Ndzima 13

Ndzhundzunuko—Ndzavisiso Wu Teka Xivumbeko Lexintshwa

1, 2. (a) Xana buku yin’wana ehenhleni ka Ndzhundzunuko yi yi hlamusela njhani Kereke ya Rhoma Khatoliki ya malembe ya le xikarhi? (b) Hi swihi swivutiso leswi tlakusiwaka mayelana ni xiyimo xa Kereke ya le Rhoma?

 “KHOMBO ra xiviri ra kereke ya malembe ya le xikarhi hi leswaku yi tsandzekile ku fambisana ni minkarhi. . . . A yi nga endli nhluvuko, yi nga rhangeli hi tlhelo ra moya, a yi tlhentlhela endzhaku ni ku va leyi boleke, leyi thyakeke eka swirho swa yona hinkwaswo.” Sweswo swi vuriwa hi buku leyi nge The Story of the Reformation mayelana ni Kereke ya matimba ya Rhoma Khatoliki, leyi yi lawuleke xiphemu lexikulu xa Yuropa ku sukela hi lembe xidzana ra vu-5 ku ya eka lembe xidzana ra vu-15 C.E.

² Xana Kereke ya Rhoma yi we njhani eka xiyimo xa yona xa matimba yi ‘va leyi boleke ni ku va leyi thyakeke’? Xana vapapa, lava a va tivula vatlhandlami va vaapostola va hluleke njhani ku nyikela ‘vurhangeri bya moya’? Naswona xana a byi ri byihi vuyelo bya ku tsandzeka loku? Leswaku hi kuma tinhlamulo, hi fanele hi kambisisanyana leswaku yi ve kereke ya njhani ni xiphemu lexi yi xi hetisiseke eku lavisiseni ka vanhu Xikwembu xa ntiyiso.

Ku Wa Ka Kereke

3. (a) A xi ri xihi xiyimo xa swilo leswi vonekaka xa Kereke ya Rhoma eku heleni ka lembe xidzana ra vu-15? (b) Xana kereke yi ringetise ku yini ku hlayisa rifuwo ra yona?

³ Eku heleni ka lembe xidzana ra vu-15, Kereke ya Rhoma ni  miako ya yona ya vafundhisi, ya tinghwendza ni ya tinani etikweni ra yona hinkwaro, a yi ri yona leyi nga ni ndhawu leyikulu swinene eYuropa hinkwaro. Ku vikiwe leswaku a yi lawula ndhawu yo ringana hafu ya tiko ra Furwa na Jarimani na mbirhi-xa-ntlhanu kumbe ku tlula eSweden ni le Nghilandi. Vuyelo? Buku leyi nge A History of Civilization yi ri: “Ku saseka ka Rhoma ku kule hi ndlela leyi nga pimekiki eku heleni ka va-1400 ni le ku sunguleni ka va-1500 naswona nkoka wa rona wa politiki wu humelerile swa xinkarhana.” Hambi swi ri tano, ku saseka hinkwako ku endliwe hi mali naswona leswaku va ku hlayisa, vapapa va boheke ku kuma swihlovo leswintshwa swa vuyelo. Loko a hlamusela tindlela to hambana-hambana leti tirhisiweke, n’wamatimu Will Durant u tsarile:

 “Munhu un’wana ni un’wana la nyikiweke xikhundla xa vufundhisi a a fanele a hakela eka Curia ya vapapa—tihuvo ta vulawuri bya vapapa—hafu ya muholo wa yena wa xikhundla xa yena eka lembe ro sungula (“annates”), naswona endzhaku ka sweswo lembe na lembe u humesa vukhume. Bixopo-nkulu lontshwa a a fanele a hakela mupapa mali yo tala ya xikafu xa vubixopo—bandi ra wulu yo basa leyi a yi tirha tanihi xitiyisekiso ni mfungho wa vulawuri byakwe. Loko ku fe khadinali, bixopo-nkulu, bixopo kumbe nghwendza leyikulu, swilo swa yena  a swi tlheriseriwa eka vapapa. . . . Ku avanyisa kumbe tintswalo tihi na tihi leswi humaka eka Curia a swi fanele ku kuma nyiko yo kombisa ku tlangela, naswona ku avanyisa minkarhi yin’wana a ku ya hi ntikelo wa nyiko.”

4. Xana rifuwo leri nghenaka ekerekeni ri va khumbise ku yini vapapa?

⁴ Mali yo tala leyi a yi nghenetela eminkwameni ya vapapa lembe na lembe eku heteleleni yi vange leswaku yi tirhisiwa hi ndlela leyi nga fanelangiki ni vuhomboloki. Ku vuriwe leswaku ‘hambi a ri mupapa a nge wu khumbi nsiti a nga ti thyakisi tintiho ta yena,’ naswona matimu ya kereke ya nkarhi lowu ma na leswi n’wamatimu un’wana a swi vuleke “ntlhandlamano wa vapapa lava nga ni mahanyelo ya misava.” Lava a va katsa Sixtus IV (mupapa, 1471-84), la tirhiseke mali yo tala a aka Sistine Chapel, leyi vitaniweke hi vito ra yena ni ku fuwisa vatukulu va yena vo tala va xinuna ni va xisati; Alexander VI (mupapa, 1492-1503), Rodrigo Borgia la dumeke swinene, loyi hi ku ntshunxeka a amukeleke ni ku kondletela vana va yena lava nga riki enawini; na Julius II (mupapa, 1503-13), ntukulu wa xinuna wa Sixtus IV, loyi a a tinyiketele swinene eka tinyimpi, tipolitiki ni vutshila ku tlula mintirho ya yena ya vufundhisi. A swi fanerile swinene loko mudyondzi Erasmus wa Khatoliki ya Madachi a tsarile hi 1518 a ku: “Ku tlanyala ka Curia ya Rhoma ku fikelele nhlonhlori ya kona.”

5. Tirhekhodo ta nkarhi wolowo ti kombisa yini malunghana ni mahanyelo ya vafundhisi?

⁵ Vuhomboloki ni ku tikhoma loko biha a swi nga endliwi hi vapapa ntsena. Xivulwa lexi tolovelekeke xa nkarhi wolowo a xi ku: “Loko u lava ku onha n’wana wa wena, n’wi endle muprista.” Leswi swi seketeriwa hi tirhekhodo ta nkarhi wolowo. Hi ku ya hi Durant, eNghilandi, exikarhi ka “swihehlo swa ku tikhoma loko biha [ka rimbewu] leswi xaxametiweke hi 1499, . . . vafundhisi lava hehliweke a va vumba tiphesente ta 23 eka ntsengo hinkwawo, hambi leswi vafundhisi a va vumba kwalomu ka tiphesente ta le hansi ka timbirhi eka vaaki. Vafundhisi van’wana lava yingisaka  ku tivula swidyoho a va kombela vuxaka bya rimbewu eka vaxisati lava tisolaka. Magidi ya vaprista a ma ri na swigangu; eJarimani ku lava ku va hinkwavo.” (Ringanisa 1 Vakorinto 6:9-11; Vaefesa 5:5.) Ku tsana emahanyelweni na kona ku fikelele ni le tindhawini tin’wana. Ku vuriwa leswaku muaka-tiko wa le Spain wa nkarhi wolowo u vilerile a ku: “Ndza swi vona leswaku a ku na lexi hi nga xi kumaka eka vatirheli va Kriste handle ko hakela mali; eku khuvuriweni i mali . . . evukatini i mali, eku tivuleni ka swidyoho i mali—e-e, hambi loko munhu a fa, swikhongelo a swi endliwi handle ko hakela mali! A va nge bi nsimbi handle ka mali, a ku na xilahlo ekerekeni handle ka mali; lerova swi vonaka onge Paradeyisi yi pfariwile eka lava nga hava mali.”—Ringanisa 1 Timotiya 6:10.

6. Machiavelli u yi hlamusele njhani Kereke ya Rhoma? (Varhoma 2:21-24)

⁶ Leswaku hi katsakanya xiyimo xa Kereke ya Rhoma eku sunguleni ka lembe xidzana ra vu-16, hi tshaha marito ya Machiavelli, mutivi wa filosofi la dumeke wa Muntariyana wa nkarhi wolowo:

 “Loko vukhongeri bya Vukriste a byi hlayisiwe hi ku ya hi milawu ya Musunguri wa byona, tiko ni vandla ra Vujagana a swi ta va swi ri na vun’we swinene ni ku tsaka ku tlula leswi swi nga xiswona. Naswona a ku nga ta va na vumbhoni lebyikulu bya ku homboloka ka byona ku tlula ntiyiso wa leswaku loko vanhu va va ekusuhi ni Kereke ya Rhoma, nhloko ya vukhongeri bya vona, hi laha va yaka va nga vi na mhaka ngopfu ni vukhongeri.”

Matshalatshala Yo Sungula Eka Ndzhundzunuko

7. Hi wahi matshalatshala lama nga tiyangiki lama endliweke hi kereke leswaku ku vulavuriwa hi ku tirhisiwa ka swilo hi ndlela leyo biha?

⁷ Nkitsikitsi ekerekeni a wu xiyiwanga ntsena hi vanhu vo tanihi Erasmus na Machiavelli kambe na hi kereke hi yoxe. Tihuvo ta kereke ti hlanganile leswaku ti vula mivilelo yin’wana ni ku  tirhisiwa ka swilo hi ndlela leyo biha, kambe a ku vanga na vuyelo byo antswa. Vapapa, hi ku tinyungubyisa hi matimba ni ku kwetsima ka vona, va kanete matshalatshala wahi na wahi ya xiviri ya ndzhundzunuko.

8. Byi ve byihi vuyelo bya ku honisa loku hambetaka ka kereke?

⁸ Loko kereke a yi tinyiketerile swinene eku suseni ka vanhu lavo biha, kumbexana, a ku ta va ku nga vanga na Ndzhundzunuko. Kambe, hi laha a swi ri ha kona, ku huwelela ka ndzhundzunuko ku sungule ku twiwa endzeni ni le handle ka kereke. Eka Ndzima 11 ana se hi boxe Mawaldo ni Maalbiga. Hambi loko va avanyisiwe tanihi vagwinehi ni ku herisiwa hi tihanyi, va pfuxe ku nga eneriseki eka vanhu hi vuhomboloki bya vafundhisi va Khatoliki naswona va pfuxe ku navela ku tlhelela eBibeleni. Mintlhaveko yo tano yi phofuriwe hi Vahundzuluxi vo hlayanyana va khale.

Ku Xandzuka eXikarhi Ka Kereke

9. A a ri mani John Wycliffe, naswona u chumayele a lwisana na yini?

⁹ John Wycliffe (1330?-84), loyi hakanyingi ku vulavuriwaka ha yena tanihi “musunguri wa Ndzhundzunuko,” a a ri muprista wa Khatoliki ni profesa wa ntivo-vukwembu eOxford, Nghilandi. Hi mhaka ya leswi a a byi tiva kahle vuhomboloki lebyi nga ekerekeni, u tsarile ivi a chumayela ehenhleni ka timhaka to tanihi vuhomboloki bya milawu ya tinghwendza, swibalo swa vapapa, dyondzo ya ku cinca ka xivumbeko (ku tivulela ka leswaku xinkwa ni vhinyo leswi a swi tirhisiwa eka Xilalelo xa Rhoma Khatoliki hi xiviri a swi cinca swi va miri ni ngati ya Yesu Kriste), ku tivula swidyoho ni ku katseka ka kereke etimhakeni ta misava.

10. Xana Wycliffe u ku kombise njhani ku tinyiketela ka yena eBibeleni?

¹⁰ Wycliffe hi laha ku hlawulekeke a a nga gegi loko swi ta eku honiseni ka kereke ka ku dyondzisa Bibele. U tshame a ku: “Xikwembu a xi ta tsakela leswaku kereke yin’wana ni yin’wana ya vanhu etikweni leri yi va ni Bibele leyinene ni tinhlamuselo letinene ta evhangeli, ni leswaku vaprista va ti hlaya kahle, naswona entiyisweni va dyondzisa evhangeli ni milawu ya Xikwembu  eka vanhu!” Hikwalaho, eka malembe yo hetelela ya vutomi bya yena, Wycliffe u sungule tsima ra ku hundzuluxela Bibele ya Vulgate ya Xilatini yi ya eka Xinghezi. Hi ku pfuniwa hi vanghana va yena, ngopfu-ngopfu Nicholas wa le Hereford, u humese Bibele yo sungula leyi heleleke hi ririmi ra Xinghezi. Handle ko kanakana a ku ri xandla lexikulu xa Wycliffe eku lavisiseni ka vanhu Xikwembu.

11. (a) I yini lexi valandzeri va Wycliffe va koteke ku xi hetisisa? (b) Ku humelele yini eka Malollard?

¹¹ Matsalwa ni swiyenge swa Bibele swa Wycliffe swi hangalasiwe eNghilandi hinkwaro hi ntlawa wa vachumayeri lava hakanyingi a va vuriwa “Vaprista va Swisiwana” hikuva a va famba-famba hi swiambalo swa vusiwana, va ri hava tintangu naswona va nga ri na nchumu. Naswona hi ndlela yo hlekula a va vitaniwa Malollard, leri humaka eka rito ra Xidachi xa le Xikarhi leri nge Lollaerd, kumbe “loyi a n’unun’utaka swikhongelo kumbe tinsimu.” (Brewer’s Dictionary of Phrase and Fable) “Hi malembe ma nga ri mangani, nhlayo ya vona a yi xiyeka swinene,” ku vula buku leyi nge The Lollards. “Ku hlayeriwe leswaku kwalomu ka n’we-xa-mune xa tiko a va voyamele hi xiviri kumbe hi nomu eka mintlhaveko leyi.” Kavula, hinkwaswo leswi kereke a yi swi xiya. Hikwalaho ka ku tiveka ka yena exikarhi ka mintlawa leyi fumaka ni ya vadyondzi, Wycliffe u pfumeleriwe ku fa hi ku rhula hi siku ro hetelela ra 1384. Valandzeri va yena a va ri na khombo. Hi nkarhi wa ku fuma ka Henry IV wa le Nghilandi, va funghiwe  tanihi vagwinehi naswona vo tala va vona va khotsiwile, va xanisiwa kumbe ku hisiwa va fa.

12. A a ri mani Jan Hus, naswona a a chumayela a lwisana na yini?

¹² Jan Hus (1369?-1415) (Muczech) wa le Bohemia a a kuceteriwe swinene hi John Wycliffe, naswona a a ri muprisa wa Khatoliki ni nhloko ya Yunivhesiti ya Prague. Ku fana na Wycliffe, Hus a a chumayela hi vuhomboloki bya Kereke ya Rhoma naswona a a kandziyisa nkoka wa ku hlaya Bibele. Leswi hi ku hatlisa swi tise vukari bya vafundhisi ehenhla ka yena. Hi 1403 valawuri va n’wi lerise leswaku a tshika ku chumayela mianakanyo yo lwisana na vapapa ya Wycliffe, loyi tibuku ta yena ti nga tlhela ti hiseriwa erivaleni. Hambi swi ri tano, Hus u ye emahlweni a tsala swin’wana swa swihehlo leswi vavaka ehenhleni ka mikhuva ya kereke, ku katsa ni ku xavisiwa ka ndzivalelo wa swidyoho. * U avanyisiwile ni ku hlongoriwa ekerekeni hi 1410.

13. (a) Hus u dyondzise leswaku kereke ya ntiyiso hi yihi? (b) Byi ve byihi vuyelo bya ku tiya ka Hus?

¹³ Hus a tiyile eku seketeleni ka yena Bibele. U tsarile: “Ku xandzukela mupapa la dyohaka i ku yingisa Kriste.” Nakambe u dyondzise leswaku kereke ya ntiyiso, a hi mupapa ni kereke leyi nga enawini ya Rhoma, “i nhlayo ya ntlawa hinkwawo lowu hlawuriweke ni wa xihundla wa Kriste, lowu nhloko ya wona ku nga Kriste; ni mutekiwa wa Kriste, loyi a n’wi kutsuleke hi ngati ya yena hikwalaho ka rirhandzu ra yena lerikulu.” (Ringanisa Vaefesa 1:22, 23; 5:25-27.) Eka hinkwaswo leswi, u konanisiwile eHubyeni ya Constance naswona u avanyisiwe tanihi mugwinehi. Hi ku vula leswaku “swa antswa ku fa kahle ku tlula ku hanya hi ku karhateka,” u yime a tiyile naswona u hisiwe a fa emhandzini hi 1415. Huvo leyi fanaka nakambe yi lerise leswaku marhambu ya Wycliffe ma ceriwa ma tlhela ma hisiwa hambi leswi a a file a tlhela a lahliwa hi malembe yo tlula 30!

14. (a) Girolamo Savonarola a a ri mani? (b) Xana Savonarola u ringete ku endla yini, naswona vuyelo byi ve byihi?

¹⁴ Muhundzuluxi un’wana wa khale a a ri Girolamo Savonarola  (1452-98), nghwendza ya le Dominican, wa yindlu ya tinghwendza ya San Marcos eFlorence, Italy. Hi ku kuceteriwa hi moya wa Ndzhundzunuko wa le Italy Savonarola u sole vuhomboloki bya Kereke ni bya Tiko. Hi ku vulavula hi Tsalwa ra xisekelo, kun’we ni swivono ni tinhlavutelo leswi a vuleke leswaku u swi amukerile, u ringete ku simeka vandla ra Vukriste kumbe fambiselo ra le henhla. Hi 1497 mupapa u n’wi hlongorile ekerekeni. Lembe leri tlhandlameke u khotsiwile, a xanisiwa ivi a hayekiwa. Marito ya yena yo hetelela a ma ku: “Hosi yanga yi fele swidyoho swa mina; xana a ndzi fanelanga ku n’wi nyika vutomi lebyi byi nga nyawuriki hi ku tsaka ke?” Miri wa yena wu hisiwile naswona nkuma wu hoxiwe enambyeni wa Arno. Hi laha swi fanelaka, Savonarola u tivitane “murhumiwa la rhangaka emahlweni ni gandzelo.” Malembenyana ma nga ri mangani endzhakunyana, Ndzhundzunuko wu tlhekekile hi matimba eYuropa hinkwaro.

Yindlu Leyi Avaneke

15. Xana Vujagana eYuropa Vupela-dyambu byi hambanisiwe njhani hi fambiselo ra Ndzhundzunuko?

¹⁵ Loko xidzedze xa Ndzhundzunuko eku heteleleni xi tlhekekile, xi hahlule yindlu ya vukhongeri ya Vujagana eYuropa Vupela-dyambu. Leswi a yi ri ehansi ka vulawuri bya Kereke ya Rhoma Khatoliki hi laha ku heleleke, sweswi yi ve yindlu leyi avaneke. Yuropa Dzonga—Italy, Spain, Austria ni swiphemu swa Furwa—ma tshame ma ri ndhawu leyi taleriweke hi Makhatoliki. Lavan’wana va wele eka mintlawa minharhu leyikulu: Malutere eJarimani ni le Scandinavia; Macalvin (kumbe lava Hundzukeke) eSwitzerland, Netherlands, Scotland ni swiphemu swa Furwa; ni Maanglican eNghilandi. Exikarhi ka vona a ku ri na mintlawa leyintsongo kambe leyi hambaneke swinene, wo sungula i Maanabaptist ku landzela Mamennonite, Mahutterite ni Mapuritan, lava hi ku famba ka nkarhi va yiseke tidyondzo ta vona eAmerika N’walungu.

16. Eku heteleleni, i yini lexi humeleleke endlwini ya Vujagana? (Marka 3:25)

¹⁶ Hi malembe layo tala, mintlawa leyi yikulu yi phatlulelekile yi va madzana ya mintlawa ya namuntlha—Mapresbyterian, Maepiscopal, Mamethodist, Mabaptist, Macongregational, ku hlaya i  ku xurha. Vujagana entiyisweni byi ve yindlu leyi avaneke. Xana mintlawa leyi yi humelerise ku yini?

Luther Ni Tinhla Ta Yena Ta Nkanerisano

17. I yini lexi nga nyikiwaka tanihi siku ra ntiyiso ra masungulo ya Ndzhundzunuko wa Protestente?

¹⁷ Loko siku ra ntiyiso ra masungulo ya Ndzhundzunuko wa Maprotestente ri ta nyikiwa, ri ta va ri ri October 31, 1517, loko Martin Luther (1483-1546) nghwendza ya Muaugustine a belele tinhla ta yena ta nkanerisano ta 95 erivantini ra kereke ya khokholo eWittenberg etikweni ra le Jarimani ra Saxony. Hambi swi ri tano, i yini lexi vangeke xiendlakalo lexi lexi xiyekaka? Xana a a ri mani Martin Luther? Naswona a a lwisana na yini?

18. (a) A a ri mani Martin Luther? (b) I yini lexi susumeteleke Luther ku humesa tinhla ta yena ta nkanerisano?

¹⁸ Tanihi Wycliffe na Hus va le mahlweni ka yena, Martin Luther a a ri mudyondzi la nga nghwendza. Nakambe a a ri dokodela wa ntivo-vukwembu ni profesa wa tidyondzo ta Bibele eYunivhesiti ya Wittenberg. Luther u tiendlele vito hi ku twisisa ka yena Bibele. Hambi leswi a a ri ni mianakanyo ya matimba ehenhleni ka mhaka ya ku pona kumbe ku amukeriwa hi ripfumelo ematshan’weni ya  mintirho kumbe ku tisola, a nga kalanga a ku ehleketa ku hambana ni Kereke ya Rhoma. Entiyisweni, ku humesiwa ka tinhla ta yena ta nkanerisano a ku ri nhlamulo ya yena eka xiendlakalo xo karhi naswona a ku nga ri ku xandzuka loku kunguhatiweke. A a lwisana ni ku xavisiwa ka ndzivalelo wa swidyoho.

19. Enkarhini wa Luther, xana ku xavisa ndzivalelo wa swidyoho a ku tirhisiwa njhani hi ndlela yo biha?

¹⁹ Hi nkarhi wa Luther, ndzivalelo wa swidyoho wa vapapa a wu xavisiwa erivaleni hayi eka lava hanyaka ntsena, kambe ni le ka vafi. “Loko khoyini yi rila ebokisini ra minyikelo, moya lowu nga ePagatori wa huma” a ku ri xivulwa lexi tolovelekeke. Eka vanhu ntsena, ku xava ndzivalelo ku lave ku va fambiselo ra ndzindza-khombo wo papalata nxupulo wa xidyoho xihi na xihi, naswona ku hundzuka a ku vekeriwa etlhelo. Erasmus u tsarile: “Kun’wana ni kun’wana, ku ntshunxiwa eku xanisiweni epagatori ka xavisiwa; naswona a ku xavisiwi ntsena, kambe ku tlhela ku sindzisiwa eka lava ku alaka.”

20. (a) Ha yini John Tetzel a ye eJüterbog? (b) Xana Luther u titwise ku yini hi ku xavisa ka Tetzel ka ndzivalelo wa swidyoho?

²⁰ Hi 1517, John Tetzel, xirho xa vukhongeri xa Dominican, u ye eJüterbog, ekusuhi na Wittenberg, a ya xavisa ku rivaleriwa swidyoho. Mali yin’wana leyi kumiweke hi ndlela yoleyo a yi ta tirha ku pfuxeta Kereke ya St. Peter eRhoma. Nakambe a yi ri ya ku pfuna Albert wa Bradenburg leswaku a tlherisa mali leyi a yi lombeke leswaku a hakela Curia ya Rhoma ya xikhundla xa bixopo-nkulu wa le Mainz. Tetzel a a tiva swinene mintirho ya yena hinkwayo ya ku xavisa naswona vanhu a va khitikanela eka yena. Luther a a hlundzukile, naswona u tirhise ndlela ya xihatla leyi nga kotekaka leswaku a phofula mianakanyo ya yena erivaleni ehenhleni ka mhaka leyi ya vuxisi—hi ku belela tinhla ta nkanerisano ta 95 enyangweni wa kereke.

21. Hi tihi tinhlamuselo leti Luther a ti tirhiseke ku lwisana ni ku xavisiwa ka ndzivalelo wa swidyoho?

²¹ Luther u vitane tinhla ta yena ta nkanerisano ta 95 a ku i Nkanerisano Wa Ku Hlamusela Matimba Ya Ku Xavisa Ndzivalelo Wa Swidyoho. Kahle-kahle, xikongomelo xa yena a ku nga ri ku  ntlhontlha vulawuri bya kereke ku fana ni ku paluxa ku hundzeleta ni vuxisi malunghana ni ku xavisiwa ka ndzivalelo wa swidyoho ka vapapa. Leswi swi nga voniwa eka tinhla leti landzelaka ta nkanerisano:

 “5. Mupapa a nga tiyimiselanga naswona a nga na wona matimba ya ku rivalela milandzu yihi na yihi, handle ka leyi a yi vekeke hi vulawuri bya yena n’wini. . . . 

 20. Hikwalaho, loko mupapa a vulavula hi ku tshikiwa loku heleleke ka milandzu hinkwayo, a nga vuli hinkwayo hi ku kongoma, kambe leyi yi vekiweke hi yena ntsena. . . . 

 36. Mukriste un’wana ni un’wana la tivonaka nandzu swinene u ni mfanelo yo rivaleriwa nxupulo ni ku tivona nandzu hi ku helela, hambi loko a nga ri na mapapila ya ku khomeriwa nandzu.”

22. (a) Xana ku humelele yini loko rungula ra Luther ri ya ri hangalaka? (b) I yini lexi humeleleke hi 1520 lexi katsaka Luther naswona vuyelo byi ve byihi?

²² Hi ku pfuniwa hi muchini wo kandziyisa lowuntshwa, mianakanyo leyi ya matimba a yi hlwelanga ku fika eswiphen’wini swin’wana swa Jarimani—na Rhoma. Leswi swi sunguleke tanihi nkanerisano wa dyondzo ehenhleni ka ku xavisiwa ka ndzivalelo wa swidyoho hi ku hatlisa swi ve njhekanjhekisano ehenhleni ka timhaka ta ripfumelo ni vulawuri bya vapapa. Eku sunguleni, Kereke ya Rhoma yi nghenise Luther eka nkanerisano ivi yi n’wi lerisa leswaku a hundzuka. Loko Luther a ala, minhlangano ya vukhongeri ni ya politiki yi vitaniwile leswaku yi ta n’wi khutaza. Hi 1520 mupapa u humese xileriso lexi yiriseke Luther ku chumayela ni ku lerisa leswaku tibuku ta yena ti hisiwa. Hi ku hlundzuka Luther u hise xileriso xa mupapa erivaleni. Mupapa u n’wi hlongorile ekerekeni hi 1521.

23. (a) Xana a ku ri yini Nhlengeletano ya le Worms? (b) Xana Luther u xi hlamuserise ku yini xiyimo xa yena eWorms, naswona vuyelo byi ve byihi?

²³ Endzhakunyana hi lembe rero, Luther u vitaneriwe enhlengeletanweni eWorms. U konanisiwe hi mufumi wa Mfumo wo Kwetsima wa Rhoma, Charles V, Mukhatoliki wa xiviri, kun’we ni  vafumi va tsevu va matiko ya Jarimani ni varhangeri ni vakulukumba van’wana va vukhongeri ni va misava. Loko a tlhela a sindzisiwa ku hundzuka, Luther u vule marito ya yena lama tivekaka swinene: “Handle ka loko ndzo kombisiwa ndzi ri ni nandzu hi Matsalwa ni mianakanyo leyi nga erivaleni . . . , a ndzi nge hundzuki, hikuva ku lwisana ni ripfalo a swi lulamanga naswona swi na khombo. Xikwembu a xi ndzi pfune. Amen.” Hikwalaho, mufumi u n’wi vule la yirisiweke. Hambi swi ri tano, Mufumi Frederick wa le Saxony, mufumi wa tiko ra ka vona ra le Jarimani, u n’wi pfunile ivi a n’wi nyika vutshamo ekhokholweni ra Wartburg.

24. I yini leswi Luther a swi hetisiseke loko a ri ekhokholweni ra le Wartburg?

²⁴ Hambi swi ri tano, magoza lawa ma tsandzekile ku sivela ku hangalasiwa ka mianakanyo ya Luther. Ku ringana tin’hweti ta khume, eku hlayisekeni eWartburg, Luther u tinyiketele ku tsala ni ku hundzuluxela Bibele. U hundzuluxele Matsalwa ya Xigriki ma ya eka Xijarimani ma huma eka tsalwa ra Xigriki ra Erasmus. Matsalwa ya Xiheveru ma landzerile endzhakunyana. Bibele ya Luther yi ve leswi vanhu lava tolovelekeke a va swi lava. Ku vikiwe leswaku “tikopi ta ntlhanu wa magidi ti xavisiwe hi tin’hweti timbirhi, madzana mambirhi ya magidi hi malembe ya khume-mbirhi.” Nkuncetelo wa yona eka ririmi ni ndhavuko wa le Jarimani hakanyingi wu pimanisiwa ni lowuya wa King James Version ya Xinghezi.

25. (a) Xana vito Protestente ri vumbisiwe ku yini? (b) Tidyondzo leti Andlariweke ta le Augsburg a ku ri yini?

²⁵ Emalembeni ya le ndzhaku ka Nhlengeletano ya le Worms, ntlawa wa Ndzhundzunuko wu kume nseketelo lowukulu swinene lerova hi 1526 mufumi a nyika tiko rin’wana ni rin’wana ra Jarimani mpfumelelo wo tihlawulela xivumbeko xa rona xa vukhongeri, Lutere kumbe Rhoma Khatoliki. Hambi swi ri tano, hi 1529, loko mufumi a hundzule xiboho lexi, tihosana tin’wana ta le Jarimani ti kanetile (protested, hi Xinghezi); hikwalaho vito leri nge Protestente (Protestant) ri vumbiwile ri nyikiwa ntlawa lowu wa Ndzhundzunuko. Lembe leri tlhandlameke, 1530, eNhlengeletanweni  ya le Augsburg, mufumi u endle matshalatshala yo herisa timholovo exikarhi ka mintlawa leyi mimbirhi. Malutere ma tise tidyondzo ta wona hi papila, Tidyondzo leti Andlariweke ta le Augsburg, leti hleriweke hi Philipp Melanchthon kambe ti sekeriwe eka tidyondzo ta Luther. Hambi leswi papila leri a ri twakala ri ri ra xinghana, Kereke ya Rhoma yi ri arile naswona riwa leri nga exikarhi ka Vuprotestente ni Vukhatoliki a ri nga pfaleki. Matiko yo tala ya Jarimani ma yime na Luther naswona matiko ya le Scandinavia hi ku hatlisa ma endle leswi fanaka.

Xana I Ndzhundzunuko Kumbe I Ku Xandzuka?

26. Hi ku ya hi Luther, a ti ri tihi tinhla ta xisekelo leti hambanisaka Vuprotestente ni Vukhatoliki?

²⁶ A a ti ri tihi tinhla ta xisekelo leti hambaniseke Maprotestente ni Makhatoliki ya Rhoma? Hi ku ya hi Luther, a ti ri tinharhu. Yo sungula, Luther a a pfumela leswaku ku ponisiwa ku vangiwa hi “ku amukeriwa hi ripfumelo ntsena” (Xilatini, sola fide) * hayi hi ku rivaleriwa hi muprista kumbe mintirho ya ku tisola. Ya vumbirhi, u dyondzise leswaku ku rivaleriwa ku nyikiwa ntsena hikwalaho ka tintswalo ta Xikwembu (sola gratia) hayi hi ku lerisa ka vaprista kumbe vapapa. Yo hetelela, Luther u tiyise leswaku timhaka hinkwato ta dyondzo ti fanele ti seketeriwa hi Matsalwa ntsena (sola scriptura) hayi hi vapapa kumbe tihuvo ta kereke.

27. (a) Hi tihi tidyondzo ni mikhuva ya Khatoliki leyi nga riki ya matsalwa leyi hlayisiweke hi Maprotestente? (b) Hi kwihi ku cinca loku Maprotestente ma ku sindziseke?

²⁷ Ku nga khathariseki swilo leswi, Luther, hi ku vula ka The Catholic Encyclopedia, “u hlayise tidyondzo ni mikhuva yo tala ya khale hi laha swi nga kotekaka ha kona leswaku swi fambisana ni malangutelo ya yena n’wini ehenhleni ka xidyoho ni ku amukeriwa.” Tidyondzo leti Andlariweke ta le Augsburg malunghana ni  ripfumelo ra Lutere ti vula leswaku “Matsalwa a ma kanetani hi woxe kumbe ni Kereke ya Khatoliki kumbe hambi ku ri Kereke ya Rhoma, ntsendze loko Kereke yoleyo yi tiviwa hi vatsari.” Kahle-kahle, ripfumelo ra Lutere hi laha ri andlariweke ha kona eka Tidyondzo leti Andlariweke ta le Augsburg, a ri katsa tidyondzo leti nga riki ta matsalwa to tanihi Vunharhu-un’we, moya lowu nga fiki ni ku xanisiwa hi laha ku nga heriki, kun’we ni mikhuva yo tanihi ku khuvula tincence ni tiholideyi ni minkhuvo ya kereke. Hi tlhelo rin’wana, Malutere a ma lava ku cinca ko karhi, ko tanihi leswaku vanhu va pfumeleriwa ku amukela vhinya ni xinkwa hi nkarhi wa Paseka ni leswaku ku titshamela wexe, ku hlambanya ka vunghwendza ni ku tisola loku bohaka swi herisiwa. *

28. Xana Ndzhundzunuko wu humelerile eku endleni ka yini, naswona wu tsandzeke eka yini?

²⁸ Wu ri hinkwawo, Ndzhundzunuko, hi laha wu seketeriweke ha kona hi Luther ni valandzeri va yena wu humelerile eku ntshunxekeni ejokweni ra vapapa. Hambi swi ri tano, hi laha Yesu a vuleke ha kona eka Yohane 4:24, “Xikwembu i moya; kutani lava xi gandzelaka, va fanele ku xi gandzela hi moya ni ntiyiso.” Ku nga vuriwa leswaku hikwalaho ka Martin Luther, ku lavisisa ka vanhu Xikwembu xa ntiyiso ku teke xivumbeko lexintshwa ntsena; ndlela yo khuma ya ntiyiso a ya ha ri ekule.—Matewu 7:13, 14; Yohane 8:31, 32.

Ndzhundzunuko Wa Zwingli eSwitzerland

29. (a) A a ri mani Ulrich Zwingli, naswona a a chumayela a lwisana na yini? (b) Xana ndzhundzunuko wa Zwingli a wu hambana ni wa Luther hi ndlela yihi?

²⁹ Loko Luther a ha dodombisana ni varhumiwa va vapapa ni valawuri va tiko eJarimani, Ulrich Zwingli (1484-1531) muprista  wa Khatoliki u sungule fambiselo ra yena ra ndzhundzunuko eZurich, Switzerland. Tanihi leswi ndhawu yoleyo a yi vulavula Xijarimani, vanhu ana se ava khumbiwile hi gandlati ra ndzhundzunuko ro huma en’walungwini. Kwalomu ka 1519, Zwingli u sungule ku chumayela a lwisana ni ku xavisiwa ka ndzivalelo wa swidyoho, ku xixima Mariya hi ndlela leyi hundzeletiweke, vunghwendza bya vafundhisi ni tidyondzo tin’wana ta Kereke ya Khatoliki. Hambi leswi Zwingli a a tivula la nga weliki eka Luther, a a pfumelelana na Luther etimhakeni to tala naswona u hangalase swiphephana swa Luther etikweni hinkwaro. Hambi swi ri tano, ku hambana na Luther la tsetselelaka swinene, Zwingli u seketele ku susiwa ka vuthala hinkwabyo bya Kereke ya Rhoma—swifaniso, swihambano, swiambalo swa vufundhisi, ni vuyimbeleri bya mukhuva.

30. Hi yihi mhaka-nkulu leyi a yi hambanisa Zwingli na Luther?

³⁰ Hambi swi ri tano, njhekanjhekisano lowukulu exikarhi ka Vahundzuluxi lava vambirhi, a wu ri emhakeni ya Eucharist kumbe Mass (Paseka). Luther, hi ku kandziyisa nhlamuselo leyi kongomeke ya marito ya Yesu lama nge, ‘Lowu i miri wa mina,’ a a pfumela leswaku miri ni ngati ya Kriste hi singita a swi va kona endzeni ka xinkwa ni vhinya leswi nyikeriwaka hi Paseka. Zwingli, hi tlhelo lerin’wana, eka nhlamuselo ya yena On the Lord’s Supper, u vule leswaku marito ya Yesu “ma fanele ma tekiwa hi ndlela yo fanekisela; ‘Lowu i miri wa mina,’ swi vula leswaku, ‘Xinkwa xi yimela miri wa mina,’ kumbe ‘i xifaniso xa miri wa mina.’” Hikwalaho ka ku hambana loku, Vahundzuluxi lava vambirhi va hambanile.

31. A byi ri byihi vuyelo bya ntirho wa Zwingli eSwitzerland?

³¹ Zwingli u ye emahlweni a chumayela tidyondzo ta yena ta ndzhundzunuko eZurich ivi a vanga ku cinca ko tala kwalaho. Miti yin’wana hi ku hatlisa yi landzelele vurhangeri bya yena, kambe vanhu vo tala etindhawini ta le makaya, hi ku sihalala va namarhele Vukhatoliki. Ku hambana exikarhi ka mintlawa leyi mimbirhi ku kule swinene lerova nyimpi ya xin’wana-manana yi sungula exikarhi ka Maprotestente ya Switzerland ni Makhatoliki ya Rhoma. Zwingli, loyi a a tirha tanihi murhangeri wa mavuthu, u dlayiwile enyimpini ya Kappel, ekusuhi na Tiva ra Zug, hi 1531. Loko eku  heteleleni ku rhula ku ve kona, muganga wun’wana ni wun’wana wu nyikiwe mpfumelelo wo tihlawulela xivumbeko xa wona xa vukhongeri, Vuprotestente kumbe Vukhatoliki.

Maanabaptist, Mamennonite Ni Mahutterite

32. Maanabaptist a va ri vamani, naswona va ri kumise ku yini vito rero?

³² Hambi swi ri tano, Maprotestente man’wana ma vone Vahundzuluxi va nga ku hetisisanga kahle ku paluxa swihoxo swa kereke ya vapapa ya Khatoliki. A va pfumela leswaku kereke ya Vukriste yi fanele yi vumbiwa ntsena hi vanhu lava khuvuriweke lava tirhisaka vutshembeki, ematshan’weni ya vanhu hinkwavo va tiko. Hikwalaho, va ale ku khuvuriwa ka tincence naswona va kandziyise ku hambana exikarhi ka Kereke ni Mfumo. Va tlhele va khuvula vapfumeri-kulobye exihundleni ivi xisweswo va kuma vito leri nge Maanabaptist (ana leswi vulaka “nakambe” hi Xigriki). Tanihi leswi va aleke ku rhwala matlhari, ku hlambanya kumbe ku amukela xikhundla etikweni, a va tekiwa tanihi nxungeto etikweni kutani a va xanisiwa hi Makhatoliki ni Maprotestente.

33. (a) I yini lexi pfuxeke goza ra vukari ehenhleni ka Maanabaptist? (b) Xana nkucetelo wa Maanabaptist wu hangalake njhani?

³³ Eku sunguleni Maanabaptist a ma tshama hi mintlawanyana leyi hangalakeke eswiphen’wini swa Switzerland, Jarimani na Netherlands. Tanihi leswi a va chumayela hi leswi a va swi pfumela kun’wana ni kun’wana laha va yeke kona, nhlayo ya vona yi kule hi ku hatlisa. Ntlawa wa Maanabaptist, hi ku hlohloteriwa hi ku rhandza vukhongeri bya vona, va tshike rivengo ra vona ra nyimpi ivi va teka muti wa Münster hi 1534 ivi va ringeta ku wu endla Yerusalema Lontshwa wa mani na mani, wa vanhu hinkwavo. Ntirho lowu wu herisiwe hi ku hatlisa hi vukari lebyikulu. Swi nyike Maanabaptist vito ro biha kutani va herisiwa hi ku kongoma. Kahle-kahle, vunyingi bya Maanabaptist a va ri vanhu ntsena va vukhongeri lava a va ringeta ku hanya vutomi lebyi hambaneke, bya ku rhula. Exikarhi ka mimpambukwa leyi a yi hleleke ku antswa ya Maanabaptist a ku ri na Mamennonite, valandzeri va Menno Simons Muhundzuluxi wa Mudachi ni Mahutterite ehansi ka Jacob Hutter wa Mutyrol. Leswaku va balekela nxaniso, van’wana va vona va rhurhele eYuropa Vuxa—Poland, Hungary, ni le Russia—van’wana va ye  eAmerika N’walungu, laha eku heteleleni va humeleleke tanihi valandzeri va Hutter ni va Amman.

Ku Sungula Ka Vucalvin

34. (a) John Calvin a a ri mani? (b) Hi yihi buku ya nkoka leyi a yi tsaleke?

³⁴ Ntirho wo hundzuluxa eSwitzerland wu ye emahlweni ehansi ka vurhangeri bya Mufurwa la vuriwaka Jean Cauvin kumbe John Calvin (1509-64), loyi a hlanganeke ni tidyondzo ta Maprotestente hi masiku ya vuchudeni bya yena eFurwa. Hi 1534 Calvin u sukile eParis hikwalaho ka nxaniso wa vukhongeri ivi a ya tshama eBasel, eSwitzerland. Leswaku a lwela Maprotestente, u humese Institutes of the Christian Religion, laha eka yona a katsakanyeke mianakanyo ya vatatana vo sungula va kereke ni vafundhisi va nguva ya le xikarhi, swin’we ni liya ya Luther ni ya Zwingli. Buku leyi yi tekiwe tanihi masungulo ya dyondzo ya tikereke hinkwato leti Hundzuluxiweke leti simekiweke endzhakunyana eYuropa ni le Amerika.

35. (a) A yi ri yihi nhlamuselo ya Calvin ya dyondzo ya yena ya vumundzuku lebyi kunguhatiweke? (b) Xana ku tiya ka dyondzo leyi a ku vonakisa ku yini eka timhaka tin’wana ta dyondzo ya Calvin?

³⁵ Eka Institutes, u andlale dyondzo ya yena ya ntivo-vukwembu. Eka Calvin, Xikwembu hi lexi tlakukeke swinene, lexi ku rhandza ka xona ku kunguhataka ni ku fuma ehenhla ka swilo hinkwaswo. Hi ku hambana, munhu la dyoheke u voyamela eku dyoheni naswona a nga faneriwanga hi nchumu hi ku helela. Hikwalaho, ku pona a ku titsheganga hi mintirho leyinene ya munhu kambe hi Xikwembu—xisweswo ku sungule dyondzo ya Calvin ya vumundzuku lebyi kunguhatiweke, leyi ha yona a tsaleke:

 “Ha tiyisa leswaku hi xikongomelo xa hi laha ku nga heriki ni lexi nga cincekiki, Xikwembu ana se xi kunguhate lava xi nga ta va amukela eku ponisiweni ni lava xi nga ta va avanyisela ku lovisiwa. Ha tiyisa leswaku xikongomelo lexi, malunghana ni vahlawuriwa xi sekeriwe eka tintswalo ta xona ta mahala, ku nga khathariseki ku faneleka ka munhu; kambe leswaku eka lava xi va avanyiselaka ku lovisiwa, nyangwa ya vutomi yi pfariwa hi ku avanyisa ko lulama loku nga solekiki kambe loku nga twisisekiki.”

  Ku tiya ka dyondzo yo tano ku tlhela ku kombisiwa ni le ka tindhawu tin’wana. Calvin u sindzise leswaku Vakriste va fanele va hanya vutomi byo kwetsima ni byo tenga, va nga papalati xidyoho ntsena, kambe ni ku titsakisa ni ku tikhoma loko biha. Ku tlula kwalaho, u vule leswaku kereke, leyi vumbiwaka hi vahlawuriwa, yi fanele yi ntshunxiwa eka minsivelo hinkwayo ya tiko ni leswaku vanhu lava chavaka Xikwembu hakunene va nga vumbiwa ntsena hi kereke.

36. (a) Xana Calvin na Farel va ringete ku endla yini eGeneva? (b) Hi swihi swinawana leswi tikaka leswi simekiweke? (c) A byi ri byihi vuyelo byin’wana lebyi tivekaka swinene bya magoza lama xiyekaka ya Calvin, naswona xana u swi sasise ku yini swiendlo swa yena?

³⁶ Endzhakunyana ko humesa Institutes, Calvin u kuceteriwe hi William Farel, Muhundzuluxi un’wana wo huma hi le Furwa, leswaku a ya tshama eGeneva. Havambirhi va tirhisanile ku endlela leswaku Vucalvin byi tirhisiwa. Xikongomelo xa vona a ku ri ku cinca Geneva wu va muti wa Xikwembu, hulumendhe ya ku fuma ka Xikwembu leyi katsaka mintirho ya Kereke ni ya Tiko. Va simeke swinawana swo tika, milawu ya kereke yi hlanganisa xin’wana ni xin’wana ku sukela eka ndzetelo wa vukhongeri ni mintirho ya kereke ku ya eka mahanyelo ya mani na mani hambi ku ri etimhakeni to tanihi ku basa ni ku sivela ndzilo. Tsalwa ra matimu ri vika leswaku “hi xikombiso, mulunghisi wa misisi loko a lunghisa misisi ya mutekiwa hi ndlela leyi a yi tekiwa tanihi leyi nga fanelangiki, a a khotsiwa ku ringana masiku mambirhi; naswona manana, ni vanghana vambirhi va xisati, lava veke ni xandla eka leswi, a va kuma nxupulo lowu fanaka. Ku cina ni ku tlanga makariti na swona a swi vanga nxupulo lowu humaka eka majisitarata.” Lava a va hambana na Calvin hi ta dyondzo ya ntivo-vukwembu a va khomiwa hi tihanyi, mhaka yin’wana leyi tivekaka swinene a ku ri ku hisiwa ka Miguel Serveto kumbe Michael Servetus wa le Spain.—Vona bokisi, tluka 322.

37. Nkucetelo wa Calvin wu ndlandlamuxeriwe ni le handle ka mindzilakana ya Switzerland hi ndlela yihi?

³⁷ Calvin u ye emahlweni a tirhisa muxaka wa yena wa ndzhundzunuko eGeneva a kondza a fa hi 1564, naswona kereke leyi  Hundzuluxiweke yi simekiwile. Vahundzuluxi va Protestente, hi ku balekela nxaniso ematikweni man’wana, va khitikanele eGeneva, va amukela mianakanyo ya Calvin ivi va tirha ku sungula mintlawa ya ndzhundzunuko eka matiko-xikaya ya ka vona. Vucalvin hi ku hatlisa byi hangalakele eFurwa, laha Mahuguenot (hi laha Maprostente ya Calvin ya le Furwa a ma vitaniwa ha kona) ma tokoteke nxaniso lowukulu emavokweni ya Makhatoliki. Le Netherlands, Macalvin ma pfunete ku simeka Dutch Reformed Church. Le Scotland, ehansi ka vurhangeri bya ku gingiriteka bya John Knox, khale ka muprista wa Khatoliki, Kereke ya Presbyterian ya le Scotland yi simekiwe eminxaxamelweni ya Macalvin. Vucalvin nakambe byi ve na xiphemu lexikulu eka Ndzhundzunuko wa le Nghilandi kutani ku sukela kwalaho byi fambe ni Mapuritan eAmerika N’walungu. Emhakeni leyi, hambi loko Luther a sungule Ndzhundzunuko wa Maprotestente, Calvin u nghenise xandla swinene eku hluvukeni ka wona.

Ndzhundzunuko eNghilandi

38. Xana moya wa Vuprotestente wu nghene njhani eNghilandi hi ntirho wa John Wycliffe?

³⁸ Hi laha ku hambaneke swinene ni mintlawa ya le Jarimani ni le Switzerland ya ndzhundzunuko, Ndzhundzunuko wa le Nghilandi wu nga landzelela masungulo ya wona ku ya fika le ndzhaku emasikwini ya John Wycliffe, loyi ku chumayela ka yena ko lwisana ni vafundhisi ni ku kandziyisa Bibele swi ngheniseke moya wa Vuprotestente bya le Nghilandi. Matshalatshala ya yena yo hundzuluxela Bibele yi ya eka Xinghezi ma landzeriwe hi van’wana. William Tyndale, loyi a bohekeke ku baleka eNghilandi, u humese Testamente ya yena Leyintshwa hi 1526. Endzhakunyana u xengiwile eAntwerp ivi a sungiwa emhandzini, naswona miri wa yena wu hisiwile. Miles Coverdale u hetise ntirho wa Tyndale wa ku hundzuluxela, naswona Bibele hinkwayo yi humelele hi 1535. Ku humesiwa ka Bibele hi ririmi ra vanhu leri tolovelekeke handle ko kanakana hi xona xivangelo xa matimba swinene lexi engeteleke eka Ndzhundzunuko wa le Nghilandi.

39. Hi xihi xiphemu lexi Henry VIII a veke na xona eka Ndzhundzunuko wa le Nghilandi?

³⁹ Ku phatluka ka le nawini eka Vukhatoliki bya Rhoma ku  humelele loko Henry VIII (1491-1547), loyi mupapa a n’wi vitaneke Mulweri wa Ripfumelo, a humese Nawu wa Vukulukumba hi 1534, a a tiveka tanihi nhloko ya Kereke ya le Nghilandi. Henry u tlhele a pfala tindlu ta tinghwendza ivi a avela va le vuhosini nhundzu ya vona. Ku tlhandlekela kwalaho, u lerise leswaku eka kereke yin’wana ni yin’wana ku vekiwa kopi ya Bibele hi Xinghezi. Hambi swi ri tano, goza ra Henry a ri talele eka politiki ku ri na le vukhongerini. Leswi a a swi lava a ku ri ku ntshunxeka eka matimba ya vapapa, ngopfu-ngopfu etimhakeni ta yena ta vukati. * Hi tlhelo ra vukhongeri hi tindlela hinkwato u tshame a a ri Mukhatoliki hi vito ntsena.

40. (a) Hi kwihi ku cinca loku humeleleke eKerekeni ya Nghilandi hi nkarhi wa ku fuma ka Elizabeth I? (b) Hi yihi mintlawa leyi kanetanaka leyi eku heteleleni yi humeleleke eNghilandi, Netherlands ni le Amerika N’walungu?

⁴⁰ A ku ri hi nkarhi wa ku fuma ko leha (1558-1603) ka Elizabeth I, laha Kereke ya Nghilandi yi tirhiseke Vuprotestente kambe hi xitalo yi tshama yi ri na xivumbeko xa Khatoliki. Yi herise ku tirheriwa ka vapapa, vunghwendza bya vafundhisi, ku tivula swidyoho ni mikhuva yin’wana ya Khatoliki, kambe yi hlayise xivumbeko xa kereke xa ku fumiwa hi tibixopo (episcopal) eka nxaxamelo wa yona wa tibixopo-nkulu ni tibixopo kun’we ni milawu ya tinghwendza ni tinani. * Ku hlayisiwa ka leswi swi vange ku nga eneriseki lokukulu naswona ku humelele mintlawa yo hambana-hambana leyi nga twananiki. Mapuritan a ma lava ndzhundzunuko lowu engetelekeke leswaku ku basisiwa kereke eka mikhuva hinkwayo ya Rhoma Khatoliki; Vaseparatist ni Vaindependent va kandziyise leswaku timhaka ta kereke ti fanele ti fambisiwa hi vakulu va kereke (va-presbyter). Vakaneti vo tala va balekele eNetherlands kumbe eAmerika N’walungu, laha va yeke emahlweni va vumba tikereke ta vona ta Congregational ni ta Baptist. Le Nghilandi  na kona ku humelele Vandla ra Vanghana (Maquaker) ehansi ka George Fox (1624-91) ni Mamethodist ehansi ka John Wesley (1703-91).—Vona chati laha hansi.

Vuyelo Byi Ve Byihi?

41. (a) Hi ku ya hi mianakanyo ya vadyondzi van’wana, hi byihi vuyelo lebyi Ndzhundzunuko wu veke na byona eka matimu ya vanhu? (b) Hi swihi swivutiso leswi nga swa nkoka swinene?

⁴¹ Endzhaku ka loko se hi kambisise mintila minharhu leyikulu ya Ndzhundzunuko—Malutere, Macalvin ni Maanglican—hi fanele hi yima hi kumisisa leswi Ndzhundzunuko wu swi hetisiseke. Handle ko kaneta, wu cince ndlela ya matimu ya matiko ya le Vupela-dyambu. “Xikongomelo xa Ndzhundzunuko a ku ri ku yisa vanhu eka torha ra ntshunxeko ni matshamelo lama tlakukeke ni lama tengeke. Laha ndlela ya Vuprotestente yi fikeke kona, yi endle mintshungu leswaku yi tilwela swinene,” ku tsale John F. Hurst ebukwini ya yena leyi nge Short History of the Reformation. Vadyondzi vo tala va pfumela leswaku nhluvuko wa le Vupela-dyambu hi laha hi wu tivaka ha kona namuntlha a wu nga ta koteka handle ka Ndzhundzunuko. Hambi swi nga va swi ri tano, hi fanele hi vutisa: Xana Ndzhundzunuko wu hetisise yini hi tlhelo ra vukhongeri?  Xana wu endle yini ehenhleni ka ku lavisisa ka vanhu Xikwembu xa ntiyiso?

42. (a) I yini lexi handle ko kanakana xi nga lexinene ngopfu lexi Ndzhundzunuko wu xi hetisiseke? (b) Hi xihi xivutiso lexi faneleke ku vutisiwa malunghana ni swilo swa ntiyiso leswi Ndzhundzunuko wu swi hetisiseke?

⁴² Handle ko kanakana, leswinene ngopfu leswi Ndzhundzunuko wu swi endleke hi leswi wu endleke leswaku Bibele yi kumeka eka vanhu lava tolovelekeke hi ririmi ra vona. Ro sungula, vanhu va ve ni Rito leri heleleke ra Xikwembu emahlweni ka vona leswaku va ri hlaya, leswaku va fuwisiwa hi tlhelo ra moya. Kavula, kambe ku laveka swo tala ku tlula ku hlaya Bibele ntsena. Xana Ndzhundzunuko wu va nyikile vanhu ntshunxeko hayi eka matimba ya vapapa ntsena, kambe ni le ka tidyondzo leti hoxeke leti va veke ehansi ka tona hi malembe xidzana layo tala?—Yohane 8:32.

43. (a) Xana tikereke ta namuntlha ta Protestente ti amukela tidyondzo tihi, ti seketela ripfumelo rihi? (b) Xana moya wa ku ntshunxeka ni wa ku hambana loku vangiweke hi Ndzhundzunuko wu endle yini eku lavisiseni ka vanhu ka Xikwembu xa ntiyiso?

⁴³ Ku lava ku va tikereke hinkwato ta Protestente ti amukela tidyondzo leti fanaka—tidyondzo ta le Nicaea, ta Athanasius ni ta Vaapostola—naswona leti ti seketela tin’wana ta tidyondzo leti Vukhatoliki a byi ti dyondzisa hi malembe xidzana yo tala, to tanihi Vunharhu-un’we, moya lowu nga fiki ni ndzilo wa tihele. Tidyondzo to tano leti nga riki ta matsalwa ti nyike vanhu xivumbeko lexi hoxeke hi Xikwembu ni xikongomelo xa xona. Ematshan’weni ya ku va pfuna eku lavisiseni ka vona Xikwembu xa ntiyiso, mimpambukwa ni mintlawa yo tala leyi humeleleke hikwalaho ka moya wa ku ntshunxeka wa Ndzhundzunuko wa Vuprotestente yi kongomise vanhu eka tindlela to tala to hambana ntsena. Kahle-kahle, ku hambana ni mpfilungano swi vangele vo tala ku kanakana vukona bya Xikwembu. Vuyelo? Hi lembe xidzana ra vu-19 ku humelele gandlati leri kulaka ra ku nga pfumeli vukona bya Xikwembu ni leswaku Xikwembu a xi tiviwi. Yoleyo yi ta va mhaka ya ndzima ya hina leyi landzelaka.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Swivutiso Swa Dyondzo]

 [Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 322]

“Swihoxo Swa Vunharhu-un’we”

Loko a ri na malembe ya 20, Michael Servetus (1511-53), muaki wa le Spain la leteriweke nawu ni mirhi, u humese De Trinitatis erroribus (Swihoxo swa Vunharhu-un’we), laha eka yona a vuleke leswaku a “nge ri tirhisi rito leri nge Vunharhu-un’we, leri ri nga kumiwiki eMatsalweni, naswona ri vonaka ri yisa xihoxo xa filosofi emahlweni ntsena.” U avanyise Vunharhu-un’we tanihi dyondzo “leyi nga ta ka yi nga twisisiwi, leyi nga kotekiki eka ntumbuluko wa swilo ni leyi nga tekiwaka tanihi ndzhukano!”

Hikwalaho ka ku kongoma ka yena, Servetus u yirisiwile hi Kereke ya Khatoliki. Kambe i Macalvin lama n’wi endleke a khomiwa, a konanisiwa ni ku dlayiwa hi ku hisiwa hakantsongontsongo. Calvin u sase goza ra yena hi marito lawa: “Loko vapapa va ri na vukari ni tihanyi tonghasi loko va lwela vukholwa-hava bya vona lerova hi tihanyi va halata ngati leyi nga hava nandzu, xana vamajisitarata va Vakriste a va khomiwi hi tingana loko va tikombisa va tsanile eku lweleni ka ntiyiso wa xiviri?” Ku hisekela etlhelo ka Calvin ni rivengo ra munhu hi xiyexe, swi hombolokise ku avanyisa ka yena ivi a honisa misinya ya milawu ya Vukriste.—Ringanisa Matewu 5:44.

[Swifaniso]

John Calvin, eximatsini, u lerise leswaku Michael Servetus, exineneni, a hisiwa a fa tanihi mugwinehi

[Chati leyi nga eka tluka 327]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Nxaxamelo Lowu Olovisiweke Wa Vukhongeri Lebyikulu Bya Vujagana

Ku Sungula ka Vugwinehi - Lembe Xidzana ra vu-2

Kereke ya Rhoma Khatoliki

Lembe Xidzana ra vu-4 (Constantine)

Lembe Xidzana ra vu-5 Coptic Jacobite

1054 C.E. Orthodox ya le Vuxeni

Marhaxiya,

Magriki,

Maromania ni van’wana

Lembe Xidzana ra vu-16 Ndzhundzunuko

Lutere

Xijarimani,

Xisweden,

Xiamerika ni tin’wana

Anglican

Episcopal

Methodist

Salvation Army

Baptist

Pentecostal

Congregational

Vucalvin

Presbyterian

Tikereke leti Hundzuluxiweke

[Swifaniso leswi nga eka tluka 307]

Mintsandze leyi vatliweke ya lembe xidzana ra vu-16 yi kombisa ku hambana exikarhi ka ku avanyisa ka Kriste ka vacinci va mali ni ku xavisa ka vapapa ka ndzivalelo wa swidyoho

[Swifaniso leswi nga eka tluka 311]

Jan Hus emhandzini

Muhundzuluxi wa Munghezi ni muhundzuluxeri wa Bibele John Wycliffe

[Swifaniso leswi nga eka tluka 314]

Martin Luther, exineneni, u ale ku xavisiwa ka ndzivalelo wa swidyoho ka xirho xa vukhongeri John Tetzel