutelo ra vukhongeri.”

⁵ Wellhausen ni valandzeri vakwe va langute matimu hinkwawo lama rhekhodiweke exiyengeni xo sungula xa Matsalwa ya Xiheveru tanihi “lawa ma nga riki matimu ya xiviri, kambe mikhuva leyi dumeke ya nkarhi lowu hundzeke.”⁠² Timhaka ta le mahlweninyana ti xiyiwe ti ri xikombiso ntsena xa vurunguri bya le ndzhakunyana bya Israyele. Hi xikombiso, ku vuriwe leswaku rivengo exikarhi ka Yakobo na Esawu a ri humelelanga hi xiviri, kambe swi kombise rivengo exikarhi ka matiko ya Israyele na Edom eminkarhini ya le ndzhakunyana.

⁶ Ku pfumelelana ni leswi, vaxopaxopi lava va vone leswaku Muxe a nga kalanga a amukela xileriso xo karhi xo aka areka ya ntwanano ni leswaku tabernakele, xivindzi xa vugandzeri bya Israyele emananga, a swi kalanga swi va kona. Nakambe va tshembe leswaku matimba ya vuprista bya Aroni ma simekiwe hi xitalo malembe ma nga ri mangani ntsena emahlweni ka ku lovisiwa ka Yerusalema hi Vababilona, leswi vaxopaxopi va tshembeke leswaku swi humelele eku sunguleni ka lembe xidzana ra vutsevu B.C.E.⁠³

7, 8. I “vumbhoni” byihi lebyi Wellhausen a a ri na byona bya mianakanyo yakwe, naswona xana a byi twala ke?

 ⁷ I “vumbhoni” byihi lebyi va veke na byona bya mianakanyo leyi? Vaxopaxopi lavakulu va vula leswaku va swi kota ku avanisa tsalwa ra tibuku to sungula ta Bibele ri va matsalwa yo hlayanyana lama hambaneke. Nsinya wa nawu wa xisekelo lowu va wu tirhisaka i ku pfumela leswaku, hi ntolovelo, ndzimana yin’wana ni yin’wana ya Bibele leyi tirhisaka rito ra Xiheveru ematshan’wini ya Xikwembu (’Elo·himʹ) hi yoxe yi tsariwe hi mutsari un’we, kasi ndzimana yihi na yihi leyi kombetelaka eka Xikwembu hi vito ra xona, ku nga Yehova, yi fanele yi tsariwe hi un’wana—onge hi loko mutsari un’we a a nga ta swi kota ku tirhisa marito lawa hamambirhi.⁠⁴

⁸ Hi ku fanana, nkarhi wun’wana ni wun’wana lowu xiendlakalo xi rhekhodiweke ha wona ku tlula kan’we ebukwini, wu tekiwa tanihi vumbhoni bya mutsari loyi a tlulaka un’we loyi a nga eku tsaleni, hambi leswi tibuku ta khale ta Vasemite ti nga ni swikombiso swin’wana leswi fanaka swa ku phindha-phindha. Tlhandla-kambirhi, ku anakanyiwa leswaku ku cinca kun’wana ni kun’wana ka matsalelo ku vula ku cinca ka mutsari. Kambe ke, hambi va ri vatsari va ririmi ra manguva lawa hakanyingi va tsala hi matsalelo lama hambaneke eswiyin’weni leswi hambaneke eka mintirho ya vona ya vutomi, kumbe loko va vulavula hi nhloko-mhaka leyi hambaneke. *

9-11. Hi kwihi ku tsana kun’wana loku xiyekaka ka vuxopaxopi lebyikulu bya manguva lawa?

⁹ Xana ku na vumbhoni byo karhi bya xiviri bya mianakanyo leyi? Nikantsongo. Muhlamuseri un’wana u xiyile a ku: “Vuxopaxopi, hambi ku ri ematshalatshaleni  ya byona lamakulu, bya mbambela ni ku pfumala ku tiyiseka, nchumu lowu minkarhi hinkwayo wu faneriwaka hi ku antswisiwa kumbe ku kombisiwa wu hoxile naswona wu boheka ku siviwa hi nchumu wun’wana. I ntirho wa tintlhari, lowu nga ehansi ka minkanakano ni ku vhumba hinkwako leswi swi nga hambanisekiki emintirhweni yo tano.”⁠⁵ Ngopfu-ngopfu, vuxopaxopi lebyikulu bya Bibele i byo “mbambela ni ku pfumala ku tiyiseka” ku tlurisa mpimo.

¹⁰ Gleason L. Archer, Jr., u kombisa xihoxo xin’wana eku anakanyisiseni ka vuxopaxopi lebyikulu. U ri, xiphiqo hi leswaku “xikolo xa Wellhausen xi sungule xi ri ni ku pfumela loku heleleke (loku va nga tikarhatelangiki ku ku kombisa) ka leswaku vukhongeri bya Israyele a byi ri ni masungulo ya vanhu ntsena ku fana na byihi na byihi byin’wana, ni leswaku a byi fanele ku hlamuseriwa tanihi vuyelo bya hundzuluko ntsena.”⁠⁶ Hi marito man’wana, Wellhausen ni valandzeri vakwe va sungule va ri ni ku pfumela ka leswaku Bibele a yi ri rito ra munhu ntsena, naswona endzhaku va anakanyisise ku sukela kwalaho.

¹¹ Le ndzhaku hi 1909, The Jewish Encyclopedia yi xiye ku tsana kun’wana kumbirhi emianakanyweni ya Wellhausen: “Minjhekanjhekisano leyi Wellhausen a laveke ku phasa huvo hinkwayo ya vaxopaxopi-kulobye va  Bibele hi laha ku heleleke ha yona yi seketeriwe eka ku pfumela kumbirhi: ko sungula, leswaku gandzelo ri va lerikulu ngopfu eku vumbiweni ka vukhongeri; ka vumbirhi, leswaku matsalwa ya khale ma vulavula khwatsi hi swiyimo swo sungula swa ku kula ka magandzelo. Ku pfumela ko sungula ku lwisana ni vumbhoni bya mindhavuko ya khale, naswona loku ka vumbirhi a ku kumi nseketelo eka vumbhoni bya milawu ya magandzelo yo fana ni liya ya India.”

12. Vuxopaxopi lebyikulu bya manguva lawa byi nghenisa ku yini eku twisisekeni ka vutivi bya swa khale ke?

¹² Xana yi kona ndlela yo kambisisa vuxopaxopi lebyikulu ku vona loko mianakanyo ya byona yi lulamile kumbe e-e? The Jewish Encyclopedia yi ye emahlweni yi ku: “Malangutelo ya Wellhausen ya sekeriwe enkambisisweni lowu kongomeke ntsena, naswona ma ta fanela ku tatisiwa hi nkambisiso wa langutelo ra vutivi bya swa khale leri vhumbiweke.” Loko malembe ma ri karhi ma famba, xana vutivi bya swa khale byi vonake byi tiyisa mianakanyo ya Wellhausen? The New Encyclopædia Britannica ya hlamula yi ku: “Vuxopaxopi bya vutivi bya swa khale byi vonake byi tiyisa ku tshembeka ka vuxokoxoko bya xiviri bya vurunguri bya minkarhi ya khale swinene [ya matimu ya Bibele] ni ku tsongahata mianakanyo ya leswaku timhaka ta Tibuku ta Ntlhanu to sungula [tirhekhodo ta matimu etibukwini to sungula ta Bibele] i xikombiso xa nkarhi wa le ndzhaku swinene ntsena.”

13, 14. Ku nga khathariseki masungulo ya byona lama nga tiyangiki, hikwalaho ka yini vuxopaxopi lebyikulu bya Wellhausen bya ha amukeriwa ngopfu?

¹³ Hikwalaho ka ku tsana ka byona, hikwalaho ka yini vuxopaxopi lebyikulu byi dume ngopfu exikarhi ka tintlhari namuntlha ke? Hikuva byi va byela swilo leswi va lavaka ku swi twa. Mudyondzi un’wana wa lembe xidzana ra vu-19 u hlamuserile a ku: “Mina hi ndzexe, ndzi amukele buku leyi ya Wellhausen ku tlula kwalomu ka yihi na yihi yin’wana; hikuva xiphiqo lexi yaka emahlweni  xa matimu ya Testamente ya Khale eka mina xi vonake eku heteleleni xi tlhantlhiwile hi mukhuva lowu tatisaka nsinya wa nawu wa hundzuluko wa vanhu lowu ndzi susumetelaka ku wu tirhisa ematin’wini ya vukhongeri hinkwabyo.”⁠⁷ Entiyisweni, vuxopaxopi lebyikulu byi pfumelelane ni rivengo rakwe tanihi mutivi wa hundzuluko. Kutani ke, hakunene, mianakanyo leyi mimbirhi yi tirha xikongomelo lexi fanaka. Tanihi leswi hundzuluko a wu ta susa xilaveko xo pfumela eka Muvumbi, kutani vuxopaxopi lebyikulu bya Wellhausen a byi ta vula leswaku munhu a nga boheki ku pfumela leswaku Bibele yi huhuteriwe hi Xikwembu.

¹⁴ Eka lembe xidzana leri ra vu-20 ra ku titshega hi swisekelo, ku pfumela ka leswaku Bibele a hi rito ra Xikwembu kambe i ra munhu ku vonaka ku twala eka tintlhari. * Swi olova swinene eka vona ku tshemba leswaku vuprofeta byi tsariwe endzhaku ka ku hetiseka ka byona ku tlula ku byi amukela tanihi bya ntiyiso. Va hlawula ku hlamusela timhaka ta Bibele ta masingita tanihi switori, minthyeketo, kumbe vagaringani wa garingani, ematshan’wini yo kambisisa ku koteka ka leswaku ti endlekile hakunene. Kambe langutelo ro tano i ra rivengo naswona a ri nyiki xivangelo lexi tiyeke xo ala Bibele tanihi leyi nga ntiyiso. Vuxopaxopi lebyikulu byi hoxe ngopfu, naswona ku hlasela ka byona Bibele ku tsandzekile ku kombisa leswaku Bibele a hi Rito ra Xikwembu.

Xana Vutivi Bya Swa Khale Byi Seketela Bibele?

15, 16. I vukona bya mufumi wihi wa khale la boxiweke eBibeleni lebyi tiyisiweke hi vutivi bya swa khale?

¹⁵ Vutivi bya swa khale i xivandla xa dyondzo lexi  tiyisiweke swinene ku tlula vuxopaxopi lebyikulu. Vativi va swa khale, hi ku cela exikarhi ka leswi saleke swa minhluvuko leyi hundzeke, va andzise ku twisisa ka hina ka ndlela leyi swilo a swi ri ha yona eminkarhini ya khale hi tindlela to tala. Hikwalaho ke, a swi hlamarisi leswi rhekhodo ya vutivi bya swa khale hi ku phindha-phindha yi twananaka ni leswi hi swi hlayaka eBibeleni. Minkarhi yin’wana, vutivi bya swa khale byi lwele Bibele eka vaxopaxopi va yona.

¹⁶ Hi xikombiso, hi ku ya hi buku ya Daniel, mufumi wo hetelela eBabilona loko ri nga si wela eka Vapersia a a vuriwa Belxatsar. (Daniel 5:1-30) Tanihi leswi swi vonakeke ku ri hava ku boxiwa ka Belxatsar ehandle ka Bibele, ku endliwe xihehlo xa leswaku Bibele a yi hoxile ni leswaku wanuna loyi a nga kalanga a va kona. Kambe eka lembe xidzana ra vu-19, ti-cylinder to hlayanyana letintsongo leti tsariweke hi ntsalo-nhlanga ti tshuburiwile emarhumbini man’wana edzongeni wa Iraq. Ti kumiwe ti ri leti katsaka xikhongelo xa rihanyo ra n’wana wa mativula wa Nabonidus, hosi ya Babilona. Vito ra n’wana loyi i mani? Belxatsar.

17. Hi nga yi hlamuserisa ku yini mhaka ya leswaku Bibele yi vitana Belxatsar hosi, loko matsalwa yo tala ya n’wi vitana hosana?

 ¹⁷ Kutani Belxatsar a a ri kona! Hambi swi ri tano, xana a a ri hosi loko Babilona ri wa? Mapapila yo tala lama kumiweke hi ku landzelelana ma kombetele eka yena tanihi n’wana hosi, hosana leyi ambexiweke harhi ya vuhosi. Kambe papila ra ntsalo-nhlanga leri hlamuseriweke tanihi “Mhaka ya Ndzimana ya Nabonidus” ri tise ku twisiseka lokukulu eka xiyimo xa ntiyiso xa Belxatsar. Ri vikile ri ku: “U [Nabonidus] veke ‘Nxaxa’ eka (n’wana) wakwe lonkulu, mativula, mavuthu hinkwako etikweni u ma lerise ehansi ka (xileriso) xakwe. U tshike (xin’wana ni xin’wana) xi famba, u n’wi byarhise vuhosi.”⁠⁸ Kutani Belxatsar u rhwexiwe vuhosi. Hakunene, eka ku tiyimisela ni swikongomelo hinkwaswo leswi swi n’wi endleke hosi! * Vuxaka lebyi exikarhi ka Belxatsar ni tata wakwe, Nabonidus, byi hlamusela xivangelo lexi ha xona Belxatsar, enkarhini wa nkhuvo wolowo wo  hetelela eBabilona, a tinyikeleke ku endla Daniyele mufumi wa vunharhu emfun’weni. (Daniel 5:16) Tanihi leswi Nabonidus a a ri mufumi wo sungula, Belxatsar hi byakwe a a ri mufumi wa vumbirhi ntsena wa Babilona.

Vumbhoni Byin’wana Lebyi Seketelaka

18. I rungula rihi leri vutivi bya swa khale byi ri nyikelaka ku tiyisa ku rhula ni ku humelela leswi humaka eku fumeni ka Davhida?

¹⁸ Hakunene, mintshubulo yo tala ya vutivi bya swa khale yi kombise ku pakanisa ka matimu ka Bibele. Hi xikombiso, Bibele yi vika leswaku endzhaku ka loko Hosi Solomoni a teke vuhosi eka tata wakwe, Davhida, Israyele ri tiphine hi ku humelela lokukulu. Ha hlaya: “Vayuda ni Vaisrayele a va tele ngopfu, byi ri vunyingi lebyi fanaka ni sava leri nge ribuweni ra lwandle. A va dya, va nwa, va tsaka.” (1 Tihosi 4:20) Ku seketela nhlamuselo leyi, ha hlaya: “Vumbhoni bya vutivi bya swa khale byi paluxa leswaku a ku ri ni ku andza ka vaaka-tiko eYuda hi lembe xidzana ra vukhume B.C., ni le ndzhaku ka rona loko ku rhula ni ku humelela leswi Davhida a swi tiseke swi endle leswaku swi koteka ku aka madoroba yo tala lamantshwa.”⁠¹⁰

19. Hi rihi rungula leri engetelekeke leri vutivi bya swa khale byi ri nyikaka mayelana ni nyimpi exikarhi ka Israyele na Moab?

 ¹⁹ Endzhaku, Israyele na Yuda ma ve matiko mambirhi, naswona Israyele ri hlule tiko leri ri akelaneke na rona ra Moab. Hi nkarhi wun’wana Moab, ehansi ka Hosi Mesha, ri pfuxe dzolonga, naswona Israyele ri endle ntwanano na Yuda ni mfumo wa le kusuhi wa Edom ku lwisana na Moab. (2 Tihosi 3:4-27) Lexi xiyekaka, hi 1868 eYordani, stela (ribye leri vatliweke ra xiphepherele) leri a ri tsariwe hi ririmi ra Ximoab ri ri ni mhaka ya Mesha hi byakwe ya nyimpi leyi ri tshuburiwile.

20. Vutivi bya swa khale byi hi byela yini ehenhleni ka ku lovisiwa ka Israyele hi Vaasiriya?

²⁰ Manuku ke, hi lembe ra 740 B.C.E., Xikwembu xi pfumelele mfumo lowu xandzukaka wa le n’walungwini wa Israyele ku herisiwa hi Vaasiriya. (2 Tihosi 17:6-18) Loko a vulavula hi mhaka ya Bibele ya xiendlakalo lexi, Kathleen Kenyon mutivi wa swa khale wa hlamusela a ku: “Munhu a nga ha va la ehleketelaka leswaku swin’wana swa leswi i ku hundzeleta.” Kambe i ku hundzeleta ke? Wa tlhandlekela a ku: “Vumbhoni bya vutivi bya swa khale bya ku wa ka mfumo wa Israyele byi tiye ngopfu ku tlula lebyiya bya rhekhodo ya Bibele. . . . Ku lovisiwa loku heleleke ka madoroba ya Vaisrayele  ya Samariya na Hazor ni ku lovisiwa loku fambisanaka na kona ka Megido i vumbhoni bya ntiyiso bya vutivi bya swa khale lebyi mutsari wa [Bibele] a a nga byi hundzeleti.”⁠¹¹

21. I vuxokoxoko byihi ehenhleni ka ku hluriwa ka Yuda hi Vababilona lebyi nyikeriwaka hi vutivi bya swa khale?

²¹ Endzhaku, Bibele ya ha hi byela leswaku Yerusalema ehansi ka Hosi Yoyakini a yi rhendzeriwe hi Vababilona naswona yi hluriwile. Xiendlakalo lexi xi rhekhodiwe eMhakeni ya Babilona, xiphepherhele xa ntsalo-nhlanga lexi tshuburiweke hi vativi va swa khale. Eka xona, ha hlaya: “Hosi ya Akkad [Babilona] . . . yi rhendzele muti wa Yuda (iahudu) naswona hosi yi teke muti hi siku ra vumbirhi ra n’hweti ya Addaru.”⁠¹² Yoyakini u yisiwe eBabilona ivi a khotsiwa. Kambe endzhakunyana, hi ku ya hi Bibele, u ntshunxiwile ekhotsweni ivi a nyikiwa xipfuno xa swakudya. (2 Tihosi 24:8-15; 25:27-30) Leswi swi seketeriwa hi mapapila ya vulawuri lama kumekaka eBabilona, lama xaxametaka mimphakelo leyi nyikiweke “Yaukîn, hosi ya Yuda.”⁠¹³

22, 23. Hi ntolovelo, hi byihi vuxaka exikarhi ka vutivi bya swa khale ni timhaka ta matimu ya Bibele?

²² Malunghana ni vuxaka exikarhi ka vutivi bya swa khale ni timhaka ta matimu ta Bibele, Profesa David Noel Freedman u te: “Hambi swi ri tano, hi ntolovelo, vutivi bya swa khale byi vonake byi seketela ku tiya ka vurunguri bya nhlamuselo ya Bibele. Nxaxamelo lowukulu wa vutivi bya swa khale ku sukela eka vapatriarka ku ya eminkarhini ya T[estamente] L[eyintshwa] wu yelana ni rungula ra vutivi bya swa khale. . . . Mintshubulo ya nkarhi lowu taka kumbexana yi ta seketela xiyimo lexi ringaniselaka xa sweswi xa leswaku mukhuva wa Bibele wu dzime timitsu hi ku ya hi matimu, naswona wu hangalasiwe hi ku tshembeka, hambi leswi wu nga riki matimu hi langutelo ro xopaxopa swihoxo kumbe ra sayense.”

²³ Manuku ke, malunghana ni matshalatshala ya vaxopaxopi  lavakulu yo tsongahata Bibele, u ri: “Ku vumbiwa nakambe loku ringetiweke ka vurunguri bya Bibele hi vadyondzi va manguva lawa—hi xikombiso, langutelo ra Wellhausen ra leswaku nguva ya vapatriarka a yi ri xikombiso xa vuhosi lebyi avaneke; kumbe ku cukumetiwa ka matimu ya Muxe ni ku rhurha kun’we ni ku cinciwa loku landzelelanaka ka matimu ya Vaisrayele hi Noth ni valandzeri vakwe—swi boheke ku seketeriwa hi rungula ra vutivi bya swa khale kun’we ni mhaka ya Bibele.”⁠¹⁴

Ku Wa Ka Yeriko

24. I rungula rihi leri Bibele yi hi nyikaka rona mayelana ni ku wa ka Yeriko?

²⁴ Xana leswi swi vula leswaku vutivi bya swa khale byi pfumelelana ni Bibele etimhakeni hinkwato ke? Doo, ku na ku kanetana ko hlayanyana. Kun’wana ka kona i ku hluriwa ka matimba ka Yeriko loku hlamuseriweke eku sunguleni ka ndzima leyi. Hi ku ya hi Bibele, Yeriko a wu ri muti wo sungula lowu hluriweke hi Yoxuwa loko a rhangele Vaisrayele ku va yisa etikweni ra Kanana. Nxaxamelo wa minkarhi wa Bibele wu komba leswaku muti wu we eka hafu yo sungula ya lembe xidzana ra vu-15 B.C.E. Endzhaku ka ku hluriwa, Yeriko ri hisiwe hi laha ku heleleke hi ndzilo naswona endzhaku ri siyiwe ri ri hava vaaki hi madzana ya malembe.—Yoxuwa 6:1-26; 1 Tihosi 16:34.

25, 26. I makumu wahi mambirhi lama hambaneke lawa vativi va swa khale va ma fikeleleke hikwalaho ka ku cela Yeriko?

²⁵ Emahlweni ka nyimpi ya vumbirhi ya misava, xivandla lexi ku pfumeriweke leswaku i Yeriko xi ceriwile hi Profesa John Garstang. U tshubule leswaku muti lowu a wu ri wa khale swinene naswona a wu onhiwile ivi wu akiwa nakambe makhamba yo tala. Garstang u kume leswaku enkarhini wa wun’wana wa mindzoviso leyi, marhangu ya we onge hi loko ya wisiwe hi ku tsekatseka ka misava, naswona muti wu hisiwe hi laha ku heleleke hi  ndzilo. Garstang u tshembe leswaku leswi swi humelele kwalomu ka 1400 B.C.E., leswi swi nga riki kule ni siku leri kombisiweke hi ku ya hi Bibele ra ku lovisiwa ka Yeriko hi Yoxuwa.⁠¹⁵

²⁶ Endzhaku ka nyimpi, mutivi un’wana wa swa khale, Kathleen Kenyon, u endle vuyimburi byin’wana eYeriko. U fike emakun’wini ya leswaku marhangu lama weke lama Garstang a ma hlamuseleke a ma ri ni madzana ya malembe ku tlula leswi a swi anakanyeke. U hlamusele ku lovisiwa lokukulu ka Yeriko hi lembe xidzana ra vu-16 B.C.E. kambe a vula leswaku a ku ri hava muti exivandleni xa Yeriko eka lembe xidzana ra vu-15—laha Bibele yi vulaka leswaku Yoxuwa a a hlasela tiko. U ya emahlweni a vika ku koteka ka swikombiso swa ku lovisiwa kun’wana loku ku nga ha vaka ku humelele exivandleni lexi hi 1325 B.C.E. ivi a ringanyeta a ku: “Loko ku lovisiwa ka Yeriko ku fanele ku hlanganisiwa ni nhlaselo lowu nga ehansi ka Yoxuwa, leri [ro hetelela] i siku leri vutivi bya swa khale byi ri ringanyetaka.”⁠¹⁶

27. Hikwalaho ka yini ku kanetana exikarhi ka vutivi bya swa khale ni Bibele ku nga fanelanga ku hi kavanyeta swi nga fanelanga ke?

 ²⁷ Xana leswi swi vula leswaku Bibele yi hoxile? Nikantsongo. Hi fanele ku tsundzuka leswaku hambi leswi vutivi bya swa khale byi hi nyikaka ku twisisa swa khale, a hi minkarhi hinkwayo ku nga ku twisisa loku nga erivaleni. Minkarhi yin’wana i munyama lowukulu. Hi laha muhlamuseri un’wana a xiyeke ha kona: “Vumbhoni bya vutivi bya swa khale, khombo ra kona, ko va xiphemu, naswona hikwalaho byi hikiwile.”⁠¹⁷ Leswi ngopfu-ngopfu i ntiyiso hi minkarhi yo sungula ya matimu ya Vaisrayele, laha vumbhoni bya vutivi bya swa khale byi nga twisisekiki. Kunene, vumbhoni a byi twisiseki ngopfu eYeriko, tanihi leswi xivandla xa kona xi lovisiweke hi ndlela yo biha.

Mindzilakana Ya Vutivi Bya Swa Khale

28, 29. Hi yihi mindzilakana yin’wana ya vutivi bya swa khale leyi vadyondzi va yi amukeleke?

²⁸ Vativi va swa khale hi voxe va pfumela mindzilakana ya sayense ya vona. Hi xikombiso, Yohanan Aharoni, wa hlamusela: “Loko ku tiwa eku hlamuseleni ka matimu kumbe ka matimu ya ntivo-misava, mutivi wa swa khale wa huma exivandleni xa tisayense leti kongomeke, naswona u fanele ku titshega hi ku twisisa ni ku ehleketela ka ntikelo leswaku a fika exivumbekweni lexi twisisekaka xa matimu.”⁠¹⁸ Malunghana ni masiku lama nyikiweke mintshubulo yo hambana-hambana, wa tlhandlekela a ku: “Hikwalaho ke, minkarhi hinkwayo hi fanele ku tsundzuka leswaku a hi masiku hinkwawo lama heleleke naswona ya ni ku ehleketela loku hambanaka ka mimpimo,” hambi leswi a vonaka leswaku vativi va swa khale va namuntlha va nga tiyiseka swinene hi masiku ya vona ku tlula hi laha a swi ri ha kona enkarhini lowu hundzeke.⁠¹⁹

²⁹ The World of the Old Testament yi vutisa xivutiso lexi nge: “Endlelo ra vutivi bya swa khale ri na xikongomelo kumbe i ra sayense hakunene ku fikela kwihi ke?”  Ya hlamula yi ku: “Vativi va swa khale va ni xikongomelo swinene loko va yimbula mintiyiso ku tlula loko va yi hlamusela. Kambe swivandla swa vona swa vumunhu swi ta khumba maendlelo lawa va ma tirhisaka ni le ku ‘celeni.’ Va nge swi koti ku herisa vumbhoni bya vona loko va ri karhi va cela vuandlalo bya misava, kutani va nga ka va nga ku kambeli ‘ku ringeta’ ka vona hi ku ku phindha. Leswi swi endla leswaku vutivi bya swa khale byi va lebyi hlawulekeke exikarhi ka tisayense. Ku tlula kwalaho, swi endla leswaku xiviko xa vutivi bya swa khale xi va ntirho lowu lavaka swo tala ngopfu ni lowu nghenisaka ekhombyeni.”⁠²⁰

30. Swichudeni swa Bibele swi languta vutivi bya swa khale hi ndlela yihi?

³⁰ Kutani vutivi bya swa khale byi nga va lebyi pfunaka ngopfu, kambe ku fana ni matshalatshala wahi ni wahi ya vanhu, byi tsanile. Hambi loko hi kambisisa mianakanyo ya vutivi bya swa khale hi ntsako, a hi fanelanga ku byi languta tanihi ntiyiso lowu nga kanakanisiki. Loko vativi va swa khale va hlamusela mintshubulo ya vona hi ndlela leyi lwisanaka ni Bibele, a swi fanelanga ku pfumeriwa handle ko kanakana leswaku Bibele yi hoxile ni leswaku vativi va swa khale va ni ntiyiso. Tinhlamuselo ta vona ti tiviwe ti ri leti cincaka.

31. I xiringanyeto xihi lexintshwa lexi sweswinyana xi humelerisiweke mayelana ni ku wa ka Yeriko?

³¹ Swa tsakisa ku xiya leswaku hi 1981 Profesa John J. Bimson u tlhele a kambisisa ku lovisiwa ka Yeriko. U dyondze ku lovisiwa ka Yeriko hi ndzilo loku humeleleke hi vukheta—hi ku ya hi Kathleen Kenyon—exikarhi ka lembe xidzana ra vu-16 B.C.E. Hi ku ya hi yena, ndzoviso wolowo a wu faneli mhaka ya Bibele ya ku lovisiwa ka muti hi Yoxuwa ntsena kambe ni xivumbeko xa Kanana xa vutivi bya swa khale hinkwaxo xi yi fanela hi laha ku hetisekeke nhlamuselo ya Bibele hi Kanana loko Vaisrayele va hlaserile. Hikwalaho ke, u ringanyeta leswaku masiku ya vutivi bya swa khale ya hoxile ivi a ringanyeta  leswaku ku loviswa loku hakunene ku humelele exikarhi ka lembe xidzana ra vu-15 B.C.E., enkarhini wa ku hanya ka Yoxuwa.⁠²¹

Bibele I Matimu Ya Ntiyiso

32. I mboyamelo wihi lowu xiyiweke exikarhi ka vadyondzi van’wana?

³² Leswi swi kombisa ntiyiso wa leswaku vativi va swa khale hakanyingi va hambana exikarhi ka vona. Manuku ke, a swi hlamarisi leswi van’wana va kanetanaka na Bibele loko van’wana va pfumelelana na yona. Hambi swi ri tano, vadyondzi van’wana va sungula ku xixima vurunguri bya Bibele lebyi tolovelekeke, loko byi nga ri vuxokoxoko byin’wana ni byin’wana. William Foxwell Albright u yimele xikolo xin’wana hi mianakanyo loko a tsarile a ku: “Ku ve ni ku tlhelela loku tolovelekeke eku twisiseni ka ku pakanisa, hi xivumbeko lexi tolovelekeke na hi vuxokoxoko bya xiviri, hi matimu ya vukhongeri bya Israyele. . . . Hi ku komisa, sweswi hi nga tlhela hi teka Bibele ku sukela eku sunguleni ku ya emakumu tanihi tsalwa ra ntiyiso ra vurunguri bya vukhongeri.”⁠²²

33, 34. Matsalwa ya Xiheveru hi woxe ma nyika vumbhoni bya ku va lama pakanisaka hi tlhelo ra matimu hi ndlela yihi?

³³ Entiyisweni, Bibele hi yoxe yi byarha mfungho wa matimu lama pakanisaka. Swiendlakalo swi hlanganisiwa ni minkarhi ni masiku lama kongomeke, hi laha ku hambaneke ni switori ni minthyeketo liya ya khale swinene. Swiendlakalo swo tala leswi rhekhodiweke eBibeleni swi seketeriwa hi matsalwa lama sukelaka eminkarhini yoleyo. Laha ku nga ni ku hambana exikarhi ka Bibele ni tsalwa rin’wana ra khale, ku kanetana hakanyingi ku nga byarhisiwa ku ala  ka khale ka vafumi ku rhekhoda tinyimpi ta vona vini ni ku navela ka vona ko kurisa ku humelela ka vona.

³⁴ Hakunene, yo tala ya matsalwa wolawo ya khale a hi matimu tanihi leswi ya nga vunwa bya ximfumo. Hi laha ku hambaneke, vatsari va Bibele va kombisa ku tiya loku nga tolovelekangiki. Tinhlayo letikulu ta rixaka ra vakokwana to fana ni ta Muxe na Aroni ti paluxiwa ti ri na ku tsana ni matimba ya tona hinkwawo. Hambi swi ri swihoxo swa Davhida hosi leyikulu swi paluxiwa hi ku tshembeka. Ku tsana ka tiko hinkwaro ku paluxiwa hi ku phindha-phindha. Ku tshembeka loku ku bumabumela Matsalwa ya Xiheveru ma ri lama nga ni ntiyiso ni lama tshembekaka naswona ku tiyisa marito ya Yesu, loyi, loko a khongela eka Xikwembu, a nga te: “Rito ra wena i ntiyiso.”—Yohane 17:17.

35. Vaanakanyi lava titshegaka hi xisekelo va hluleke ku endla yini, naswona swichudeni swa Bibele swi languta eka yini leswaku swi kombisa ku huhuteriwa ka Bibele ke?

³⁵ Albright u ye emahlweni a ku: “Etimhakeni hinkwato Bibele yi famba emahlweni hi leswi swi nga endzeni ku tlula tibuku hinkwato to sungula ta vukhongeri; naswona yi le mahlweni hi laha ku hlamarisaka eka tibuku hinkwato leti landzelelanaka hi ku olova loku kongomeke ka rungula ra yona ni ku toloveleka [nxaxamelo lowu heleleke] ka ku tsakisa ka yona evanhwini va matiko hinkwawo ni minkarhi.”²³ I ‘rungula leri ri tlakukeke,’ ematshan’wini ya vumbhoni bya vadyondzi, leri kombisaka ku huhuteriwa ka Bibele, hi laha hi nga ta vona ha kona etindzimeni ta le ndzhakunyana. Kambe laha a hi xiyeni leswaku vaanakanyi va manguva lawa lava titshegaka hi xisekelo va hlulekile ku kombisa leswaku Matsalwa ya Xiheveru a hi matimu ya ntiyiso, loko matsalwa lawa hi woxe ma nyika vumbhoni hinkwabyo bya ku va lama pakanisaka. Xana leswi fanaka swi nga vuriwa hi Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki, “Testamente Leyintshwa” ke? Hi ta kambisisa leswi endzimeni leyi landzelaka.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Swivutiso Swa Dyondzo]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 53]

Hi laha ku hambaneke ni matimu ya khale ya misava, Bibele yi rhekhoda ku hluleka ka vanhu lava xiximekaka vo fana na Muxe na Davhida hi ku tiyisa

[Bokisi leri nga eka tluka 44]

Nkoka Wa Vutivi Bya Swa Khale

“Vutivi bya swa khale byi nyikela xikombiso xa switirho ni swibya swa khale, marhangu ni miako, matlhari ni swikhavisi. Swo tala swa leswi swi nga xaxametiwa hi ku landzelelana ni ku hlamuseriwa hi ku tshembeka hi marito ni mimongo leswi faneleke leswi kumekaka eBibeleni. Hi langutelo leri Bibele yi hlayisa xiyimo xa yona xa khale xa ndhavuko hi laha ku pakanisaka hi xivumbeko lexi tsariweke. Vuxokoxoko bya timhaka ta Bibele a hi vuyelo byo anakanyela bya ku ehleketa ka mutsari kambe ematshan’wini ya sweswo i swikombiso leswi tshembekaka swa misava leyi swiendlakalo leswi rhekhodiweke, laha ku sukeke eka leswi tolovelekeke swi ya eka leswi swi nga singita swi humeleleke eka yona.”—The Archaeological Encyclopedia of the Holy Land.

[Bokisi leri nga eka tluka 50]

Leswi Vutivi Bya Swa Khale Byi Nga Swi Endlaka Ni Leswi Byi Nga Swi Kotiki Ku Swi Endla

“Vutivi bya swa khale a byi kombisi kumbe ku sola Bibele hi marito lama heleleke, kambe byi na mintirho yin’wana, ya ntikelo lowu xiyekaka. Byi pfuxeta misava ya xiviri leyi hlamuseriweke khale hi Bibele hi mpimo wo karhi. Hi xikombiso, ku tiva nchumu lowu yindlu yi akiweke ha wona, kumbe leswi ‘xivandla lexi tlakukeke’ xi langutekiseke swona, swo tala swi kurisa ku twisisa ka hina ka tsalwa. Xa vumbirhi, byi tatisa rhekhodo ya matimu. Hi xikombiso, Ribye ra Moab ri nyika tlhelo lerin’wana ra mhaka leyi hlamuseriweke eka 2 Tihosi 3:4ff. . . . Xa vunharhu, byi paluxa vutomi ni mianakanyo ya vaakelani va Israyele ra khale—leswi swi tsakisaka hi swoxe, ni leswi voningelaka misava hi mianakanyo leyi miehleketo ya Israyele ra khale yi kurisiweke eka yona.”—Ebla—A Revelation in Archaeology.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 41]

Milton u tsale hi matsalelo lama hambaneke, hayi man’we ntsena. Xana vaxopaxopi lavakulu va tshemba leswaku buku yakwe i vuyelo bya vatsari vo hlayanyana lava hambaneke ke?

[Xifaniso lexi nga eka tluka 45]

“Mhaka ya Ndzimana ya Nabonidus” yi vika leswaku Nabonidus u byarhise mativula yakwe vuhosi

[Xifaniso lexi nga eka tluka 46]

Ribye ra Moab ri nyikela ku hundzuluxela ka Hosi Mesha ka nyimpi exikarhi ka Moab na Israyele

[Xifaniso lexi nga eka tluka 47]

Tirhekhodo ta ximfumo ta Babilona ti seketela mhaka ya Bibele ya ku wa ka Yerusalema